2.Istota państwa i jego funkcja

Kwestia istoty państwa, czyli ogólnej wiedzy o nim, jest odwiecznym

tematem podejmowanym przez ludzi, którzy zajmują się tą wspólnotą i

próbują przybliżyć charakterystykę państwa z uwagi na różne przejawy

jego działalności. W samej rzeczy chodzi o próbę odpowiedzi na

nurtujące pytanie: czym jest państwo i jaką rolę spełnia w

społeczeństwie. Od powstania państwa, wielcy myśliciele starali się

formułować odpowiednie formuły ukazujące pewne przejawy

zachowania państwa i świadczące o jego roli w społeczeństwie. W

usiłowaniach tych wykorzystywali dostępną wiedzę i umiejętności

opisania procesów społecznych. Stworzone wytwory oddają pewne

aspekty rzeczywistości wspólnoty państwowej. W ogólności dostarczają

określonej wiedzy do rozpoznania przejawów zachowań państwa i

związanych z nim podmiotów społecznych. W konsekwencji tych

wysiłków powstało wiele wypowiedzi urastających do rangi doktryn

politycznych odznaczających się specyficznym ujęciem zachowania

państwa i jego roli społecznej. Na tych poglądach wyrażających swoiste

spojrzenie i konstruujących specyficzne formuły skupiona zostanie

uwaga w przedstawieniu poszczególnych doktryn i koncepcji. Nie

znaczy to, że i inne, mniej powszechne w rozpowszechnianiu wiedzy o

państwie, nie wnoszą pewnych pierwiastków poznawczych i edu-

kacyjnych.

1. Państwo wspólnotą dobra ogółu

Koncepcję państwa jako wspólnoty dobra ogółu rozwija czołowy

reprezentant myśli politycznej starożytnej Grecji Arystoteles (384-322

p.n.e.). W dziele Polityka wykłada zasadnicze tezy swojej koncepcji.

Arystoteles wychodzi z założenia, że "każde państwo jest pewną

wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra

(wszyscy bowiem w każdym działaniu powodują sig tym, co im się

dobrem wydaje), to jasną jest rzeczą, że wprawdzie wszystkie

(wspólnoty) dążą do pewnego dobra, lecz przede wszystkim czyni to

najprzedniejsza ze wszystkich, która ma najważniej

sze z wszystkich zadania i wszystkie inne obejmuje. Jest nią tzw.

państwo i wspólnota państwowa..."~.

Arystoteles podkreśla, że wspólnota państwowa jest najwyższą

wspólnotą ludzką i jest zarazem wspólnotą wszechobejmującą w

społeczeństwie. Wszystkie inne wspólnoty mają węższy zakres

występowania i działania pragmatycznego. Nie dorównują więc tej

wspólnocie. Arystoteles wskazuje także, że wspólnota państwowa dąży

do pewnego dobra, podobnie jak inne wspólnoty, w tym i wspólnoty

rodzinne. Wspomniane dobro siłą rzeczy będzie dobrem bardziej

rozległym i dotyczącym znacznie większej liczby jednostek ludzkich.

Dobro to jest najwaźniejsze ze wszystkich zadań państwa.

W dalszych wywodach Arystoteles wskazuje na rolę państwa w

działaniach wspólnoty państwowej. Wybija przy tym, że "państwo, które

naprawdę zasługuje na tę nazwę, a nie jest nim tylko z imienia, musi się

troszczyć o cnotę". Tą cnotą jest "sprawiedliwość". Określenie to ma

przejaw realizmu. "Dobrem w państwie jest sprawiedliwość,

sprawiedliwością zaś jest to, co jest dla ogółu pożyteczne". Warunkiem

racjonalnego funkcjonowania państwa jest poszanowanie idei

sprawiedliwości. "Sprawiedliwość zaś jest znamieniem państwa,

wymiar jej jest bowiem podstawą porządku istniejącego we wspólnocie

państwowej, polega zaś na ustaleniu tego, co jest sprawiedliwe".

Celem państwa jest zorganizowanie ludziom dobrego życia, to

znaczy poezucia bezpieczeństwa, dostatku materialnego oraz

warunków rozwoju duchowego. W tym sensie dobrze zorganizowane

państwo powinno sprzyjać pogłębianiu dorobku moralnego,

kulturalnego i majątkowego zarówno obywateli jak i zbiorowości.

Arystoteles nie podziela postawy pogardy dla dóbr materialnych. Są

one także naturalnym składnikiem poprawnie funkcjonującej i roz-

wijającej się zbiorowości, jaką jest rodzina, gmina czy państwo.

"Państwo powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było

dobre". Jest zatem organizacją scalającą jednostki, rodziny i grupy

społeczne, w tym sensie jest całością, w której skład wchodzą części,

co daje mu pierwszeństwo na zasadzie przewagi całości nad

częściami.

Państwo może osiągnąć samowystarczalność zarówno

gospodarczą, jak i duchową, podczas gdy jednostka w normalnym

rozwoju tego dopiąć nie zdoła. Stanowi to także o sile rozwoju

moralnego i politycznego państwa, które staje się jako instytucja

dobrem wspólnym działającym na rzecz jednostki. Przesłanką dobrze

działającego państwa jest ustrój państwowy, do którego Arystoteles

przywiązuje wielką wagę i poświęca dużo miejsca w swoich

rozważaniach o państwie2.

Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 3.

Z K. Leśniak, Arystotele.r, Warszawa 1989, s. 89.

W analizie ustrojów państwowych Arystoteles stara się z dużą

dociekliwością określić cechy i kryteria umożliwiające klasyfikację

różnych form politycznych. Odwołał się do dwóch podstawowych: kto

rządzi, to znaczy jednostka, grupa czy ogół oraz kryterium rządów

dobrych i złych. Ustroje dobre stawiają sobie za cel dobro powszechne,

ustroje zdegenerowane - korzyści rządzących. Do ustrojów dobrych

zalicza monarchię, arystokrację i politeę, do zdegenerowanych

odpowiednio - tyranię, oligarchię i demokrację. W praktyce dominuje

oligarchia bądź demokracja, chociaż kryterium liczebności biorących

udział we władzy nie jest takie oczywiste, ponieważ oligarchia panuje

wówczas, gdy rządzą bogaci, choćby stanowili nawet większość

społeczelistwa. Demokracja to rządy ubogich, gdyby nawet byli w

mniejszości. Arystoteles sprzyja politei, to jest formy powstałej z

"wymieszania" demokracji z oligarchią, o dominacji stanu średniego, z

ogólnymi walorami jakie temu źazwyczaj towarzyszą.

Arystoteles przeciwstawia monarchię tyranii na zasadzie dobrych i

zdegenerowanych rządów jednostki. Monarcha powinien gwarantować

poszanowanie prawa i godności poddanych, a w konsekwencji sprzyjać

rozsądnemu kierowaniu państwem. Zakłada bowiem, że może pojawić

się jednostka czy nawet cały ród wyróżniający się moralnością,

rozumem czy innymi cnotami obywatelskimi i wówczas monarchia może

odegrać rolę w rozwoju polis, sprzyjając poszanowaniu prawa oraz

krzewieniu rządów rozsądnych i sprawiedliwych.

Zdaniem Arystotelesa tyrania wykształciła się z degeneracji i

nadużycia władzy królewskiej bądź jej przejęcia przez demagogów, to

znaczy byłych wojskowych, umiejących wpływać na lud swymi

wystąpieniami, by w konsekwencji objąć nieograniczoną władzę. Ustrój

ten nie odpowiada naturze człowieka, stwarza możliwości pogwałcenia

prawa oraz rządów dalekich od umiarkowania i rozsądku. Tyrania w

proponowanej przez Arystotelesa klasyfikacji jest ustrojem najgorszym,

bezpośrednio sprzyjającym pogwałceniu praw obowiązujących i praw

natury, zasadniczo prowadzących do naruszenia interesów nie tylko

jednostki, lecz i wspólnoty, jaką okazuje się polis.

Rządy grupy wybitnych obywateli, wyróżniających się nie tylko

majątkiem czy urodzeniem, lecz przede wszystkim wykształceniem i

ogólną gotowością służenia polis - nazywa Arystoteles - arystokracją.

Jest to jedna z odpowiadających rozsądkowi i naturze człowieka form

rządów. Jednak w praktyce trudna do osiągnięcia, przede wszystkim ze

względu na występowanie w niej domieszki oligarchii. Arystokracja,

jako warstwa, powinna być bardziej arystokracją ducha niż majątku, a to

jest niekiedy w praktyce prawie niemożliwe do zrealizowania. W

przypadku, gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi lub

zdominuje ją chęć bogacenia się, wówczas przekształca się w

oligarchię.

podobnie jak tyrania, oligarchia należy do form zdegenerowanych,

głównie przez nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru oraz

stwarzania podstaw organizowania dalszych zamachów na władzę.

Wiele wad widzi Arystoteles w demokracji, gdzie władza należąca

do ludu, nie zawsze prowadzi do rezultatów służących ludowi. Ogół

zazwyczaj dostrzega doraźny swój interes, kieruje się chęcią uzyskania

nawet drobnych korzyści, z zasady nie będąc zdolnym do prowadzenia

długofalowej polityki, mającej na celu zabezpieczenie interesów polis.

Wadą demokracji jest możliwość decydowania przez lud mający

większość i wladzę, lecz często z pominięciem lub naruszeniem prawa.

Taki lud staje się dla siebie despotą, co chętnie wykorzystują

demagodzy, przekształcając demokrację w tyranię.

Arystoteles za najbardziej właściwą uważa formę rządów politeę,

gdzie przy równowadze bogatych i ludu, dominują klasy średnie, wraz z

całym rozsądkiem i umiarkowaniem rządów odpowiadających postawie

i osobowości stanu średniego. Przy równowadze grup społecznych w

politei przeważały będą cnoty obywatelskie, określające warunki

rozwoju jednostki i całej polis. Ustrój ten gwarantuje pewną stabilizację

rządów. Politea charakteryzuje się także najwyższym chyba stopniem

poszanowania prawa, godności jednostki i zbiorowości.

Przedstawiona klasyfikacja ustrojów dokonana przez Arystotelesa

obejmuje ustroje najbardziej klasyczne. Zamierzeniem twórcy było

znalezienie kluczowego kryterium do uszeregowania tej złożoności

ustrojowej i wyciągnięcia nauk dla propozycji poznawczych

rzeczywistości społecznej oraz doskonalenia tych ustrojów.

2. Państwo wspólnotą etyczną

Koncepcję państwa jako wspólnoty etycznej konstruuje wybitny

niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). W pracy

Wyk~ady z filozofii dziejów i w pracy Zasady filozofii prawa, wydanych

pośmiertnie, przedstawia zasadnicze idee na państwo, które

sprowadzają się do tez: państwo królestwem wolności, państwo

etyczną całością i państwo coś więcej niż suma jednostek. Hegel

wychodzi z założenia, że "państwo jest rzeczywiśtością wolności, to

znaczy absolutnego celu ostatecznego, że istnieje ono samo dla siebie;

trzeba dalej wiedzieć, że wszelka wartość, jaką człowiek posiada,

wszelką rzeczywistość duchową zawdzięcza on państwu. Albowiem

duchowa rzeczywistość człowieka polega na tym, że dla niego jako

istoty świadomej, jego własna istota, to, co rozumne - jest

przedmiotowe, że posiada ono dla niego bezpośrednie, przedmiotowe

istnienie"

Hegel nie zaprzecza istnienia stanu natury jako faktu dziejowego, ale

uważa, że to co nazywa stanem natury - jest raczej stanem bezprawia,

gwałtu, niepohamowanych popędów naturalnych, barbarzyńskich

czynów i uczuć. Skłonności te ogranicza dopiero społeczeństwo i

państwo. Te ograniczenia stosowane przez państwo nie są czymś

wiecznym, lecz stanowią niezbędne ogniwo pośrednie, dzięki któremu...

wytwarza się świadomość i pragnienie wolności, w jej prawdziwej

postaci, to znaczy rozumnej i zgodnej z jej pojęciem".

Twierdzenie Hegla, że pełną formą urzeczywistnienia ducha jest

państwo, nie pozostaje w sprzeczności z tezą, że istotą ducha jest

wolność. Pojęcie wolności rozumie tu w sensie społecznym, a nie w

sensie przyrodniczym. Wolność moźliwa jest u niego tylko w ramach

państwa, a jej treścią jest prawo i etyka. Ponadto twierdzi, że etyczność

jest ideą wolności, a państwo jest etycznościąs.

Historia dziejów ludzkości jest historią szczególnego zespolenia -

dowodzi Hegel - wolności z koniecznością. Konieczny jest nieustający

pochód ducha wolności, natomiast to co w świadomości człowieka

występuje jako osobisty interes przypisuje się wolności. "Dzieje

powszechne to postęp w uświadamianiu wolności"6. Przeznaczeniem

świata duchowego jest więc uświadomienie sobie przez ducha własnej

wolności, a wraz z tym rzeczywistej wolności w ogóle. Wolność sama w

sobie zawiera jedynie nieskończoną konieczność dojścia do własnej

świadomości i stania się tym samym rzeczywistością.

Rozwój dziejowy traktuje Hegel jako ustawiczne wcielanie się i

przekształcanie idei, przeto przyznaje woli subiektywnej człowieka

również życie substancjalne. Celem istnienia woli subiektywnej jest

zjednoczenie jej z wolą rozumną, czyli... "etyczna całość, państwo,

będące tą rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i

korzysta z niej, ale tylko o tyle, o ile stanowi cząstkę świadomości, wiary

i woli ogółu".

W konsekwencji dochodzi Hegel do określenia iż państwo to:

"etyczna całość, będąca rzeczywistością, w której jednostka posiada

wolność i korzysta z niej w ściśle oznaczonych granicach i w określony

sposób". Ograniczenie wolności jest w koncepcji Hegla tylko

ograniczeniem samowoli człowieka, a treścią samowoli jest

jednostkowa strona potrzeb, tzn. te potrzeby, które nie stanowią owej

"cząstki" świadomości, wiary i woli ogółu. Jeżeli natomiast wola danej

jednostki staje się częścią woli ogółu, wówczas prawo, etyka i państwo

stanowią "pozytywną rzeczywistość i zaspokojenie wolności". Przy czym

tylko one stanowią ową realizację wolności.

Sytuacja przedstawia się następująco: wola subiektywna

(namiętność) jest pierwiastkiem wprowadzającym w dziedzinę praktyki,

w czyn urzeczywistniający, realizujący; idea jest pierwiastkiem

wewnętrznym; państwo zaś jest

5 M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych XIX w., Warszawa

1964, cz. I, s. 101. 6 G. Hegel, Wykiady z filozofii..., s. 29.

zdaniem Hegla - istniejącym realnym, etycznym bytem. Etyczność

państwa polega na tym, iż stanowi ono jedność powszechnej woli oraz

woli subiektywnej. Jednostka żyjąca w tej jedności (to znaczy

uświadamiająca sobie potrzeby ogółu, czyli wolę ogółu, czyli po prostu

konieczność) posiada wartość. Wartość polega jedynie na tej

substancjalności, czyli jedności woli powszechnej i woli subiektywnej.

"Cel państwa polega na tym - jak to definiuje Hegel - aby to co

substancjalne, obowiązywało, byto obecne i utrwaliło się w

rzeczywistych czynach ludzi i ich zamyslach"~.

Określenie, iż celem państwa jest doprowadzenie do tego, aby to co

substancjalne obowiązywało, oznacza, iż w państwie winno

obowiązywać oraz realizować się i utrwalać poprzez czyny i zamysły

ludzkie, to co stanowi jedność woli jednostkowej oraz woli powszechnej,

woli subiektywnej oraz woli ogółu. Istnienie owej całości etycznej jest

wedle Hegla - absolutną potrzebą rozumu. Zasługą założycieli państw

jest doprowadzenie do owej etycznej całości, w której jednostka

korzysta z wolności poprzez uczestniczenie i realizowanie woli ogółu,

tzn. poprzez państwo.

Jedność woli obiektywnej i subiektywnej (czyli powszechnej i

podmiotowej) stanowi dla Hegla nie tylko istotę etyczności, ale również

prawdę. Prawdą dziejową jest to co powszechne, co istnieje w prawach

państwowych, w obowiązujących i rozumnych ustawach. Stąd

twierdzenie definiujące państwo, iż "Państwo jest boską ideą w jej

ziemskiej postaci. Jest ono bliżej określonym przedmiotem dziejów

powszechnych w ogóle, w których wolność zyskuje obiektywne istnienie

i życie, upajając się tą obiektywnością"A.

Wola podmiotowa podporządkowująca się woli ogólnej, wyrażającej

w prawach, właściwie nikomu się nie podporządkowuje, gdyż będąc

posłuszna samej sobie jest zarazem u siebie samej. To co rozumne -

stwierdza Hegel jest konieczne zarazem jako substancjalne (czyli -

będące jednością woli subiektywnej i powszechnej). Człowiek jest

wolny wówczas, gdy uznaje to substancjalne za prawo i' stosuje się do

tego prawa, traktując je jako "substancje naszej własnej istoty". Ale

traktować prawo jako substancję naszej własnej istoty można tylko

wówczas, kiedy wola obiektywna i subiektywna zostały pogodzone i

utworzyły niezmąconą całość.

Wedle Hegla państwo nie da się sprowadzić do ośrodków

rządzenia. Państwo bowiem to coś więcej niż suma poszczególnych

jednostek. "Państwo jest abstraktem, który swoją, tylko ogólną, realność

posiada w obywatelach: ale istnieje ono rzeczywiście i ta ogólna

egzystencja musi przejawiać się w woli i dzialalności indywiduów"9.

Idea państwa staje się życiem i rzeczywistością, gdy abstrakcyjna

idea urealnia się dzięki ustrojowi państwowemu. Wówczas zjawia się

potrzeba rządu i administracji państwowej, zjawia się potrzeba

wydzielenia osób, które mają kierować sprawami państwowymi,

podejmować decyzje, wydawać rozkazy obywatelom, instruować

poszczególnych obywateli jak mają realizować owe decyzje państwowe,

a w razie potrzeby przymuszać obywateli do takiego, a nie innego

postępowania.

Skoro jednak - zauważa Hegel - różnica między rozkazującym a

obywatelem jest czymś nieuniknionym i jest ona, przykrą koniecznością,

skoro jest uważana za coś zewnętrznego w stosunku do abstrakcyjnie

pojmowanej wolności, to przynajmniej tak należy zorganizować ustrój

państwowy, aby obywatele musieli jak najmniej słuchać, zaś rozkazujący

mieli jak najmniej pola do samowoli. Może to polegać na tym, aby treść

tego, co wymaga rozkazywania była w istotnych punktach określona i

uchwalona przez sam lud.

Określenie Hegla, że człowiek o tyle jest rzeczywistością duchową, o

ile to co rozumne jest dla niego przedmiotowe, oznacza tylko tyle, że

człowiek poznając konieczność i stosując się do jej wymogów

zachowuje się rozumnie. Że realizuje swą wolność nie przez samowolę,

ale poprzez stapianie swojej woli subiektywnej z wolą ogółu

oczyszczoną z wszelkich dodatnich i ujemnych stron, elementów

przypadkowych i nieistotnych. Owa oczyszczona wola ogółu, to właśnie

dla Hegla wola rozumna, a człowiek tylko w tym sensie jest człowiekiem

świadomym, o ile przystosowuje swą wolę subiektywną do obiektywnej,

o ile jego wola jednostkowa stanowi cząstkę świadomości, wiary i woli

ogółu, przez co dany człowiek uczestniczy w prawnym i etycznym życiu

państwowym.

3. Państwo organizacją zła społecznego

Koncepcję państwa jako organizację zła społecznego reprezentują

głosiciele idei anarchizmu, z których głównymi przedstawicielami są:

francuski twórca myśli politycznej Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

i rosyjski rewolucjonista Michait Bakunin (1814-1876). Anarchiści

wyrażają skrajną doktrynę, u podstaw której tkwi odmienne niż w innych

współczesnych kierunkach rozłożenie akcentów w skali przyjętych

wartości. Podstawowa teza anarchistów sprowadza się do twierdzenia,

iż źródłem wyzysku społecznego jest nie klasowy podział

społeczeństwa, lecz istnienie państwa. To właśnie państwo jest wielkim

winowajcą odpowiedzialnym za zło, oparte na wyzysku stosunki

ekonomiczne i społeczne nie są niczym innym, jak wytworem

działalności państwowej.

Droga do wyzwolenia jednostki wiedzie zatem przez zniesienie

państwa oraz ustanowienie ustroju bezpaństwowego, wolnego od

przymusu, opartego

na związkach producentów i konsumentów. Podstawowym składnikiem

doktryny anarchizmu są: zasada bezwzględnej - skrajnie pojętej -

wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm, dalej - wiara w

"dobroć natury ludzkiej", woluntaryzm (tendencja do traktowania woli

ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka), wreszcie

idealistyczne pojmowanie historii. Zasady te doprowadziły do totalnej

wrogości wobec instytucji państwa.

Proudhon swoje poglądy anarchizmu indywidualistycznego wykłada

w pracy Filozofia nędzy (1846). Reformy należałoby przeprowadzić

stopniowo, w drodze pokojowej. Walka proletariatu o władzę nie ma

sensu. Proletariat może odzyskać wolność tylko przez zniesienie samej

instytucji i przymusu, uosobionej przez państwo. Żądając pomocy

państwa, wprowadzając własną dyktaturę robotnicy utrwaliliby tylko swą

niewolę. "Filozofia nędzy" skłania Proudhona do tezy, że wolność i

sprawiedliwość będą przywrócone, kiedy przymus państwowy ustąpi

miejsce stosunkom umownym w społeczeństwie równych obywateli;

społeczeństwie zrzeszonym w wolnych gminach, tworzących ustrój

federacyjny'°.

Proudhon nie pojmował praw rządzących współczesnym mu

społeczeństwem, kiedy protestował przeciwko postępowi technicznemu

i kiedy sądził, iż można wstrzymać i cofnąć proces koncentracji kapitału.

Obiektywnie reprezentował interesy drobnomieszczaństwa, grupy

społecznej, z której się wywodzil. Anarchizm Proudhona zacierał różnice

między organizacją władzy państwowej w różnych państwach i

spełnianiem czynności różnych organów państwowych. Wysuwane idee

dalekie były od przejawów realizmu społecznego.

Bakunin swoje poglądy anarchizmu kolektywistycznego wyłożył

przede wszystkim w pracy Państwa a ananehia (1873). Rozwiązanie

kwestii społecznyeh widzi w zniesieniu państwa. "Żadne państwo -

powiada Bakunin - nawet o najbardziej demokratycznych formach,

choćby to była najbardziej czerwona republika polityczna, republika

ludowa, a właściwie pseudoludowa, gdyż tylko taka forma jest możliwa

pod fałszywym szyldem przedstawicielstwa ludu, nie będzie w stanie

dać ludowi tego, co mu potrzebne, tj. możliwości swobodnego

organizowania się od dołu ku górze w imię własnych interesów. Każde

bowiem państwo, najbardziej nawet demokratyczne i republikańskie,

nawet pseudoludowe państwo wymyślone przez pana Marksa, w istocie

swej jest niczym innym jak tylko aparatem kierującym masami odgórnie

przy pomocy inteligenckiej, a więc uprzywilejowanej mniejszości, która

lepiej jakoby rozumie rzeczywiste interesy ludu, aniżeli sam lud"11.

Państwo identyfikuje Bakunin z aparatem przemocy, wykluczając

sytuację, w której ten aparat mógłby faktycznie reprezentować interesy ogólnonarodowe związane z

bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym.

Zdaniem Bakunina unicestwienie wszelkiego wyzysku i ucisku

politycznego lub prawnego oraz rządowo-administracyjnego jest

równoznaczne z tendeneją do zniesienia podziału klasowego, tj.

zrównania wszystkich stanów pod względem ekonomicznym, a także

zlikwidowania państwa jako głównego wroga ludu. Nawet istnienie

państwa rzekomo ludowego, jest według niego, "klęską dla ludu". Z tych

powodów uważa, że narodom słowiańskim, z natury rzeezy pokojowo

usposobionym, państwo w ogóle nie jest potrzebne, gdyż nie jest ono

potrzebne dla większości proletariatu, a tylko dla mniejszości ciemięz-

ców. Zło każdego państwa tkwi bowiem właśnie w jego zaborczości,

która jest konsekwencją centralizacji, a zaborczym państwem musi

pozostać, aby utrzymać własną suwerenność.

Wedle Bakunina państwo burżuazyjne, będąc stałą negacją

interesów rejonów, gmin, stowarzyszeń oraz jednostek tylko z pozoru

reprezentuje ich interesy, w rzeczywistości bowiem stanowi abstrakcję,

fikcję i kłamstwo. I dlatego potęga takiego państwa, a nawet jego

istnienie, powinny być zburzone raz na zawsze. Upadek państwa rychło

pociągnie za sobą upadek wszelkich niesprawiedliwości, jurydycznego

prawa i konsekwencji jego obowiązywania, które Bakunin nazywa

kłamstwem różnych kultów, stanowiących uświęcenie dokonywanych

gwałtów, chronionych i nagradzanych przywilejem państwa~2.

Bakunin wierzy, że nadejdzie taki moment, gdy wszystkie państwa

znikną. W związku z tym stwierdza: "Nadejdzie czas, gdy nie będzie już

państw a wszystkie wysiłki socjalrewolucyjnej partii w Europie zmierzają

do ich zniszczenia - nadejdzie czas, kiedy na gruzach państw

politycznych z całą swobodą powstanie zorganizowany od dołu ku górze

wolny braterski związek wolnych stowarzyszeń wytwórczych, gmin i

prowincjonalnych federacji, który obejmie bez żadnych różnic, bo

zgodnie z ich wolą, ludziwszystkich języków i narodowości"~~.

Formą organizacji społeczeństwa wedle Bakunina - ma stać się

samorząd ludowy, przy czym autonomia prowincji będzie miała

charakter wyłącznie administracyjny a nie polityczny. Samorząd ma

obejmować gminy, rejony, powiaty, obwody i wreszcie państwo.

Najważniejszą i podstawową jednostką społeczno-polityczną jest

gmina. Stworzenie takiego systemu wyobrażał sobie w drodze

żywiołowego rozwoju rewolucji po wybuchu wywołanym przez tajną

organizację spiskową.

4, Państwo korporacją terytorialną

Koncepcję państwa jako korporacji terytorialnej głosi wybitny

niemiecki uczony w dziedzinie prawa państwowego Georg Jellinek

(1851-1911). W pracy Ogólna nauka o państwie (1900) prezentuje

poglądy na państwo w ujęciu wielowymiarowym, w którym definicja

prawnicza państwa - jak ją nazywa zajmuje naczelne miejsce.

Jellinek wychodzi z założenia, że państwo jest zjawiskiem złożonym

składającym się z wielu składników, które go charakteryzują i na niego

oddziałują. Twierdzi on, że wszystkie zjawiska społeczne mają - ze swej

natury - charakter psychiczny np. religia, sztuka, nauka, prawo, a nawet

gospodarka społeczna. Ni~,.co jest zależne od woli ludzkiej nie może

być uważane za twór

rp zyrody, ,a przynajmniej wyłączny twór dźiałariia wielu przyczyn

zewn~trz= nych. Ńiewolne od wpływu woli ludzkiej jest państwo.

Biorąc pod uwagę znaczenie woli jednostkowej w kształtowaniu

zjawisk społecznych, w tym oddziaływanie na państwo, powiada

Jellinek, iż państwo można określić, "że skladają się nań stosunki woli

większości ludzi. Substrat państwa stanowią ludzie wydający rozkazy

oraz ludzie dający im posluch"~4. Stąd wyprowadza Jellinek wniosek,

że obiektywnymi częściami składowymi państwa są stosunki woli,

istniejące pomiędzy władcami a podwładnymi.

Wedle Jellinka państwo stanowi ogół stosunków woli ludności, a

przynajmniej jej większości. Qbiektywną częścią składową-pa_ństw_a

są_ stosunki woli pomiędzy władcami a podwładnymi; "stosunki te

pozostają w ciągłości ~~a= ~so prźeśtrźeW ej", ~b żapewnia jedność

państwową. Najważniejszą z wie

lu jedności państwowej - jest jedność związkowa, złoźona z woli ludzi

zmierzających do zorganizowania pewnych celów. Stosunki oparte na

państwowej woli; z których powstaje jedność związkowa, są stosunkami

panowania. Nie wyczerpuje się w nich istota państwa, ale nie da się

państw wyobrazić bez panowania.

"Państwo posiada władzę, panować zaś, znaczy mieć możność

narzucania swej woli innym, zmuszania ich do jej wykonywania. Tę moc

przeprowadzenia swej woli, wbrew woli innych, posiada tylko państwo.

Jest ono jedynym związkiem, panującym dzięki istnieniu w nim samym

władzy prawnie samorodnej, od żadnej innej władzy nie

pochodzącej"~5.

Jedność państwa jest jednością wpływającą z faktu zorganizowania

aparatu zdolnego do określonego regulowania życia i zachowania ludzi

na danym terytorium. Jedność państwowa jest więc jednością zawsze

polityczno-administracYjną i polityczno-prawną. Poszczególne związki i

człony państwa mogą być

mniej lub bardziej spoiste lub niezależne, lecz mimo wszystko, jeśli

stanowią część państwa, pozostają w określonej jedności o

charakterze organizacyjnym, administracyjnym, prawnym, politycznym,

a nawet policyjno-wojskowym.

3~spól~oli~czną -_zdąniem Ję~.linka -_musi-rniećaamQdzieln~

władzę ochodzącą od państwa. Władza ta sprawuje władztwo na

określonym terytorium. postrzeżenia te żdaniem Jellinka są oddaniem

dostrzegalnych faktów życia państwowego.. Jest t~ Ss~ologiczne

uiecia~państwJa. Z tego punktu widzenia Jellinek powiada: "Państwo

jest to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa

osiadlych ludzi"16. Określenie to oddaje pewne aspekty realnego bytu

państwa i stanowi przesłankę do dalszego uściślenia o inne skladniki.

Z punktu widzenia prawnego, państwo wedle Jellinka, występuje w

roli podmiotu prawa, staje się wyrazicielem praw i obowiązków. Ten

podmiot prawa, jakim jest państwo, jest najbardziej zbliżony do

pojęcia korporacji. Substratem korporacji są ludzie tworzący - pisze

Jellinek - jedność związkową, której wola spoczywa w rękach

członków związku. Pojęcie korporacji jest formą prawnej syntezy, daje

ono wyraz prawnym stosunkom jedności związkowej, ale będąc

pojęciem prawnym jest takim pojęciem, któremu "w świetle faktów nie

odpowiada nic realnego".

Z punktu widzenia prawnego państwo jest "korporacją osiadlego

ludu, wyposażonego w bezpośrednią, samorodną władzę

zwierzchniczą lub też, aby użyć wznowionego obecnie określenia,

korporacją terytorialną, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną

władzę zwierzchniczą"». W definicji tej wybija Jellinek trzy istotne

elementy, a mianowicie`_terytorium, lud_r~ość

i wladzę najwyższą. W doktrynie prawniczej przyjęło się określac tę

defini\cję jako tzw. trójel~ rentową definicję ujmującą w jedności:

terytorium, lud rość i władzę zwierzchnią. Trwałą wartością jest tu

wskazanie, że państwo jest orgąnizacją_-suwęrenną, czyli że jest

niezależną w działaniu wewnętrznym i zewnętrznym. PaństwoYjest

organizacją terytorialną, zdolną do rozwijania władztwa na określonej

przestrzeni życiowej, ważnej dla bytu wspólnoty państwowej. Wreszcie

definicja wskazuje na ludność - podstawowy czynnik kreatywny i

niezbędny do wystąpienia państwowości.

Wskazane elementy państwowości -pisze Jellinek - mają

współcześnie bardzo istotne znaczenie, albowiem przyjęte zostały

także w prawie międzynarodowym. W procesie dochodzenia do

uznania państwowości w organizacjach międzynarodowych bierze się

pod uwagę fakt występowania tych elementów. Pozwalają one

bowiem odróżnić państwo od innych organizacji. Niewystępowanie

któregoś z elementów stanowi przeszkodę w uznaniu przez wspólnotę

międzynarodową oraz dla przystąpienia do organizacji

międzynarodowych o zasięgu uniwersalnym.

Państwo według J_ellink_a 'e ~m_stosunkiem woli poddan ch i

panującego, opierającym się. na wspólnym dążeniu dó_.utrżyman a d

Y ności repreżemt~wańej pizez ~ąństwo. Pódśfawówym kryterium owej

jedności jest u a omieW e śó "'~~~ cel ~ ł cz ch zbiorowość, czyli jest to

tz ś~teleo cgiczna lożoność zjawisk życia społecznego pow_odujg,,k_o-

nieczn_ość u~ednol~.enia ce_lów~ do których zmierza wspólnota, a

trwałość urzec y stniania tych celów staje się doniosłym czynnikiem

spajającym życie jednostek~s. Każdy obywatel prowadzi jak gdyby

podwójne życie; z jednej strony, jako jednostka posiada zakres swych

praw osobistych, odizolowanych od dążeń ogółu, z drugiej - jednostka

pozostaje zawsze integralną częścią całości, którą jest społeczeństwo.

Obywatel nie może i nie chce izolować się od państwa, będącego

instytucjonalnym wyrazem jedności społeczeństwa, głównie z powodu

identyfikacji celów, które stawia przed sobą jednostka i państwo.

5. Państwo przymusową organizacją społeczeństwa

Koncepcję państwa jako przymusowej organizacji społeczeństwa

formułuje Fryderyk Engels a rozwija ją Wlodzimierz I. Lenin. Ogólną

charakterystykę państwa przeprowadza Engels w pracy Pochodze~zie

f-odziny, wias~zości prywatnej i panstwa stwierdzając: "Ponieważ

państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw

klasowych, a jednocześnie samo powstalo wśród konfliktów tych klas,

to z reguły jest państwem klasy najsilniejszej, °.konomicznie panującej,

która przy jego pomocy staje się również klasą panującą politycznie i w

ten sposób zdobywa nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas

uciskanych. Tak więc państwo starożytne było przede wszystkim

państwem właścicieli niewolników, podobnie jak państwo feudalne było

organem szlachty do ciemiężenia pańszczyźnianych i poddanych

chłopów, a nowożytne państwo przedstawicielskie jest narzędziem

wyzysku pracy najemnej przez kap_tał"l~.

Występująca przymusowa organizacja społeczeństwa, wedle

Engelsa, powoluje dla utrzymania ładu, porządku i bezpieczeństwa

wyspecjalizowany aparat państwowy, w postaci machiny

biurokratycznej, w tym policji i wymiaru sprawiedliwości. Aparat ten

posługuje się przymusem i przemocą w stosunku do społeczeństwa. W

ten sposób zabezpiecza interesy klasy panującej.

Państwo działające w obronie istniejącego ustroju ekonomicznego,

który wyraża interesy klasy panującej, tworzy również prawo, tzn.

określony system norm, odzwierciedlających wolę tej klasy, mających

walor przymusu i zabezpieczonych sankcją władzy publicznej. Będąc

odbiciem określonych stosunków ekonomicznych, stosunków produkcji

i własności, prawo utrwala je i sprzyja ich dalszemu rozwojowi. Prawo

jest więc wolą klasy panującej, podniesioną do rangi ustawy. "Prawo

jest niczym bez aparatu mogącego zmuszać do przestrzegania norm

prawnych". Państwo i prawo - twierdzili Karol Marks i Fryderyk Engels -

stanowią najważniejszy element nadbudowy społeczeństw klasowych, a

mianowicie jej część polityczną.

Karol Marks (1818-1883) zajmował się również państwem w swoich

pracach od Manifestu Komunistycznego (1848) wspólnie napisanego

z F. Engelsem do Wojny dorszowej we Francji (1871) w kontekście

procesu rewolucyjnego i sprawowania władzy publicznej przez klasy

społeczne. W wywodach swych myślał o państwach dwojakiego

rodzaju: o państwie politycznym, jako czystym instrumencie przymusu,

oraz o państwie ekonomicznym, odpowiedzialnym za majątek

państwa'°. Państwo polityczne wedle jego poglądu - musi zostać jak

najszybciej zdobyte i zniszczone. Marks twierdził na ogół, że siła

państwa ("starego" państwa, które zostało zdobyte) musi zostać

wykorzystana przeciwko poprzednim użytkownikom, a zatem państwo

polityczne musi przetrwać przez czas trwania procesu rewolucyjnego.

Państwo polityczne było dla Marksa nie tylko złem koniecznym, ale

również przeżytkiem, śladem przeszłości.

Zdaniem Marksa państwo ekonomiczne musi przetrwać: państwo

ma scentralizować w swych rękach to, co przedtem było

zdecentralizowane w rękach kapitalistów. Marks zdecydowanie

popierał stworzenie scentralizowanego państwa ekonomicznego,

będącego właścicielem wszystkich środków produkcji. Państwo to

miało trwać krótko. W dłuższej skali czasowej obumrzeć miało również

państwo ekonomiczne.

Marks był też twórcą idei dyktatury proletariatu odnoszącej się do

istoty państwa socjalistycznego, które miało powstać w drodze rewolucji

socjalistycznej. W pracy Krytyka pt-ogramu gotajskiego (1875) pisał:

"Między społeczeństwem kapitalistycznym a komunistycznym leży okres

rewolucyjnego przeobrażenia jednego w drugie. Temu okresowi

odpowiada też polityczny okres przejściowy i państwo tego okresu nie

może być niczym innym, jak tylko rewolucyjną dyktaturą prołetariatu"' ~ .

Dyktatura ta miała oznaczać użycie siły i przemocy w dokonaniu

przemian społecznych oraz rządzeniu państwem.

zo C,. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 563.

z~ K. Marks, Krytyka Pro,~ramer Gotaj.rkie,Qo, w: K. Marks, F. Engels,

D=feta Wybrane, Warszawa 1949, t. 11, s. 22.

Myśli Engelsa i Marksa o istocie państwa rozwinął Lenin zaostrzając

jeszcze niektóre stwierdzenia i podporządkowując je teorii rewolucji

socjalistycznej oraz przesadzonej ocenie państwa kapitalistycznego i

jego istoty społecznej. Lenin stwierdza, iż "Państwo jest to specjalna

organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy". Z

tego określenia wynikało, że każde państwo w gruncie rzeczy jest

dyktaturą bez względu na formę sprawowania władzy. Potwierdza to

Lenin pisząc: "Formy państw burżuazyjnych są niezmiernie różnorodne,

ich istota jest jednak ta sama. Wszystkie te państwa tak czy owak są

jednak w ostatecznym wyniku bezwarunkową dyktaturą burżuazji"22.

Logiczną konsekwencją było wobec tego stwierdzenie, że komunizm

musi oznaczać - skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych -

także zniesienie państwa.

Nawiązując do poglądów Marksa, Lenin wiele wypowiadał się na

temat idei dyktatury proletariatu. Lenin nie wymyślił tego terminu, lecz

sięgał do wypowiedzi Marksa o koniecznym etapie przejściowym

między kapitalizmem a komunizmem, w którym to miało wystąpić

państwo dyktatury proletariatu. W praey Rewolucja proletariacka a

renegat Kautsky formułuje Lenin tezę, że dyktatura proletariatu nie

może się posłużyć starą formą państwa, zwłaszcza zaś nie może być

pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszech-

nym prawem wyborczym i równością wobec prawa. Rady delegatów

miały stać się nową formą rządzenia. W dziele Państwo a rewolucja

Lenin zdecydowanie odrzucał zarzut braku demokratycznych form

rządów w Rosji porewolucyjnej, wywodząc, iż "dyktatura proletariatu

jest: władzą nie dzieloną z nikim, opartą bezpośrednio na sile zbrojnej

mas. Obalenie burżuazji może być urzeczywistnione jedynie przez

przekształcenie proletariatu w klasę panującą, która potrafi zdławić

nieunikniony, zaciekły opór burżuazji oraz zorganizować dla nowego

ustroju gospodarczego ogół mas pracujących i wyzyskiwanych"'~. Lenin

uważał, że ta dyktatura jest zarazem "prawdziwą" demokracją, gdyż jest

władzą większości sprawowanej przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy.

Lenin ciągle podkreślał, że demokracja burżuazyjno-liberalna jest tylko

farsą, zaś dyktatura proletariatu jest właściwą demokracją: "...w

społeczeństwie kapitalistycznym mamy demokrację okrojoną, nędzną,

fałszywą, demokrację tylko dla bogaczy, dla mniejszości. Dyktatura

proletariatu, okres przejścia do komunizmu, po raz pierwszy wprowadzi

demokrację dla ludu, dla większości, przy równoległym niezbędnym

dławieniu mniejsżości, wyzyskiwaczy".

Należy zauważyć, że nawet zniesienie klas porzez zmianę stosunków

własnościowych nie oznacza dla Lenina rezygnacji z dyktatury

proletariatu, a to z uwagi na międzynarodowe powiązania

wyzyskiwaczy: można ich rozgromić,

ale nie zlikwidować, ponieważ ich bazą jest kapitał międzynarodowy.

Logiczny wniosek jaki się nasuwa, jest tylko ,jeden - jak długo istnieje

kapitalizm, tak długo potrzebna jest dyktatura proletariatu. Termin

"dyktatura proletariatu" oznaczał w ujęciu Lenina dyktaturę w imieniu

proletariatu. Lenin nie ukry_ wal, że w praktyce oznacza to dyktaturę

partii komunistycznej.

6. Państwo globalną organizacją spoleczeństwa

Koncepcję państwa jako globalnej organizacji społeczeństwa

przedstawia polski prawnik i politolog Stanisław Ehrlich (1907-1998).

W pracy Wst~p do nauki o państwie i prawie (1979) rozwija zasadnicze

wątki treściowe tej koncepcji oraz dopełnia je w pracy Wiążące wzory

zaclzowarzia (1995). "W zależności od tego, na co kładziemy akcent -

powiada Ehrlich - posługujemy się trojakim rozumieniem państwa.

Mówimy o państwie jako organizacji globalnej, gdy chcemy podkreślić,

że jest to rama organizacyjna, dzięki której społeczeństwo funkcjonuje

jako całość. Po wtóre, mówimy o państwie utożsamiając je z aparatem

państwowym, a nawet tylko z naczelnymi organami państwowymi (...), a

więc calokształtern ośrodków decyzji politycznych. Wreszcie, jeżeli

chcemy podkreślić szczególną rolę aparatu przymusu w ramach

organizacji państwowej (bez którego nie mogłaby ona istnieć),

sprowadzamy pojęcie państwa (redukujemy je) właśnie do aparatu

przymusu. Można wówczas zaproponować takie oto określenie

państwa: jest to hierarchiczna i terytorialna organizacja przymusu,

dzialająca w interesach ekonomicznych, politycznych i ideologicznych

grup, warstw czy klas wladających środkami produkcji, dzięki czemu

może ona kierować społeczeństwem jako całością"24.

Określenie to odzwierciedla najważniejsze cechy państwa jako

organizacji globalnej. Państwo jest więc organizacją globalną w

dwojakim sensie, w tym, że jest ono jedyną organizacją, która w swoich

ramach na określonym terytorium wszystkim bez wyjątku wyznacza

powinne zachowanie (z pewnymi ograniczeniami, dotyczącymi

cudzoziemców), a także w tym sensie, że w jakiejś formie inne

organizacje spoleczne albo podporządkowuje, albo przynajmniej w

sposób niezbędny z nimi współdziała (partie polityczne, związki

zawodowe, związki religijne). Tej roli organizacja państwowa nie

mogłaby odgrywać, gdyby nie równie powszechny system norm, jakim

jest prawo, za pomocą którego można podporządkować wszystkie inne

systemy norm, a co najmniej na nie wpływać.

Sprawne funkcjonowanie organizacji globalnej, uważa Ehrlich,

wymaga procesów scalających zarówno w jej ogniwach, jak i w

organizacjach autonomicz

z4 S. Ehrlich, Wstęp do nauki o pari.rtwie i prawie, Warszawa 1979, s.

39-40.

nych, tworzonych samodzielnie przez różne grupy społeczne. W toku

tych procesów centralny ośrodek decyzji zabiega o to, aby normy

jakie tworzy, były uznane przez różne grupy społeczne; w

szczególności, aby była uznana nadrzędność prawa w stosunku do

autonomicznych norm grupowych. Nie jest to jedynie zagadnienie

organizacyjne. W istocie rzeczy chodzi o legitymizację centralnego

ośrodka decyzji państwowej2s. Mówiąc inaczej chodzi o potwier-

dzanie prawomocności rządzących do rządzenia.

Organizacja państwowa i system normatywny przez nią stworzony

(prawo) służą realizacji interesom określonych grup społecznych, a

także stanowią mechanizm umożliwiający współdziałanie różnych

odłamów i grup społecznych. lVlechanizm ten tworzy mimo

sprzecznych interesów pewną całość. Państwo jest organizacją

powszechną, która ma na celu kojarzenie sprzecznych interesów,

aby grupy społeczne nie unicestwiały się nawzajem. Państwo to

także organizacja o potężnej mocy jednoczenia i organizowania

społeczeństwa.

Organizacja globalna spoleczeństwa to przede wszystkim

instytucja integrująca społeczeństwo do wielkich narodowych zadań.

Wypełnienie tych zadań staje się możliwe za sprawą sprawnej

organizacji i dyscypliny, świadomości działań wspólnych i

racjonalnych oraz umiejętności przyswojenia zdobyczy

cywilizacyjnych. Świadomość narodowa rozumienia roli państwa w

społeczeństwie sprzyja wypełnianiu podejmowanych przedsięwzięć

zbiorowych.

Państwo jako globalna organizacja społeczeństwa posiada

pewne cechy organizacji celowej, chociaż nie można powiedzieć, iż

w pełni nią jest. Posiada bowiem równocześnie z reguły pewne

cechy grupy naturalnej. Wynika to bowiem z rodowodu tej organizacji

i bazy społecznej, na której się opiera oraz rozwija swoją działalność

publiczną. Cechy zbliżające państwo do organizacji celowej wyrażają

się przede wszystkim w procesie świadomego tworzenia organów,

ich zmieniania i likwidowania przez jej członków. Instytucja ta posia-

da też sposób przyznawania członkostwa przypominający

mechanizm charakterystyczny dla organizacji społecznej. Wyraża się

to w instytucji nadawania i pozbawiania obywatelstwa. Najbardziej

znamienne jest też w stanowieniu zakresu praw i obowiązków.

Organizacja ta ma swój zbiór norm obowiązujących członków.

Państwo realizuje pewne cele wyznaczane mu przez jego członków

za pośrednictwem odpowiednich organów. Przyrównanie państwa

do organizacji celowej wskazuje jednak na pewne różnice między

tymi organizacjami~~.

W państwie członkostwo dobrowolne jest raczej marginesem.

Obywatelem staje się czlonek tej zbiorowości w przeważającej

mierze przez urodzenie, a więc bez wiadomej zgody ze strony

zainteresowanego, i nie na podstawie

zs S, Ehrlich, Wiążqce wzory zacF~owania, Warszawa 1995, s. 161.

zb J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria paristwa i prawa,

Warszawa 1981, s. 49-50.

indywidualnej decyzji państwowej. A więc w podobny sposób, w jaki

stawał się członkiem rodu. Również na ogół nie przewiduje się

możliwości swobodnego wystąpienia z niej. Stosunek bowiem łączący

członka tej zbiorowości z państwem nie jest oparty na dobrowolnej

umowie, lecz na przymusie: Zbiorowość ta nie musi mieć wytyczonego

celu swej egzystencji jako całości, jak w przypadku organizacji celowej.

Jest ona po prostu koniecznością na pewnym etapie rozwoju formą

życia społecznego i może stawiać sobie cele określone albo nie

stawiać żadnych.

Więzi w państwie są oparte zarówno na elementach racjonalnych

oraz formalnych, jak i naturalnych oraz emocjonalnych i etycznych.

Podłożem powstania państwa jest z reguły grupa o charakterze

naturalnym. Państwo obejmuje zbiorowość bardzo zróżnicowaną i

skomplikowaną'. Wytworzone więzi trzymają zbiorowość w pewnej

jedności. Poczucie wspólnoty z reguły jest obecne, choć występuje w

różnym zakresie i natężeniu w różnych grupach społecznych danego

państwa. Obejmuje ono przeszłość i teraźniejszość i występuje wyraźnie

w decydującej dla bytu państwa grupie społecznej.

1. Pojęcie funkcji państwa

Państwo jest wspólnotą polityczną rozwijającą różnorodną działalność

wewnątrz i na zewnątrz tej wspólnoty. Działalność ta związana jest z

realizacją celów państwa i potrzeb egzystencjonalnych członków

wspólnoty politycznej. Działalność państw urzeczywistniają różne

instytucje publiczne składające się na infrastrukturę rządzenia wewnątrz i

na zewnątrz państwa. Działalności tej nie należy utożsamiać z

działaniami poszczególnych organów państwowych i zakładów

publicznych. Czynności tych poszczególnych instytucji życia publicznego

składają się na działalność państwa.

Analiza i opis działalności państwa stają się możliwe poprzez

całościowe spojrzenie na działalność państwa. To co ogólne przejawia

się w jednostkowych działaniach i poprzez nie. Dlatego też nauka o

państwie i polityce podejmuje usiłowania określenia istotnych cech

działalności państwa. Cechy te to takie, które charakteryzują tę

działalność we wszystkich okolicznościach. W tych istotnych cechach

wyraża się natura państwa. Te cechy odróżniają je od innych

społecznych.

Do określenia cech nauka posługuje się kategorią funkcji. "W pojęciu

funkeji - stwierdza wybitny teoretyk państwa i prawa, polski znawca tej

problematyki - M. Maneli odzwierciedla się całość istotnych cech

działalności państwa, lecz nie całokształt tej działalności"l. Pojęcie

państwa sprowadza się do skutków działalności państwa

w._stosunku__dQ_~trz.~b jako c~ł_Q~ci_o_rąz do interesów i dążeń

poszcżególnych grup społęczuj%ch. Nie chodzi tu o rodzaje i formę tych

dżiałań władźy pamstavówe~, co pozwala na wyeliminowanie z roz-

ważań podziału na działalność ustawodawczą, wykonawczą i wymiar

sprawiedliwości.

~ I~'I. Maneli, O funkcjach państwa,

Rożnorodne koncepcje dotyczące funkcji państwa obracają się wokół

dwóch biegunów'. Jeden z nich charakteryzuje solidarystyczne ujęcie

funkcji państwa. W myśl tej koncepcji funkcją państwa jest zapewnienie

dobra ogółu tzn. całego społeczeństwa. Druga, przeciwstawna

koncepcja, widzi funkcje państwa w zapewnieniu dominacji interesów

jednej grupy społecznej nad innymi grupami.

W koncepcji solidarystycznej funkcje państwa wynikają ze

zdefiniowania istoty państwa, jego naturalnego przeznaczenia.

Współczesne ńajbardziej rozpowszechnione ujęcie opiera się na

przeciwstawieniu egoistycznych zazwyczaj celów i motywów działalności

jednostek i grup harmonizującemu działaniu państwa. Rolą państwa jest

pośredniczenie w tych sporach, znajdowanie rozwiązań

kompromisowych oraz zaprezentowanie interesów wspólnych; dobro

wspólne, które choć istnieje realnie, znika często z pola widzenia

poszczególnych jednostek i grup.

Koncepcja marksistowska zakłada, iż stronniczość działania państwa

jest w społeczeństwie o kl asach antagonistycznych regułą, jest jej

właściwym, naturalnym przeznaczeniem, działania na rzecz dobra

wspólnego zjawiskiem wtórnem. Według tej koncepcji w

społeczeństwach rozwarstwionych na grupy społeczne o

przeciwstawnych interesach nie istnieje zjawisko dobra ogółu. Grupy

społeczne mają różne przeciwstawne interesy. Państwo nie może reali-

zować przeciwstawnych interesów. Daje zawsze pierwszeństwo jednym

interesom. Pomiędzy przeciwstawnymi interesami nie może dojść do

kompromisu. Każde rozwiązanie jest ostatecznie zwycięstwem jednego

interesu nad innym. Wyciąga się stąd wniosek, iż właściwością funkcji

państwa nie może być ani realizacja dobra ogółu, ani tworzenie

kompromisów między interesami grupowymi.

Aby poznać istotne cechy państwa zakłada się, iż należy zbadać

rzeczywistą działalność państwa, czyli wszystkich jego organów razem

wziętych. Od tak pojmowanej aktywności państwa należy odróżnić

działalność poszczególnych organów tego czy innego państwa. Stąd

wydzielenie funkcji państwa.

W spojrzeniu na funkcje państwa występuje duża zbieżność

poglądów, sprowadzająca się do wyróżnienia wedle S. Ehrlicha

"podstawowych kierunków działalności państwa, i zdaniem A. Łopatki

"sfer życia społecznego"4. Funkcje państwa to po prostu pewne

kierunki jego działalności. Funkcje to, innymi słowy, rodzaje aktywności

państwa.~odejmowąnę _w określonej dziedzinie ży~

publić~riegb:~Wyodię~n ńie tych dziedzin fest podstawą wyódrębnienia

funkcy panstwa.

z M. Sobolewski, Funkcje parislN~a

.rocjalistycane,

S. Ehrlich pisze: "Organizacja państwowa rozwija w wielu dziedzinach

różnorodną działalność, którą można uogólnić grupując ją według

podstawowych kierunków. Tak potraktowaną działalność organizacji

państwowej nazywamy funkcjami państwa"5.

A. Łopatka stwierdza: Cąłokształt ,daiałąlcńst~ą w określontijesfe,,~zę

życia,społecznego nazywany~est funkcją,.państwa"6. ~ ..-.~ Po

przedsiwieniu pojęcia funkcji państwa~przećho~"źi się do ustalenia li-

czebności funkcji państwa. Rzecz sprowadza się więc do wyodrębnienia

tych "podstawowych kierunków" lub jak kto woli "sfer życia społecznego".

Pojawia się sprawa kryteriów, według których dokonuje się owego

wyodrębnienia. Zdaniem S. Zawadzkiego wybijają się trzy takie kryteria

stosowane łącznie: 1) zakres działalności państwa w danej sferze życia

mierzony np. wysokością wydatków państwowych, liczebnością i rozmiarem

działającego głównie w tej sferze aparatu państwowego, rozmiarami

działalności normodawczej itd.; 2) znaczenia tej działalności zarówno z

punktu widzenia zaspokojenia potrzeb społecznych, jak również z punktu

widzenia klasowej istoty państwa; 3) specyficzne cechy tej działalności,

pozwalające na wyodrębnienie jej od uznanych dotychczas za podstawowe

sfery działalności państwa.

Kierując się tymi kryteriami można przyjąć, że państwo współczesne mo-

że spełniać różne funkcje. Zależy to bowiem od celów państwa, zakresu

działania, rozwoju cywilizacyjno-wytwórczego i kulturowego. W zasadzie

każde państwo spełnia funkcje właściwe dla tego rodzaju wspólnoty

politycznej, a więc funkcję wewnętrzną - przejawiającą się w stosunkach

między władzą pa_ństwową.ąapołeczeństwem._i_.funkcją.ze.~vnętrzną -

wyśfępującą w ~śt~~uńkach między danym państwem a innymi państwami.

Również państwa zaawansowane znacznie w rozwoju cywilizacyjno-

wytwórczym i kulturowym stają wobec konieczności podejmowania działań

w zakresie funkcji gospodarsko-organizatorskiej - wchodzenia w

regulowanie spraw gospodarczych, kulturalnó-wychowawczej -

podejmowania działań edukacyjnych i upowszechniających zdobycze

cywilizacyjne oraz socjalnej - rozwijania działań na rzecz bezpieczeństwa

socjalnego ludzi. Wyróżnione funkcje państwa oddają zasadnicze kierunki

działalności państwa i wyraźnie dostrzegalne sfery życia społecznego. ,

Na treść społeczną funkcji państwa wpływają grupy rządzące kierując się

interesami narodowymi i poszczególnych grup społecznych oraz

położeniem Państwa w stosunkach międzynarodowych. Funkcje państwa

realizuje się w drodze działalności prawodawczej, wykonawczej, wymiaru

sprawiedliwości i kontrolnej. Państwo posługuje się środkami przymusu i stwarza także

przesłanki dla aktywnego wsparcia obywatelskiego.

3. Funkcja wewnętrzna państwa

Funkcja wewnętrzna państwa jest to całokształt działalności państwa w

wewnętrznej sferze stosunków społecznych. Polega ona na zapewnieniu

porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochronie mienia i zdrowia

obywateli, zabez~pieczeniu występującego systemu własności.

Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego wymaga

podejmowania działań zmierzających do utrzymania spokoju i normalności

zachowań w stosunkach międzyludzkich. Państwo tworzy odpowiednie

instytucje w postaci policji, służb ochrony państwa, straży granicznej, którym

powierza te zadania i wyposaża je w niezbędne środki prawne oraz

materialne. W celu stworzenia podstaw działania instytucji porządkowych

rozwija aktywność regulacyjno-nakazową wiodącą do określenia zachowań

funkcjonariuszy publicznych. Dla zagwarantowania swobód obywatelskich

państwo określa normy zachowań ludzi i środki ochrony praw obywateli.

W działania zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego

zaangażowane są najbardziej organy administracyjne, policja, sądy,

prokuratura. W sytuacjach kryzysowych i masowego niebezpieczeństwa

włącza się wojsko. Kwestia porządku i bezpieczeństwa publicznego ma

znaczenie ogólnospołeczne, a więc nie tylko władza państwowa jest nią

żywotnie zainteresowana, ale i ogół mieszkańców kraju. Zachwianie stanu

bezpieczeństwa prowadzi do zakłóceń całego układu życia społecznego.

Stąd przywiązuje się wielką wagę ze strony państwa do skutecznych

działań w tej sferze stosunków społecznych i pozyskiwania poparcia

społecznego dla trwałości spokoju i bezpieczeństwa publicznego.

Ochrona mienia i zdrowia obywateli jest priorytetową dziedziną działań

organów porządku i bezpieczeństwa publicznego. Państwo stwarza

niezbędne przesłanki poprzez odpowiednie prawne regulacje służące do

ochronienia mienia i zdrowia obywateli przed przywłaszczeniem i

napaścią oraz spowodowaniem uszczerbku zdrowia. Organy porządku

publicznego przejawiają działania zarówno zapobiegawcze w

odstraszaniu osobników czyhających na cudze mienie, jak i schwytaniu

przestępców oraz wymierzaniu sankcji za zagarnięcie mienia.

Groźba przymusu fizycznego, którym rozporządza państwo, ma być

środkiem odstraszającym i czyniącym zadośćuczynienie sprawiedliwości

za łaman nie norm współżycia obywatelskiego.

Działania państwa w tej sferze stosunków społecznych, wsparte

uczciwością obywatelską ludzi, kształtowanie nawyków poszanowania

dobra cudzegooraz zdrowia ludzkiego, przynoszą znacznie większe

rezultaty, niż wyłącznie stosowanie przymusu.

Wreszcie zabezpieczenie występującego systemu własności, to

działanie państwa na rzecz grup społecznych, które tworzą fundament

społeczny państwa i władzy publicznej. W pierwszej kolejności to

stworzenie całego systemu normatywnego i instytucjonalnego

chroniącego i broniącego formy własności ich posiadaczy. W państwie

współczesnym stworzenie tego rodzaju systemu sprawia duże trudności.

Na własność składają się bowiem nie tylko tradycyjne składniki, jak

ziemia i zakłady przemysłowe, ale wiele dóbr materialnych i duchowych,

które wymagają zabezpieczenia prawnego i instytucjonalnego oraz

organizacyjnego. W wielu przypadkach wykracza to poza wyobraźnię

intelektualną (np. stworzenie instytucji prawnych) i instytucjonalną (np.

jakie stworzyć urzędy) państwa zarówno ze względu na koszty, jak i for-

my działania. Państwo nie może jednak uchylać się i nie podejmować

działań służebnych w zakresie zabezpieczenia różnych form własności.

Powinnością organizacji państwowej jest obrona interesów grup

społecznych i sprzyjanie rozwojowi cywilizacyjnemu w zakresie

wytwarzania różnych dóbr materialnych i duchowych. Ogólnie można

powiedzieć, że jest to społeczna i funkcjonalna racja bytu państwa w

społeczeństwie ludzkim.

Funkcja wewnętrzna państwa to nie tylko działania w wyraźnie

wyspecyfikowanych dziedzinach życia społecznego wewnątrz państwa.

W istocie rzeczy są to czynności z wielu dziedzin życia wewnątrz kraju i

na zewnątrz państwa. W życiu współczesnych społeczeństw pojawiły się

takie dolegliwe zjawiska społeczne jak: przestępczość zorganizowana,

terroryzm, migracje ludności, wymagające podejmowania działań

wielostronnych w formie przewidzianej w danym państwie i w

konwencjach międzynarodowych oraz podejmowania współpracy z

innymi podmiotami stosunków międzynarodowych.

Tendencja rozwojowa działań ludzkich i konieczność zaspokajania

różnorodnych potrzeb społecznych wskazuje na przejawy wzajemnego

oddziaływania poczynań wewnętrznych i zewnętrznych funkcji państwa.

W rezultacie bezpośredniego wzrostu współzależności między

państwami w polityce wewnętrznej i polityce zagranicznej zachodzi

potrzeba koordynacji poczynań. Dlatego

też w realizacji funkcji wewnętrznej państwa uczestniczą zazwyczaj nie tylko

podmioty wewnętrzne, ale i zewnętrzne, a takźe organizacje

pozarządowe. Uczestnictwo tych różnych podmiotów przyczynia się do

reprezentacji różnych interesów i rozszerzania bazy kształtowania

stabilnego ładu społecznego W państwie.

140 ._. _._

4. Funkcja gospodarczo-organizatorska państwa

Funkcja gospodarczo-organizatorska państwa jest to całokształt

działalności państwa w sferze stosunków społeczno-gospodarczych.

Zasadza się ona na oddziaływaniu państwa na procesy gospodarcze w

formie bezpośredniej i pośredniej. Każde państwo zarówno w przeszłości,

jak 'i współcześnie, spełnia określone działania w stosunku do

gospodarki i organizacji życia gospodarczego społeczeństwa. W

zależności od charakteru państwa inny jest zakres oddziaływania państwa

i wkraczania państwa w sprawy gospodarcze. Każde państwo ma jednak

znaczący udział w kształtowaniu życia gospodarczego kraju i pozostaje

ważnym czynnikiem tego życia.

Działalność państwa współczesnego przejawia się głównie w dwóch

formach: 1) organizowania życia gospodarczego, i 2) stwarzania

warunków rozwijania działalności gospodarczej. Obie formy mają

wymiar modelowy. Przewaga elementów danej formy stanowi podstawę

do wyróżnienia modelu.

Organizowanie życia gospodarczego przebiega głównie w

gospodarce socjalistycznej opartej na państwowej własności środków

produkcji. Państwo występuje. tu w roli organizatora i zarządcy

działalnością gospodarczą. Działalność gospodarczo-organizatorska

państwa dotyczy zarówno sfery produkcji materialnej jak i sfery wymiany

i podziału dóbr wyprodukowanych. Państwo tworzy strukturę zarządzania

gospodarką opartą na systemie nakazowo-administracyjnym, wysoce

scentralizowanej i podporządkowanej dyrektywom władzy politycznej.

Kierowanie i zarządzanie odbywa się za pomocą nakazów ob-

warowanych sankcjami administracyjnymi. Planowanie centralne oparte

na dyrektywnych wskaźnikach rozstrzyga o wielkościach produkowanych

dóbr, podziale i cenach zbytu. Przedsiębiorstwa podlegają centralnej

administracji i jej dyrektywom. System ten, wysoce scentralizowany i

zbiurokratyzowany w metodach działania, przynosi małe efekty

ekonomiczne, wykazuje się małą sprawnością działania. Nie potwierdził

swoich walorów w życiu gospodarczym i w związku z tym staje się

systemem przechodzącym do historii. Dzieje się to zresztą wraz z

państwem socjalistycznym, które nie dowiodło swej wyższości i

sprawności w organizacji życia zbiorowego.

Stwarzaniem warunków rozwijania działalności gospodarczej zajmuje

się państwo funkcjonujące w gospodarce rynkowej opartej na systemie

konkurencji. Wyraża się to w ustalaniu reguł i norm konkurencji oraz

kontroli ich ścisłego przestrzegania. Polityka gospodarcza państwa

sprowadza się tu do określenia zasad konstytutywnych i regulujących

system konkurencji w działalności gospodarczej. Działania te wiodą do:

1) stworzenia funkcjonalnego systemu cenowego na rynku towarów i

usług 2) prowadzenia polityki walutowej stabilizującej wartość

pieniądza,

3) zagwarantowania wolnego dostępu do rynku dla wszystkich biorących

udział w procesie gospodarczym,

4) oparcia systemu gospodarczego na prywatnej własności

środków produkcji, 5) ustanowienia pełnej odpowiedzialności

właściciela za skutki gospodarowa nia,

6) oparcia decyzji podmiotów gospodarczych na swobodzie

zawierania umów, 7) zapewnienia stabilności polityki gospodarczej

stwarzającej trwałe warunki działania jednostek gospodarczychl4.

Ponadto powinnością państwa jest przeciwdziałanie powstawaniu

monopolu szkodliwego dla konkurencji, wpływanie na politykę

kształtowania dochodów, określanie polityki cen minimalnych oraz

zwracanie uwagi na rachunek gospodarczy w procesie wytwarzania.

Państwo oddziaływuje na życie gospodarcze poprzez regulacje

interwencyjne w formie aktów parlamentu i rządu.

Funkcja gospodarczo-organizatorska przejawia się właśnie w wielu

krajach o gospodarce rynkowej w formie interwencjonizmu

państwowego. Działania państwa w ramach interwencjonizmu

państwowego prowadzą do ingerencji państwa w sprawy zatrudnienia,

redystrybucji dochodu narodowego, zarządzania gospodarką,

wprowadzania elementów programowania, nacjonalizacji lub

prywatyzacji pewnych dziedzin wytwarzania dóbr lub usług. Politykę inter-

wencjonizmu zna wiele państw m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,

Szwecja, Francja. Przedsięwzięcia ingerencyjne wpływają na pewne

zmiany systemu gospodarczego i korygują dotkliwe, dla pewnych grup

społecznych, skutki gospodarki rynkowej. Najczęściej państwa sięgały

po instrumenty interwencyjne w okresie zjawisk kryzysowych i potrzeby

łagodzenia konfliktów społecznych (np. Stany Zjednoczone) oraz

niezbędności przebudowy nieefektywnej struktury gospodarki (np. Wielka

Brytania). Gospodarka rynkowa podlegała wtedy korygacji poprzez

wymuszanie zachowań sprzyjających rozwiązaniu niekorzystnych

przejawów życia gospodarczego.

-Działania gospodarczo-organizatorskie państwa występują też w

przypadku każdego państwa w postaci ochrony gospodarki przed

nadmierną ingerencją z zewnątrz poprzez cła, kontyngenty, ograniczenia

kapitałowe, ograniczenia importowe i eksportowe itp. i tworzenie

instrumentami finansowo-prawnymi przesłanek rozwoju gospodarczego.

O pozycji państwa w świecie decyduje w dużym stopniu gospodarka, a

racjonalna polityka przyczynia się do jej rozwoju oraz ograniczenia

niekorzystnych przejawów zjawisk gospodarczych. Państwa przywiązują

więc wielką wagę do działań gospodarczo-organizatorskich

trakto~,anych jako jedna z przesłanek pomyślnego rozwoju społecznego.

W gospodarce rynkowej państwo też występuje w roli organizatora

działalności w pewnych dziedzinach wytwarzania np. produkcji

zbrojeniowej. Wówczas powołuje odpowiednie instytucje zarządzania i pod ich

nadzorem wają się procesy gospodarowania dobrami

publicznymi.

5. Funkcja socjalna państwa

Funkcja socjalna państwa jest to całokształt działalności w socjalnej

sferze . stosunków społecznych zmierzająca do zabezpieczenia

społecznego jednostek :° ludzkich. Obejmuje ona przede wszystkim

działania na rzecz ubez leczeń spo_ y łeczn~ch~ ochrony zdrowia,

pomocy społecznej, a także rozwiązania prob emu ykorzystania zasobów

ludzkich, stworzenia odpowiednich warunków pracy E T_b~owania

ludzkiego. Państwo jest żywotnie zainteresowane w zapewmemu ;~

~~okojLi spolecznego i przeciwdziałaniu powstawania niepokojów

społecznych. Podejmując kwestie zabezpieczenia społecznego zmierza

do zapewnienia mi-,u nimum socjalnego jednostkom ludzkim i znośnego

bytowania grupom ludzkim. Poziom tego zabezpieczenia zależny jest od

możliwości świadczeń pań-' stwa na drodze odpowiedniego

ustawodawstwa i poprzez działania instytucji socjalnych. W ostatecznej

instancji, zabezpieczenia społeczne zależ od sto -~~?

ą p~ nia

rozwoju gospodarczego państwa, który pozwala na wzięcie pod opiekę,

mniejszej lub większej liczby obywateli potrzebujących pomocy, a także

polityki podziału wypracowanego dochodu narodowego.

Świadczenia na rzecz zabezpieczenia społecznego pochodzą z

różnych środków, w większości państwowych (np. podatki, datki

fundacji), jak i prywatnych (np. ofiary ludzi). Rola państwa sprowadza się

do podejmowania kwestii zabezpieczenia społecznego poprzez

rozwijanie regulacji prawnych, tworzenie instytucji i urządzeń

społecznych oraz powoływanie zespołów ludzkich do spełniania

czynności zabezpieczenia ochrony zdrowia i niesienia pomocy społecz-

nej, a także koordynowania wysiłków różnych instytucji społecznych

podejmujących działania w sferze tych zabezpieczeń.

Na system zabezpieczeń społecznych rozwijanych przez państwo

składają się takie instytucje jak: ubezpieczenia społeczne, ochrona

zdrowia, pomoc społeczna. Wszystkie razem tworzą pewien zespół

instytucji i przedsięwzięć służących spełnianiu funkcji państwa.

Ubezpieczenia spoleczne stworzone przez państwo są obowiązkowe

i powszechne. W cywilizowanych społeczeństwach obejmują

świadczenia na rzecz rodziny, ludzi starych, niezdolnych do pracy,

świadczenia z przypadku choroby, wypadku przy pracy. Świadczenia z

ubezpieczenia społecznego związane z macierzyństwem i opieką nad

dzieckiem obejmują zasiłek w czasie urlop macierzyńskiego, zasiłek

porodowy, zasiłek wychowawczy, zasiłek opiekuj' czy. Świadczenia dla

ludzi starych i niezdolnych do pracy są to: emerytury renty inwalidzkie,

renty rodzinne, świadczenia dla kombatantów i inwalidów

~,ojennych. Świadczeniami emerytur i rent objęci są też rolnicy.

Słowem świadc~nia emerytalno-rentowe służą wszystkim grupom

ludności. Jednakże uprawnienia z tego tytułu różnie są regulowane dla

różnych grup zawodowych. Środki finansowe na świadczenia z

ubezpieczeń społecznych pochodzą ze składek, które odprowadzają

do instytucji ubezpieczeniowej zakłady pracy i bezpośrednich wpłat

osób pracujących na własny rachunek.

Ochrona zdrowia obejmuje działania do zapewnienia opieki

zdrowotnej, pomocy medycznej i opieki społecznej ludności. W wielu

państwach współczesnych, zwłaszcza wysoko rozwiniętych

europejskich, obowiązek ochrony sowia przejęło państwo, które też

zobowiązane jest do kształtowania wła~iwych warunków zdrowotnych

środowiska człowieka. Prawo do ochrony zdrowia jest prawem

obywatelskim, stąd powinność państwa do aktywnego

'ałania na rzecz spełniania wynikających z tego powinności.

Opieka zdro tna obejmuje leczenie szpitalne i ambulatoryjne

oraz w przychodniach le kich. Z opieki zdrowotnej finansowanej

przez państwo mogą korzystać scy objęci ubezpieczeniem

społecznym oraz inne osoby np. dzieci, mło

'eż ucząca się, żołnierze zasadniczej służby wojskowej. System

opieki zdrotnej państwa stanowi rozbudowaną sieć instytucji i

urządzeń ściśle ze sopowiązanych i wypełniających zadania

zdrowotne.

*Pomoc spoteczną podejmują instytucje publiczne ściśle

współdziałając z or ' acjami charytatywnymi i opiekuńczymi. Z pomocy

korzystają ludzie sta _ , niepełnosprawni, rodziny wielodzietne,

rodziny alkoholików, sieroty z do

dziecka. W okresie transformacji ustrojowej państwa zmieniła

się struktura rzystających z pomocy społecznej, na rzecz

bezrobotnych. Zakres pomocy ecznej obejmuje świadczenia

środowiskowe (zasiłki pieniężne różnego ro ju, pomoc rzeczową

np. żywność, odzież, opał) i świadczenia instytucjo

nalne w formie pobytu w domach pomocy społecznej lub zakładzie

opiekuńcrymls.

W_ramach rozwiązania problemu wykorzystania zasobów ludzkich,

stworzenia odpowiednich warunków pracy i bytowania ludzi, państwo

podejmuje działania ukierunkowane ną zapewnienie zatrudnienia siły

ludzkiej, polityki ochrony pracy, zabezpieczenia przed zagrożeniami

pracy.

Zapewnienie zatrudnienia sity ludzkiej łączy się zarówno ze

wspieraniem Pr2ez państwo nowych inwestycji i tworzenia miejsc

pracy, jak również stwo~eniem bodźców finansowych i form pomocy

wspierających regionalną i sektorową mobilność siły ludzkiej. Działania

zmierzają też do kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz

rozwinięcia poradnictwa zawodowego służącego d~

przekwalifikowania w branżach i zawodach.

Polityka ochrony pracy państwa to podejmowanie działań mających na

celu ochronę: stosunku pracy między pracodawcą a pracownikami

(ezasookres pracy itp.), pracowników przed niebezpieczeństwem

związanym z funkcjonowaniem urządzeń oraz ryzykiem związanym z

wykonywaniem zawodu (np. zatrucia), młodzieży pracującej (np. zakaz

zatrudniania przed 15 rokiem), kobiet (np. zatrudnianie kobiet w

gałęziach o trudnych warunkach pracy - górnictwo).

Zabezpieczenia przed zagrożeniami pracy wymusza państwo przez

wprowadzenie przymusowych środków: ubezpieczenia na wypadek

bezrobocia (np. zasiłki dla bezrobotnychy, zasiłki dla bezrobotnych nie

objętych ubezpieczeniem (np. w wypadku utracenia uprawnienia do

wypłat z tytułu ubezpieczenia na wypadek bezrobocia), ubezpieczenia

chorobowe, ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (np.

działania zapobiegawcze wypadkom), ubezpieczenia emerytalne i

rentowe).

Przytoczone środki wskazują na duże możliwości państwa w zakresie

wymuszenia określonych zachowań podmiotów gospodarczych i

pracowników, by zmniejszać skutki nieszczęśliwych wypadków w

działaniach wytwórezych~b.

Na funkcję socjalną państwa składają się więc rozległe działania

mające na względzie zapewnienie obywatelom cywilizowanych warunków

pracy i godziwego za nią wynagrodzenia, zapewnienia ochrony zdrowia,

minimum egzystencji, a także ochronę środowiska naturalnego przed

nadmiernym zanieczyszczeniem. W realizacji funkcji państwa na polu

socjalnym instytucje państwowe rozwijają współdziałanie z różnymi

organizacjami i stowarzyszeniami socjal-' no-charytatywnymi.

6. Funkcja kulturalno-wychowawcza państwa

Funkcja kulturalno-wychowawcza państwa jest to całokształt

dziaiamo~ państwa w sferze kulturowej i wychowawczej

społeczeństwa. Przejawia ona w działaniach wiodących do: wpajania

wiedzy i zdobyczy cywilizac nych, rozpowszechniania dóbr

kulturowych, upowszechniania idei i warto ideologicznych

wyznawanych przez siły rządzące, kształtowania postaw i chowań

obywatelskich odpowiadających charakteru państwa. Każde państ

zarówno w przeszłości, jak i współcześnie rozwija działalność

kulturalno-~ chowawezą służącą kształtowaniu świadomości

zbiorowości ludzkiej ~ i przysposobienia do spełniania różnych ról

społecznych w życiu wspóln narodowej. Współcześnie wobec

wielości dóbr i wartości niezbędnych do p~ swojenia w życiu,

spełnianie działań składających się na tę funkcję staje

H.J. Thieme, Społeczna gospodarka

rynkowa..., s. 80.

trudne i złożone. Jednakże państwo nie może ich nie podejmować i nie

rozwijać celowych działań.

Wpajanie wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych społeczności ludzkiej,

zwłaszcza młodemu pokoleniu jest naczelną powinnością państwa.

Państwo tworzy rozbudowany system edukacyjny od szkół

podstawowych, poprzez szkoły średnie do szkół wyższych włącznie,

wypracowuje programy edukacyjne dla różnych stopni i kierunków

edukacji, przygotowuje kadry nauczające i organizujące edukację. Zakres

wpajania wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych dostosowuje do potrzeb

rozwijania wytwórczości i spełniania usług oraz rozszerzania horyzontów

myślowych ludzi. W działaniach tych współpracuje z wieloma instytucjami

i organizacjami oświatowo-kulturowymi oraz stowarzyszeniami

współdziałającymi w przekazie wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych.

Przedsięwzięcia te wiodą do kształtowania intelektualno-kulturowej

sylwetki człowieka obliczonej na aktywne zachowanie wytwórcze i

duchowe dostosowanie do epoki, w której przypadło mu egzystować i

podejmować działania samorealizujące. Wysiłek koncepcyjny i

metodologiczny konfrontuje państwo w skali międzynarodowej w ramach

współpracy i wymiany doświadczeń.

Rozpowszechnianie dóbr kulturowych stanowi rozległą i doniosłą sferę

działań państwa w formie wspierania tworów pisanych (dzieła literackie),

utrwalanych na różnych materiałach (obrazy), wystawianych (sztuki, filmy)

i przekazywanych w różnych postaciach. Państwo promuje twory

kulturowe, roztaeza mecenat nad ich twórcami i dziełami, chroni prawa

autorskie i prawa do rozpowszechniania. W tej dziedzinie państwo

współdziała z wieloma stowarzyszeniami, fundacjami i klubami, które

skupiają twórców i protektorów oraz wielbicieli tworów kulturowych.

W upowszechnianiu dóbr kulturowych i wartości estetycznych z nich

płynących, bardzo wielką rolę spełniają środki masowego przekazu oraz

nowoezesne techniki udostępniania dóbr kulturowych.

Rozpowszechnienie dóbr kulturowych służy nie tylko zaspokojeniu

wewnętrznych potrzeb duchowych ludzi 1 wyrobieniu wrażliwości

estetycznych, ale w dużym stopniu sprzyja kształtowaniu postaw

otwartych na innowacje w życiu jednostek ludzkich i grup społecznych.

Państwo demokratyczne zorientowane na dominującą cywilizację

ludzką wio wspierać tego rodzaju progresywne zachowania.

Upowszechnianie idei i wartości ideologicznych wyznawanych przez

siły sądzące stanowi doniosłe przedsięwzięcie stale podejmowane i

doskonalone. Rola państwa sprowadza się do wprowadzenia tych idei w

obieg w postaci P~ystępnej oraz możliwej do przyjęcia przez adresatów

tj. członków społec2eństwa, państwo każdej epoki w mniejszym lub

większym stopniu dążyło d° przekazu określonych wartości i ich

przyswojenia, zwłaszcza przez kręgi °Piniotwóreze. Współcześnie

rządzący nastawiają się na masowe upowszechnieme wyznawanych i głoszonych idei. Siła oddziaływania i dotarcia z

argu_ mentacją motywacyjną do jednostek ludzkich i grup społecznych

przesądza nie tylko o poparciu społecznym, ale realizacji kierunku

rozwoju państwa i spo_ łeczeństwa. Upowszechnianie idei i wartości

ideologicznych traktuje się jako zyskiwanie poparcia, zarówno w walce o

władzę i jej utrzymanie, jak i wy_ braniu modelu cywilizacyjnego oraz

rozwiązań realizacji tego modelu w konkretnych sytuacjach społecznych i

uwarunkowaniach historycznych. Państwo z racji siły aparatu rządzącego

i środków oddziaływania pozostających w dyspozycji ma największe

szanse dotarcia do społeczeństwa ze swoimi wartościami

ideologicznymi.

Kształtowanie postaw i zachowań obywatelskich odpowiadających

charakterowi państwa jest wymogiem działalności państwa, gdy chce

spełniać cele i przeznaczenie państwa. Jest to rozległa sfera działania

publicznego przejawiająca się w wielu różnych zabiegach

merytorycznych i organizacyjnych. Na czoło tej działalności wysuwa się

sprawę wskazywania wzorców i zachowań osobowych, pozytywnych,

godnych do naśladownictwa i spełniania pożądanych zamierzeń. Chodzi

tu zarówno o wzorce racjonalne, pożądane do naśladownictwa, jak i

odwoływanie się do przeszłości narodowej, by podbudować słuszność

dokonanego wyboru wzorca działania.

W kształtowaniu współczesnych postaw i zachowań obywatelskich

zwraca się _uwa _a otwartość w przekazie myśli i zamierzeń działań

publicznych. Informacje o merytorycznych treściach działania i

sposoba~h dóćh~dżeńia do celów służą do zjednywania zwolenników i

tworzenia sprzyjającego klimatu zachowania społecznego. W

działaniach państwa, poczynając od programów edukacyjnych do

ogłaszanych wyników gospodarczych, zakłada się zwracanie uwagi na

eksponowanie nośników obywatelskich służących racjonalnej organizacji

wytwórczości i urządzenia życia zbiorowości ludzkiej.

Na funkcję kulturalno-wychowawczą państwa składa się wiele

przedsięwzięć, które służą kształtowaniu oblicza obywatela państwa

nastawionego aktywnie do działań wytwórczych i spełniania powinności

obywatelskich oraz układania współżycia ze swoimi współrodakami.

7. Funkcja zewnętrzna państwa

Funkcja zewnętrzna państwa jest to całokształt działalności

państwa w sunkach z innymi państwami oraz organizacjami i

wspólnotami międzyn dowymi. Sprowadza się ona do zapewnienia

bezpieczeństwa państwa na wnątrz, rozwijania stosunków

politycznych, gospodarczych i kulturalr z innymi państwami, oraz

przepływu informacji i kontaktów osobowych. Wsi ko to ma zmierzać

do ochrony terytorium państwa, zapewnienia bezpieczeń:

narodu przed zagrożeniem z zewnątrz, ochrony interesów wspólnoty

politycznej i obywateli oraz pomyślnego rozwoju stosunków z innymi

państwami.

Zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz wymaga

podejmowania działań na rzecz trwałości niepodległości państwa,

suwerenności i integralności terytorialnej państwa oraz rozwoju

wewnętrznego państwal~. Każde współczesne państwo stawia sobie za

cel zabezpieczenie trwałości bytu niepodległego i suwerenności

państwa. W tym celu państwa podejmują pojedyncżo i wśpólnie różne

przedsięwzięcia w ramach stworzonego systemu powszechnej orga-

nizacji międzynarodowej jaką jest Organizacja Narodów Zjednoczonych i

wielu innych organizacji. W Europie państwa stworzyły taki system w

ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Europie

Zachodniej zawiązało się wiele organizacji i wspólnot, które stawiają

sobie cele dalej idące, aniżeli tylko tradycyjne podtrzymywanie

współpracy, dla zapewnienia wzajemnego bezpieczeństwa i

niedopuszczenie do wystąpienia konfliktów międzynarodowych.

Organizacje te dążą do ścisłej integracji politycznej i gospodarczej oraz

międzyludzkiej państw członkowskich. U podstaw działań tych organizacji

leży idea zjednoczenia Europy jako wspólnego domu i przestrzeni. W re-

alizacji tej idei najbardziej są zaangażowane wspólnoty europejskie, a

których Unia Europejska ma największe znaczenie. Polska po zmianie

orientacji ustrojowej 1989 r. przejawia żywotne zainteresowanie

przystąpieniem do wspólnot europejskich z myślą o przyswojeniu

zdobyczy cywilizacji dominującej i prowadzenia polityki układania

stosunków z innymi państwami nastawionej na pokojowe współżycie

narodów~s.

Działania na rzecz zbliżenia narodów i państw w różnych możliwych

formach jest rękojmią zapobieżenia wystąpieniu konfliktów wojennych i

sił niszezycielskich niweczących dorobek cywilizacyjny zarówno

materialny, jak i duchowy. Nowoczesne narzędzia i techniki

niszczycielskie w rękach stosunkowo nielicznych i potężnych państw

mogą stanowić niebezpieczeństwo narzucenia hegęmonistycznych

poczynań w stosunku do innych państw. Zapobieżenie tym usiłowaniom

jest możliwe poprzez zespolenie wysiłków państw, wyrażających wolę

wspólnego zapewnienia pokojowego współżycia i trwałego bezpieczeń-

stwa wspólnot politycznych~9.

Rozwijanie stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z in-

nYmi państwami stanowi wielką dziedzinę działań różnych organów

państwo~'Ych i instytucji publicznych. W państwie współczesnym ma to

doniosły wymiar na równi z działaniami w zakresie funkcji wewnętrznej. Rozwijanie

stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych to przede

wszystkim stałe wzajemne prezentacje poglądów na kwestie współpracy i

rozwoju wzajemnych stosunków, rozwiązywanie problemów wynikających

z tej współpracy, ustosunkowanie się do zagadnień występujących w

świecie oraz wspólne po_ dejmowanie działań pozytywnych służących

bezpieczeństwu i współżyciu narodów.

Rozwijaniem stosunków zajmują się odpowiednio powołane organy

państwowe, przedstawiciele powołani do stałego reprezentowania

interesów państwa za granicą, delegacje i przedstawiciele państwa

składający wizyty oraz inni pełnomocnicy działający za granicą. Formą

tych stosunków jest wymiana przedstawicielstw państw, konferencje

międzynarodowe, podpisywane umowy międzynarodowe i inne akty

prawnomiędzynarodowe. Ważną rolę we współpracy międzynarodowej

zajmują powołane stałe instytucje międzynarodowe organizujące i

koordynujące współpracą międzynarodową2o.

Największe znaczenie przywiązuje się współcześnie do rozwoju

stosunków gospodarczych między państwami, służących wymianie

wytwarzanych wartości materialnych i usług oraz przepływu technologii i

techniki, a także kapitału. Państwa promują zbycie i nabywanie dóbr oraz

środków rozwijania nowoczesnych form wytwarzania, wymianę naukowo-

techniczną i kulturalną służącą przepływowi zdobyczy cywilizacyjnych i

korzystania z dobrodziejstw cywilizacji ludzkiej.

Mobilność społeczna ludzi w wymianie międzynarodowej sprzyja

rozeznaniu w nowoczesnych wytworach i stwarza bodźce do korzystania z

nich. Państwa odpowiadające na tendencje rozwojowe i wyzwania

cywilizacyjne sprzyjają i podejmują przedsięwzięcia przepływu dóbr i

wzorców kulturowych dla zaspokojenia potrzeb swoich społeczeństw.

Rozwijanie przepływu informacji i kontaktów międzyludzkich jest do-

niosłą sferą działalności państwa służącą do wzbogacania wzorców

działań wytwórczych i kształtowania światłych postaw ludzkich. Państwa

bardziej rozwinięte gospodarczo i społecznie wykazują większą

skłonność i tolerancyjność do przepływu informacji między państwami i

społeczeństwami. Transformacja ustrojowa państw postsocjalistycznych

otworzyła wielkie możliwości przepływu informacji między państwami

wobec zniesienia przedziałów ideologicznych i politycznych oraz

wzajemnych uprzedzeń. Współczesne środki techniczne typu telewizji

satelitarnej, faxu, internetu, wideo sprzyjają przezwyciężaniu barier i stają

się nośnikiem uniformizacji w przekazie oraz dotarcia informacJi . do

różnych zakątków świata.

Zo Polityka zagraniczna państwa, pod red. J. Kukułki i R. Zięby,

Warszawa 1992, s. 26.

Państwa stają przed wielkim wyzwaniem rozwinięcia działań na rzecz

udostępnienia informacji i zabezpieczenia ochrony praw twórców dzieł

kulturowych. Realizacja tego wyzwania jest możliwa jedynie wspólnym

wysiłkiem państw w organizacjach międzynarodowych i przyjęcia

rygorystycznych uregulowań.

Rozwijanie kontaktów międzyludzkich w wymiarze międzynarodowym

przybrało na masowości i staje się problemem światowym. Jest

pochodną rozszerzających się stosunków politycznych, gospodarczych,

kulturalnych, turystycznych, naukowych i innych. Państwa rozstrzygają o

wielkości i charakterze kontaktów międzyludzkich. Regulacje prawne

wewnątrz państw i w organizacjach międzynarodowych porządkują ład

ruchu osobowego oraz gwarantują bezpieczność kontaktów. Ułatwienia

wizowe i paszportowe, w zakresie wymiany pieniędzy, ułatwienia

techniczne i organizacyjne na przejściach granicznych, rozwój

komunikacji sprzyjają rozwojowi kontaktów międzyludzkich.

Przedsięwzięcia w tych nowych sferach wymagają niekiedy więcej

zachodu niż tradycyjne działania w zakresie ochrony terytorium państwa.

Kontakty międzyludzkie w wymiarze międzynarodowym przynoszą

korzy ści wielostronne, przede wszystkim w zakresie zbliżenia ludzi i

przezwycię `t żania uprzedzeń, przenoszenia wzorców wytwórczych i

kulturowych oraz za

chowań organizacji życia i bytowania ludzi. Państwa stają wobec

konieczności zmiany organizacji działania i uwzględniania tej sfery w

szerszym zakresie w swojej aktywności. Nasilenie zawierania

porozumień międzynarodowych między pańśtwami i konwencji

dotyczących kontaktów międzyludzkich dowodzi uznania dla tej sfery w

stosunkach międzynarodowych.

Funkcja zewnętrzna państwa, jak żadna inna, przeszła ewolucję w

treści działań państwa, od przykładania największej wagi do ochrony

terytorium i zabezpieczenia suwerenności państwa, do zapewnienia

bezpieczeństwa państw we współdziałaniu państw i rozwijaniu

wszechstronnych stosunków między nimł oraz sprzyjaniu rozwijania

stosunków międzyludzkich i przekazu informacji. Nastąpiło też przejście

od działań dwustronnych do działań wielostronnych w wysoce

zinstytucjonalizowanym ładzie międzynarodowym'.