Pojęcie własnej osoby i jego funkcje
Wpływ na tworzenie i realizowanie planów ma wiedza o świecie zew. I samowiedza, obejmująca pojęcie własnej osoby.
Dziecko nie odróżnia siebie od świata zew., odróżnianie następuje w wyniku uczenia się , dziecko spostrzega siebie z zew. Tak jak spostrzega otaczający świat (nastawienie ekstrospektywne). Nastawienie introspektywne ( spostrzeganie stanów-myśli i uczuć) rodzi się w okresie dorastania, powstaje pod wpływem dojrzewania fizjologicznego, płciowego oraz dorastania społecznego. Następuje odkrycie jaźni przed jednostkę i wzrost świadomości własnej osoby co prowadzi do rozwoju zainteresowania przyszłością u dorastającej jednostki. Tworzy ona plany życiowe, które są wyraźnie związane z tym jak spostrzega siebie, własne właściwości fizyczne i psychiczne, a także relacje z innymi ludźmi.
Do wyjaśniania aktywnego udziału jednostki w kierowaniu swym zachowaniem i rozwojem niezbędne jest wprowadzenie pojęcia własnej osoby ( jaźń, samowiedza, spostrzeganie własnej osoby). Pojęcie własnej osoby zostało wprowadzone w 1890 roku przez W.Jamesa i zapomniane w okresie behawioryzmu, w tym czasie w koncepcjach nurtu psychoanalitycznego stosowano termin „ego”, powrót do pojęcia „self” następuje w latach 50 przy pojawieniu się tendencji do całościowego ujmowania człowieka.
Wyróżniono 2 rozumienia jaźni :- jaźń wyinferowana przez zew. Obserwatora- termin „ego” zapożyczonego od Freuda; - jaźń świadoma, spostrzegana przez podmiot, którą określa się za pomocą terminu „ja”-self. Stosowane są również inne pojęcia jak obraz własnej osoby, spostrzeganie siebie, samowiedza. G.W Allport używa terminu „proprium”-istotę jaźni stanowi unifikujący akt spostrzegania i poznawania (uświadamianie sobie własnych stanów jako czegoś, co tworzy jedną całość i należy do „ja”).
C.R.Rogers- używa pojęcia własnej osoby- zorganizowana spójna pojęciowo całość składająca się ze spostrzeżeń swoich właściwości oraz spostrzeżeń swego stosunku do innych ludzi i różnych aspektów życia, włącznie z przypisanymi im wartościami, pojęcie to zawiera przedstawione w symbolicznej formie doświadczenia jednostki(dostępne świadomości). Doświadczenie w „ja”nie odzwierciedla wiernie doświadczenia oragnizmu, może występować pomiędzy nimi niezgodność.
Pojęcie własnej osoby definiuje się również jako wiedzę o sobie związaną z różnymi społeczanymi zdarzeniami czy rolami. H.Markus- wiedza ta ma charakter schematyczny, stanowią ją autoschematy- schematy dotyczące własnej osoby, jednostka ma szereg społecznych „ja”, które są w jakimś stopniu ze sobą zintegrowane. Schematy wpływają na spostrzeganie i przetwarzanie informacji związanych ze własną osobą, a także na spostrzeganie innych ludzi. Są zazwyczaj silnie naładowane emocjonalnie.
Samoświadomość w znaczeniu funkcjonalnym jest procesem poznawania samego siebie. Świadomość introspektywna-samoświadomość, jeśli chodzi o poznawanie własnych stanów psychicznych oraz świadomość ekstrospektywna- poznawanie swych zew. Właściwości i zachowań oraz innych osób, przedmiotów i zjawisk (ujęcie Allporta). Świadomość (introspektywna i ekstrospektywna) stanowi główny czynnik kształtowania się pojęcia własnej osoby, kształtuje się ono również pod wpływem informacji pochodzących od innych ludzi i porównywania siebie z innymi osobami, trzeba pod uwagę wziąć również nie w pełni uświadomione doznania, odczucia na pojęcie własnej osoby. Jednak pojęcie ”ja” jest wynikiem procesu poznania, głównie świadomego, ważną rolę odgrywa tu abstrakcja, uogólnienie i porównanie informacji. Pojęcie własnej osoby stanowią informacje, które są lub potencjalnie mogą być uświadomione.
Składniki pojęcia własnej osoby.
Pojęcie własnej osoby obejmuje: spostrzeganie własnego ciała, właściwości psychicznych, relacji z innymi. W jego skład wchodzi samoopis i samoocena. Samoopis-sądy opisujące dotyczące własnej osoby, wg J.Kozieleckiego znaczną część samowiedzy stanowią samoopisy. Ludzie opisując własną osobę zwracają uwagę przede wszystkim na cechy wyróżniające ją z otoczenia, dostrzeganie głównie cech wyróżniających i akcentowanie ich umożliwia jednostce określenie własnej tożsamości, co ma dla niej pozytywne znaczenie. Samoocena- sądy oceniające, wartościujące, dotyczące własnej osoby, własnych cech fizycznych, psychicznych i relacje z otoczeniem. Globalna samoocena niemal u wszytskich osób jest pozytywna, wyjątkiem są jednostki depresyjne (które na ogół bardziej trafnie oceniają siebie niż tzw. Jednostki normalne). Ludzie bronią swojej pozytywnej oceny, starają się ją umocnić lub podnieść posługując się różnego rodzaju mechanizmami obronnymi: tendencja do wew. Atrybucji przyczyn sukcesów i zew. Atrybucji przyczyn porażek, tendencja do podnoszenia wagi tych wymiarów osobowych, na których ocena własnej osoby wypada korzystniej w porównaniu z innymi ( w mniemaniu podmiotu).
W obrazie własnej osobu wyodrębnia się „ja realne” oraz „ja idealne”. U J. Kozieleckiego zamiasta „ja idealnego” występują „standardy osobiste”, E.T.Higgins wprowadza 2 rodzaje standardów osobistych: „ja idealne” i „ ja powinnościowe”. „Ja aktualne” stanowi reprezentację właściwości i relacji ze światem, które podmiot aktualnie charakteryzują, reprezentacja ta zawiera samoopisy i samoocenę-odpowiada na pytanie „Jaki jestem?” „Ja idealne zawieta reprezentację właściwości relacji ze światem, które określona osoba chciałaby mieć-odpowiada na pytanie „Jaki chciałbym być?”. Obejmuje ona cenniejsze właściwości i relacje niż te, które aktualnie podmiot ma. „Ja powinnościowe” zawiera reprezentację siebie takim, jakim zgodnie z przekonaniem własnym lub innych powinien czy ma obowiązek być. Rozbieżność między „ja realnym” a „ja idealnym” określa poziom samoakceptacji ( mierzy się za pomocą Q-sort->W.Stephenson). Z wysoką samoakceptacją związane są pozytywnie cechy „ja aktualnego”, które mają swoje odpowiedniki w „ ja idealnym”.
E.T. Higgins stworzył teorię niezgodności w obrębie „ja”, która pozwala przewidywać emocje związane z określoną formą rozbieżności: - rozbieżność „ja aktualne”-„ja idealne” (nieosiągnięcie zamierzonych celów, wiąże się z emocjami takimi jak zniechęcenie, przygnębienie, smutek, a nawet z symptomami depresji). -rozbieżność „ja aktualne”-„ja powinnościowe” (uzyskanie negatywnych wyników, towarzyszy jej podniecenie, napięcie, obawa, lęk).
B.Weiner stwierdził, że rodzaj emocji, które wywołuje niepowodzenie jest zależny od atrybucji przyczyn: niekontrolowane przyczyny wzbudzają uczucie żalu bez względu na to czy są zew. Czy wew.; kontrolowane przyczyny wywołują złość, tym bardziej gdy przyczyny są wew. I stałe, jednak gdy są one niekontrolowane żal maleje przy przyczynach wew. I stałych.
Wyodrębnia się również: „ja publiczne”-stanowi tę stronę osobowości, którą jednostka ujawnia w kontaktach z innymi ludźmi, związana z rolami społ, które gra, autoprezentacja pozytywna, co ułatwia nawiązywanie satysfakcjonujących kontaktów społ. I zaspokojenie potrzeg tj. afiliacja, uznanie i bezpieczeństwo.; „ja prywatne”- zawiera treści osobowości, które nie są społ. Do przyjęcia oraz te najbardziej autentyczne i spontaniczne. Koncentrowanie się na „ ja prywatnym” powoduje większą dostępność standardów osobistych i tendencję do zachowań zgodnych z tymi standardami, wiąże się z tym również zwiększenie odporności na presję społeczną, wyższy poziom reaktacji i wyzwala skłonność do wew. Atrybucji przyczyn własnego zachowania. Koncentrowanie się na „ ja publicznym” powoduje uświadomienie sobie standardów społ. I sprzyja zahamowaniu prywatnych tendencji podmiotu oraz uleganiu presji innych ludzi. Poziom obu samoświadomości zależny jest od czynników sytuacyjnych i uwarunkowań dyspozycyjnych. Osoby o wysokim poziomie samosterowania( zgodnie z koncepcją M.Snydera) wykazują podobne właściwości, co jednostki o wysokim poziomie publicznej samoświadomości i niskim poziomie prywatnej samoświadomości. Jednostki o niskim poziomie samosterowania są zbliżone do osób o niskiej publicznej samoświadomości i wysokiej prywatnej. Osoby o wysokim poziomie samosterowania w wyborze określonej formy zachowania kierują się czynnikami sytuacyjnymi i są świadome tego, co mówią i robią, nawet gdy nie ejst to zgodne z tym co czują. Osoby o niskim poziomie samosterowania kierują się natomiast wewnętrznymi dyspozycjami we własnym zachowaniu.
Funkcje pojęcia własnej osoby
Funcje te wiążą się bezpośrednio lub pośrednio z motywacyjnym i sprawnościowym aspektem aktywności.
Poczucie własnej tożsamości. Podstawą poczucia własnej tożsamości jest znajomość swych właściwości oraz relacji z innymi ludźmi. Opiera się ono na pewnej stałości cech fizycznych, psychicznych i środowiska społecznego jednostki. Zaburzenie własnej tożsamości nastąpi w wypadku angłych zmian fizycznych, utraty ”świata osobistego”, przejścia do innego świata kulturalnego, a także gdy jednostka nie może zaakceptować własnych cech i nie może ich zmienić albo nie widzi możliwości zmiany. Określenie tożsamości wiąże się z identyfikacją społeczną i potrzebą ustalenia swej odrębności od innych. Najbardziej satysfakcjonujący jest umiarkowany stopień odrębności „ja-inni” i aby odróżnienie było „in plus”. Tą tendencję Codol określa jako zjawisko PIP (Primus inter pares)->faworyzacja własnej osoby. Określenie tożsamości i odrębności umożliwia podejmowanie samodzielnych działań, samodzielność ograniczona u osób, które cechuje „ja-współzależne”-jednostki infantylne i przejawiające orientację kolektywistyczną przeciwstawioną orientacji indywidualistycznej.
Kontrola popędów, emocji i nawyków Świadomość stanowi najwyższą instancję kontrolującą, kontroluje niższe poziomy funkcjonowania, poziom I- popędy i emocje i poziom II- nawyki. Występować może również bardziej sztywna, mniej dostosowana do sytuacji niż świadoma kontrola- kontrola nawykowa emocji i popędów, która występuje u małych dzieci(świadomość nie jest rozwinięta) i osób dorosłych, u których wpojone nawyki w dzieciństwie są dostatecznie trwałe. Kontrola popędów, emocji i nawyków oznacza podporządkowanie ich ogólnym standardom. Kontrola świadoma związana jest z werbalizacją, mową wewnętrzną-> dzięki temu, człowiek może stać się obiektem oddziaływania,w tym procesie duże znaczenie odgrywa wiedza o sobie, pojęcie własnej osoby(samoopis, samoocena) i standardy osobiste(jaki chcę być). Standardy osobiste wyrażają potrzeby i dążenia podmiotu oraz wymagania społeczne,w tym normy moralne, reguły logicznego myślenia, zasady sprawnego działania.
Kontrola polega na:-hamowaniu i modulowaniu reakcji impulsywnych -odraczaniu gratyfikacji -panowanie nad nałogami i nawykami nieadekwatnymi do wieku i pozycji społecznej jednostki -dostosowywaniu zachowań do sytuacji -refleksji nad własnym zachowaniem
Różnice w stopniu i sposobie kontroli zachowania wynikają z wrodzonych predyspozycji (głównie temperamentalnymi) i doświadczeniami nabytymi w procesie socjaliacji. Osoby introwertywne i neurotyczne-> sztywna, kompulsywna kontrola, mała spontaniczność i naturalność ekspresji emocjonalnej, brak ciepła, nadmierne obwinianie się (typ dystymiczny w teorii Eysencka i Kofta). Spowodowane jest to wysokim poziomem lęku i łatwością warunkowania, to wywołuje nadmierne utrwalenie nawyków. Osoby krańcowe ekstrawertywne i ekstrawertywno-neurotyczne (osoby histeryczne i psychopatyczne) przejawiają emocje i popędy w sposób niepohamowany, bez odpowiedniej modulacji adekwatnej do sytuacji, nie wykazują skłonności do odraczania zaspokojenia potrzeb (gratyfikacji) i przejawiania poczucia winy i wstydu. Występuje u nich słaba samokontrola, pojawiająca się również u jednostek niedojrzałych emocjonalnie, infantylnych. Większość osób ma prawidłowo ukształtowaną samokontrolę, jest to wynik procesu socjalizacji i dążenia do zaspokojenia własnych potrzeb, realizacji planów, do rozwoju.
F.Barron- Koncepcja „siły ego”, siła jest rozumiana jako stopień integracji osobowości. Osoby przejawiające „słabe ego” to takie, które nie potrafią kontrolować swych popędów, emocji i nawyków lub kontrolują je w sposób sztywny i kompulsywny. Osoby cechujące się odpowiednią „siła ego” potrafią kontrolować swe zachowanie, są spontaniczne, otwarte, bez uprzedzeń etnicznych i rygoryzmu moralnego, wykazują poczucie realizmu, osobową adekwatność i witalność; przejawiają fizjologiczną stabilność, dobre zdrowie, ich „siła ego” pozytywnie wiąże się z inteligencją i sprzyja efektywności intelektualnej i twórczości.
Stopień kontroli nie jest stały i zmienia się w zależności od stanu wew. Podmiotu oraz sytuacji zew. Niezaspokojenie potrzeb- głód, zmęczenie, deprywacja seksualna- sprzyja osłabieniu kontroli, tak jak użycie alkoholu, narkotyków. Zwiększeniu stopnia samokontroli sprzyja obecność innych osób (uświadomione wymagania społeczne) i stara się podporządkować , by uzyskać akceptację. W obecności ludzi niehamujących swoich emocji i łamiących normy społ., jednostka im ulega (w szczególności niedojrzała) ->np. psychoza tłumu. Kontrola emocji jest osłabiona w warunkach anonimowości (Zimbardo), ludzie są skłonni do zachowań agresywnych i przejawiania innych form zachowań antyspołecznych.
Kierowanie własnym rozwojem. Uświadomienie sobie swych cech i relacji z innymi ludźmi stwarza możliwość intencjonalnego wpływania na własną tożsamość. Ludzie świadomie kształtują wygląd zew., wiedzę, umiejętności-> dążą do umocnienia dotychczasowych cech ( zmiany zgodne) lub ukształtowania u siebie cech odmiennych w stosunku do tych, które mają.
Mechanizm leżący u podstaw kierowania własnym postępowaniem i kreowania własnej osoby. Psychologia poznawcza- I. mechanizm to rozbieżność między informacjami, (Łukaszewski) rozbieżność między różnymi elementami informacji aktualnie percypowanych, między informacjami napływającymi a zakodowanymi w ukł. Nerwowym oraz między różnymi elementami informacji zakodowanych. Pojęcie własnej osoby- forma informacji zakodowanych w układzie nerwowym, mogą w nim występować rozbieżności (między „ja realnym” a „ ja idealnym”). 2 techniki redukcji niezgodności: 1) odpowiednia interpretacja informacji, sądów o sobie, zmiana sposobu widzenia siebie bez dokonywania rzeczywistych zmian; 2) wprowadzenie zmian w posiadanych właściwościach, kreowanie siebie wg pewnego wzorca lub tylko swego obrazu w oczach innych ludzi (autoprezentacja) II. Carver i Scheier (poznawcza)- sterowanie swym zachowaniem dokonuje się dzięki koncentrowaniu uwagi, świadomości na sobie (nawiązanie do koncepcji przedmiotowej świadomości Wicklunda i Duvala). Percepcja informacji wyzwala porównanie aktualnie odbieranych treści z zakodowanymi w pamięci (postawami, wartościami- standardami stanowiącymi element self, które są zorganizowane w hierarchiczny system. Skupianie uwagi na sobie powoduje lepszą dostępność własnych standardów, co ułatwia porównanie ich z informacjami aktualnie percypowanymi. Dostrzeżenie rozbieżności powoduje tendencję do jej minimalizacji, zgodnie z cybernetyczną zasadą sprzężenia zwrotnego. III. Wygotski- człowiek kieruje swym zachowaniem za pomocą mowy wew., związana jest ona ze słowem. Podobny pogląd prezentuje Nuttin, który wywodzi cele i plany człowieka z potrzeb. Nie rozbieżność poznawcza, a wartość afektywna wizji (związane z „ja idealnym”), to, że człowiek spodziewa się, że ich realizacja stworzy mu lepsze szanse zaspokojenia swych potrzeb, motywuje jego dążenie. Dążenie do kształtowania samego siebie ma źródło w potrzebach. Motywacyjną funkcję jak potrzeby spełniają ukształtowane na ich podstawie zainteresowania, wartości i inne zmienne ukierunkowania. Człowiek realizuje swoje cele zew. Po to, aby uzyskać wyższy poziom zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, uznania społ., samoakceptacji. Element tożsamości indywidualnej człowieka (pojęcie własnej osoby) jest tożsamość społeczna jednostka angażuje się w działania na rzecz innych pojedyńczych osób i grup społ. Ważną rolę odgrywa zakres dostrzegania podobieństwa ja-inni ludzie oraz wielkość dystansu psychologicznego w stosunku do nich.
Sztuczny podział na dzałania, których celem jest zmiana podmiotu oraz działania zmierzające do przekształcenia świata zew. Człowiek dążac do zmiany własnej osobowości czyni to oddziaływując na świat zew. Celem określonego działania i skutkiem może być zarówno zmiana własnej osoby i przekształcenie środowiska zew. Działanie może być kierowane motywacją egocentryczną lub motywacją prospołeczną, jednak wiele działań ma swoje źródło w obu typach motywacji- zasada polimotywowania działań. Atkinson- jednostka stawia sobie cel, gdy jest on odpowiednio ważny (W) i motywacja, poza wartością celu, jest również funkcją subiektywnego prawdopodobieństwa jego realizacji (Ps). Człowiek stawia sobie i dąży do realizacji celów, które są odpowiednio ważne, wartościowe, a zarazem mają szanse realizacji ( nie stawiamy sobie celów, które w nadszym mniemaniu nie mogą być urzeczywistnione). (W x Ps) Istnieją jednak różnice w zakresie oceny subiektywnego prawdopodobieństwa realizacji określonych celów, wiążą się one z pojęciem własnej osoby ( poziom samooceny, samoakceptacja, zewnętrzne vs wewnętrzne położenie poczucia kontroli, poczucie własnej skuteczności, pozio optymizmu-pesymizmu, poziom samoświadomości prywatnej i publicznej.
Modyfikacja motywacji i wyników działania. Motywacha to funkcja (W xPs). Sprawność i skuteczność działania wyznaczona jest przez motywację i zmienne instrumentalne. Stanowią one „obiektywne” wyznaczniki sprawności i skuteczności działania. Na motywację działania ( głównie na Ps) oraz na sprawność i skuteczność wpływają zmienne podmiotowe, związane z pojęciem własnej osoby i samoświadomością ( bez „obiektywnych” warunków nie można uzyskać określonego poziomu sprawności i skuteczności, ale spełniając te warunki jednostka może ich nie wykorzystać ze względu na niską samoocenę lub pesymizm. Tak więc jednostka o niższych „obiektywnie” możliwościach, ale o dużej wierze w siebie i pozytywnej samoocenie zdobędzie wyniki lepsze niż jednostka zdolna. Modyfikująca funkcja samooceny. Poziom samooceny wpływa na motywację i sprawność działania jednostki. Wysoka samoocena sprzyja stawianiu celów adekwatnych do możliwości podmiotu, realistyczne aspiracje (badania Strelau'a). Osoby mało reaktywn, a więc z wysokim poziomem samoakceptacji są bardziej odporne na działania presji społecznej, mniej sugestywne (Korman), skłonne są wybierać te zawody, które lepiej zaspokajają ich potrzeby i pozwolą podtrzymywać własną tożsamość. Odmiennie postępują osoby o niskim poziomie samoakceptacji, które cechuje poczucie nieadekwatności i przekonanie o niezdolności do zaspokojenia swych potrzeb. Maruszyński badał wpływ samooceny na skuteczność działania.--> Poziom inteligencji nie różnicuje skuteczności działania, gdy różnice między abdanymi w zakresie tego poziomu nie są zbyt duże i mieszczą się w granicach normy (lub są powyżej niej), albo gdy chodzi o działania, w wykonaniu których sprawność nie odgrywa istotnej roli (np. działania prospołeczne i zachowania agresywne). Osoby o wysokiej samoakceptacji są bardziej wytrwałe w dążeniu do celów niż osoby o niskiej samoakceptacji, co dotyczy szczególnie działania w sytuacjach trudnych. Mniejszy wpływ mają negatywne oceny ich poprzednich działań, a większy pozytywne oceny. Modyfikująca funkcja poczucia własnej skuteczności. Związek z pozytywną samooceną ma poczucie własnej skuteczności, stanowi ono element samooceny. Koncepcję poczucia własnej skuteczności stworzył Bandur, określa je jako przekonanie jednostki, że może ona skutecznie wykonać działania wymagane dla osiągnięcia pewnego wyniku. (z badań Bandury o efektywności terapii- Przekonanie pacjenta o własnej skuteczności jest podstawowym warunkiem zmiany jego zachowania w procesie terapeutycznym). Poczucie to wpływa na: a) prawdopodobieństwo podjęcia przez jednostkę działań w sytuacjach stresowych, b) wysiłek, który będzie ona angażować w działanie, c) wytrwałość, która będzie się zmagać z przeszkodami i doznaniami awersyjnymi. Wiara w swe możliwości sprzyja osiąganiu sukcesu, który zwrotnie podtrzymuje tę wiarę. Zasada samospełniającego się proroctwa (Bandura), ludzie podejmują działania, które wg ich mniemania mogą skutecznie wykonać, unikają zadań przewyższających ich możliwości. Przy niskiej ocenie skuteczności ludzie nie podejmują zadań, które mogliby wykonać lub rezygnują przed ich ukończeniem. Samo oczekiwanie skuteczności, kiedy brak odpowiednich zdolności, nie zapewnia pożądanego wyniku i ma nierealistyczny charakter. Bandura zakłada wzajemne oddziaływanie poczucia własnej skuteczności i lęku przed niepowodzeniem( większy wpływ poczucia). Niski poziom poczucia rodzi lęk przed niepowodzeniem w sytuacjach zadaniowych, wysoki redukuje lęk i pozwala jednostce działać efefektywnie, umiarkowany umożliwia sprawne działania, nawet przy dość silnym pobudzeniu lękowym. Bandura utożsamia poczucie własnej skuteczności z oczekiwaniem dotyczącym wyniku. Carver i Scheier uważają, iż oczekiwania dotyczące własnej skuteczności są tylko jednym z czynników wpływających na oczekiwania wyniku, wpływają na nie takie czynniki jak wiedza jednostki odnośnie konsekwencji określonych działań, ograniczenia czasowe i przeszkody zew. (kto nie wie jaki jest wynik działania,nie może oczekiwać wyniku). Carver i Scheier poczucie własnej skuteczności jest modyfikowane przez poziom prywatnej samoświadomości jednostki, która wiąże się z lękiem. Gdy poczucie własnej skuteczności jest silne to jednostka spodziewa się, że będzie mogła efektywnie wykonać zadanie, to zwiększona samoświadomość sprzyjąć będzie wytrwałemu działaniu. Gdy jest słabe, zwiększona samoświadomość sprzyjać będzie rezygnacji z dalszego działania, wycofaniu się. Poczucie własnej skuteczności wpływa na podejmowanie przez jednostkę działań i wtrwałość w ich realizacji.
Modyfikująca funkcja poczucia umiejscowienia kontroli. Umiejscowienie kontroli wzmocnień (element samowiedzy) wpływa na motywację i wyniki działania- przedmiot koncepcji Rotter. Bandura zajmował się oczekiwaniami dotyczącymi własnej skuteczności, Rotter zaś oczekiwaniami odnoszącymi się do wyniku, które często maj a swoje źródło w oczekiwaniach własnej skuteczności. Rotter opiera się na teorii uczenia. Zachowanie ludzi kierowane jest przez wzmocnienia, oczekiwania. Pewne osoby przejawiają tendencję do oczekiwania, że uzyskane wyniki są zależne od iach aktywności (kowale losu) osoby te przejawiają poczucie kontroli wewnętrzne. Osoby skłonne wierzyć, że to co uzyskują jest spowodowane przez czynniki zew. -działanie innych ludzi, przypadek, los poczucie kontroli zew. Rotter traktuje umiejscowienie kontroli jako wymiar osobowości ( na jednym krańcu osoby przejawiające skrajnie wew. Poczucie kontroli, na drugim o skrajnie zew.) Rotter mówi o ogólnym i specyficznym poczuciu kontroli,ogólne-przejawia się w największym stopniu w sytuacjach nowych, specyficzne-w warunkach dobrze znanych podmiotowi. Sytuacje dzieli na sprawnościowe i losowe. W sytuacjach sprawnościowych wzmocnienie, które uzyskuje podmiot, zależne są od działania, a w losowych- od przypadku. Ludzie o poczuciu kontroli wew. Skłonni są przeceniać zakres sytuacji sprawnościowych, a osoby o poczuciu kontroli zew. Przecieniają zakres sytuacji losowych, spostrzegają, że w ich życiu dominują te sytuacje. Pierwsi są bardziej aktywni(wynik steruje zachowaniem), również społecznie(gdy aktywność ta może mieć wartość wzmacniającą, kiedy wiąże się z przeświadczeniem o jej skutecznośći), drudzy bierni ( wynik przestaje kierować zachowaniem). Odpowiednio silna wiara w możliwość wpływu na własny los powoduje, że osoby sa bardziej samodzielne, niezależne, mniej konformistyczne, przejawiają większy opór na próby manipulowania nimi i zmieniania ich postaw przez przekonywanie, mają większą motywację osiągnięć, łatwiej i szybciej się uczą. Osoby takie cechują się również wysoką samooceną. (ograniczenia wykazane przez Weiner'a- przesunięcie oczekiwań jednostki po sukcesie czy porażce nie jest funkcją wew. Lub zew. kontroli lecz zależne jest od tego, czy uprzednie wyniki zostały przypisane czynnikom stałym (zdolności, trudności zadań) czy zmiennym (wysiłek, szczęście).Jesteśmy skłonni zrezygnować z dalszych zmagań, szczgólnie gdy niepowodzenie przypiszemy czynnikom wew. Stałym (taka atrybucja występuje u osób depresyjnych).
Modyfikująca fukncja poziomu optymizmu-pesymizmu. 1)Optymizm i pesymizm to pewnego rodzaju stanowiska filozoficzne, optymizm- świat, w którym żyjemy, jest dobrze urządzony, większość ludzi jest szczęśliwa, pesymizm- stanowisko przeciwne. 2) Optymizm i pesymizm to pewnego rodzaju inklinacje w wartościowaniu rzeczywistości-teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Istotą optymizmu jest przecenianie pozytywnych stron zjawisj-efekt pozytywności, pesymizm polega na przecenianiu negatywnych aspektów zjawisk- efekt negatywności. 3) Wymiar optymizmu-pesymizmu rozumiany jest jako zgeneralizowane oczekiwania, pozytywnych vs negatywnych wyników i zdarzeń. Optymiści wierzą, że przydarzają się im dobre rzeczy, pesymiści- złe. Optymizm i pesymizm to tendencja do poz. Vs neg. Oczekiwań i skłonność do przeżywania dodatnich lub ujemnych uczuć, do zadowolenia vs niezadowolenia z życia. Dyspozycyjny optymizm- pesymizm, ogólne zadowolenie/niezadowolenie z życia i oczekiwanie negatywnych lub pozytywnych zdarzeń. Osobowy optymizm stanowi podstawowy warunek normalnego funkcjonowania człowieka, wpływa na ocenę zjawisk życia codziennego, na podejmowanie działań i wytrwałości w ich realizacji. Ludzie są w zasadzie optymistyczni, poziom osobowego optymizmu wiąże się z cechami temperamentu, miejscem na wymiarach eksrtawersji-introwersji i neurotyzmu oraz stopniem reaktywności i ruchliwości ukł. Nerwowego. Sprzyja mu wysoki poziom ekstrawersji i niski neurotyzmu oraz niska reaktywność i duża ruchliwość ukł. Nerwowego czy zachowania. Na poziom osobowego optymizmu wpływa temperament i powodznie w realizacji przez jednostkę celów( wiąże się z dobrym samopoczuciem, a to element optymizmu). Optymizm pozytywnie koreluje z poczuciem kontroli wew., z samoakceptacją, negatywnie z depresją, bezradnością, lękiem społ, wyobcowaniem; wiąże się ze spostrzeganiem stresu i strategiami radzenia sobie z nim. W sytuacjach stresowych optymiści koncentrują się na problemach ( tworzenie planu działania, kierowania się nim i szybkiego rozpoczynania działań) oraz szukania poparcia (rady, u innych). Pesymiścikoncentrują się na emocjach i skłonni są do dystansowania celów wywołujących stres. Optymizm społeczny wiąże się z przynależnością i orientacją społeczno-polityczną jednostki. Optymizm jest wiązany z nadzieją, przez którą rozumie się oczekiwanie, że nasze pragnienia się spełnią, optymizm to dobre samopoczucie plus nadzieja(ważny czynnik wpływający na skuteczność w tworzeniu i realizacji planów).
Poczucie wew. Kontroli i przekonanie o własnej skuteczności, optymizm współwystępują z wysoką samooceną, wpływają na tworzenie i realizację planów i rzutują na zdrowie psychiczne i fizyczne. Utrata kontroli nad otoczeniem, poczucia własnej skuteczności, nadziei na przyszłość prowadzi do alienacji, depresji, osłabienia, biologicznej odporności organizmu, wyniszczenia, a nawet śmierci. Samo przekonanie o tym, że śmierć jest nieunikniona, może ją spowodować. („choroba rezygnacji” Bettelheim). Ludzie bronią się przed rezygncją stosując mechanizmy obronne, różne formy samooszukiwania się, trzymają się kurczowo przesądów, iluzji, które podtrzymują ich nadzieję, dają poczucie kontroli nad otoczeniem.
Weryfikacja pojęcia własnej osoby.
Działanie człowieka bezpośrednio lub pośrednio wypływa z potrzeb, ich znajomość (od pewnego momentu życia) jest elementem pojęcia własnej osoby-„ja realnego”. Równicześnie jednostka tworzy sobie idealny obraz własnej osoby-„ja idealne” czy standardy osobiste. W celu zaspokojenia potrzeb i realizacji standardów człowiek tworzy sobie plany-plany życiowe i związane z nimi style życiowe. Zplanów życiowych wypływają bardziej szczegółowe plany, które są realizowane za pomocą zmiennych instrumentalnych modyfikowanych przez „ja” i style działania. Realizacja planu kończy się oceną przebiegu i wyniku działania, które zwrotnie wpływa na pojęcie własnej osoby, styl życia, tworzenie kolejnych planów, itp. Oraz na zadowolenie z życia i nadania mu sensu. W wyniku realizacji planów wzbogaca się wiedza jednostki, kształtują się jej umiejętności, rozwijają zdolności, rodzą się nowe potrzeby, cele, dążenia, zainteresowania. Osobowość kształtuje się w wyniku nabywania przez jednostkę doświadczeń ( w szczególności związanych z realizacją planów). Wrodzone predyspozycje są dane raz na zawsze, natomiast osobowość kształtuje się w oparciu o nie i ciągle się przekształca.
W procesie samopoznania wyróżnia się 2 główne tendencje: 1) tendencję do trafnego szacowania swych cech, 2) tendencję do stronniczego szacowania swoich właściwości. 1) Diagnostyczność, wartość informacyjna zadań może przesądzać o ich atrakcyjności, nawet wówczas, gdy stanowią one źródło ocen niepochlebnych dla odbiorcy (badania Strube; badania Trope). Zadania diagnostyczne są atrakcyjne głównie dlatego, że redukują w podmiocie niepewność sądów o sobie. Trafne samopoznanie ma znaczenie instrumentalne dla dalszych działań, umożliwia ono podejmowanie właściwych decyzji i sprawną ich realizację, stwarza warunki do korygowania błędów w działaniu i rozwoju jednostki. Wyraźnie nietrafna samoocena oddala jednostkę od rzeczywistości i wprowadza ją w świat fikcji i utrudnia realizację planów. 2) W samopoznaniu przejawia się tendencja do stronniczych ocen, można wyodrębnić 2 formy tej tendencji: a) dążenie do utrzymania dotychczasowego, pozytywnego lub negatywnego pojęcia o sobie, b) egocentryczne dążenie do podwyższenia i obrony pozytywnej samooceny. A) Swann- ludzie dąża do zachowania koncepcji własnej osoby, bez względu na to czy jest ona pozytywna, czy negatywna. Skłonni są oceniać jako diagnostyczne te informacje, które są zgodne z ich pojęciem o sobiei selekcjonować napływające informacje, tak aby potwierdzić dotychczasową koncepcję własnej osoby, stosują przy tym różne behawioralne strategie takie jak poszukują odpowiednich znaków identyfikacyjnych (ubranie, kosmetyki), wybierają określonych partnerów interakcji, stosują pewne strategie współdziałania. Ta tendencja jest aktywizona w warunkach wysokiej pewności przekonań odnośnie własnej osoby. (odwrotne przewidywania wynikają z teorii dysonansu poznawczego Festingera). Tendencja ta wystąpi równie, gdy ludzie przeżywają kryzys własnej tożsamości, wtedy najważniejsze jest samookreślenie niż uzyskanie pozytywnej samooceny czy oceny ze strony innych. B) Tendencja do podnoszenia samooceny i obrony przez jej obniżeniem przejawia się w tym, że jednostka jest skłonna uznawać za prawdziwe tylko pozytywne informacje o soebie, selekcjonować i modyfikować napływające informacje, tyak by podwyższały samoocenę i nie powodowały jej obniżenia, jednostka skłonna jest oczekiwać sukcesów w sytuacjach zadaniowych (strategia optymistyczna), porealizacji będzie dostrzegać w sobie przyczynę sukcesu oraz przypisywać czynnikom zew. odpowiedzialność za porażkę. (powodzenie-podwyższenie samooceny, porażka- nie obniża samooceny).
Zuckerman- obronna atrybucja występuje u osób o wysokiej samoocenie, dążenie do podwyższenia i obrony samooceny sorzyja sytuacja zaangażowania ego i koncentracji na sobie. (Paszkiewicz sugeruje, że prawidłowość ta dotyczy tylko obronnego zaangażowania ego). Tendencja ta występuje również w sytuacjach publicznego wykonywania zadań oraz braku możliwości obiektywnego określenia wyniku czy przekonania podmiotu o braku tej możliwości. Ludzie stosują szereg behawiarolanych strategii w celu obrony pozytywnej samooceny, osłabienia lęku przed porażką-obronny pesymizm, samoutrudnianie, wycofanie się. Obronny pesymizm polega na przystąpieniu do realizacji zadania z ustaleniem sobie nierealistycznie niskich oczekiwań, które mają łagodzić ich lęk przed porażką. Równocześnie starają się pracować aby jej uniknąć. Strategia samoograniczania polega na tym, że jednostka zmniejsza swoje obiektywne szanse sukcesu np. nie uczy się przed egzaminem tylko idzie na imprezę. Gdy dozna porażki to wówczas ma odpowiednie usprawiedliwienie nie obniżające samooceny. Gdy odnosi sukces, wtedy w opinii własnej i innych ludzi uzyskuje znaczne uznanie. Wycofanie przejawia się w rezygnacji z podjęcia określonego zadania lub przerwanej pracy przed jej ukończeniem. Utrudnia to jednoznacznie weryfikację pojęcia własnej osoby. Polega na zamknięciu się w sobie, uciecze w świat fikcji, chorobę, alkoholizm-wycofanie psychiczne, a może wystąpić również wycofanie fizyczne- niezgłoszenie się na egzamin itd.
8