PIENIĄDZ, EWOLUCJA I JEGO FUNKCJE
Pieniądz nie został przez nikogo wymyślony, lecz powstał w procesie rozwoju społeczeństw. Możliwość produkowania nadwyżki dóbr oraz dążenie do posiadania dóbr wytarzanych przez innych zrodziły potrzebę wymiany. Gdy wymiana stawała się coraz częstsza, coraz bardziej oparta na specjalizacji wytwórców, zrodziła się naturalna tendencja do przełamania wad wymiany bezpośredniej. Tendencja ta nasilała się, w miarę jak nieefektywność gospodarki bezpieniężnej stawała się coraz bardziej widoczna.
Poszczególne społeczeństwa różnie starały się przezwyciężyć ograniczoność wymiany bezpośredniej. Na wyspach Pacyfiku oraz na terenach obu Ameryk największym uznaniem ludności cieszyły się muszelki, paciorki i inne ozdoby. Z kolei na terenach większości Europy, Azji oraz w różnych częściach Afryki najuważniejszą rolę odgrywały zwierzęta. I tak dowody na występowanie bydła w roli środka rozrachunkowego znajdujemy na obszarach starożytnej Grecji, Persji, Indii, Mezopotamii, Egiptu, Włoch, Brytanii i Irlandii. W Chinach rolę tę spełniały bawoły, na Syberii zaś renifery.
Powszechna akceptowalność bydła jako środka rozrachunkowego i środka zapłaty wyznacza okres powstania pieniądza. Jednakże bydło pełniło funkcję pieniądza w sposób ułomny i nigdzie nie było to stosowane w tej roli na szeroką skalę. Bydło nie jest w pełni porównywalne; nie mogło być używane przy zawieraniu niewielkich transakcji ze względu na całkowitą niepodzielność. Dlatego w wymianie zaczęły pośredniczyć również inne przedmioty – początkowo jedynie w drobnych transakcjach, by w miarę upływu czasu całkowicie wyprzeć bydło z roli pieniądza. W większości były to przedmioty codziennego użytku np. pożywienie, odzież, ozdoby, czy narzędzia.
Stopniowo coraz poważniejszą rolę zaczęły odgrywać wyroby z kruszców, z których najważniejsze znaczenie miały: miedź, złoto, srebro i żelazo. Supremacja kruszców wynikała z tego, że lepiej spełniały one zasadnicze wymagania stawiane przed pieniądzem. Metale są dobrem materialnym użytecznym, rzadkim i przenośnym, a poza tam są w pełni homogeniczne, bardzo trwałe i łatwo podzielne.
Rozwój pieniądza kruszcowego przebiegł dwutorowo. W pewnych kulturach system pieniądza opierał się na metalach, które występowały w postaci przedmiotów codziennego użytku i ozdób. Artykuły te były jednocześnie i pieniądzem i przedmiotem o różnych, często zupełnie odmiennych, zastosowaniach. W innych kulturach funkcje pieniądza spełniały specjalnie do tego celu przygotowane sztabki metali.
Pieniądz pełni w systemie gospodarczym kilka ważnych funkcji. Jest przede wszystkim miernikiem wartości towarów oraz środkiem, umożliwiającym dokonywanie jakichkolwiek transakcji. Jest też środkiem płatniczym, może być używany do gromadzenia oszczędności, wreszcie może ułatwiać wymianę międzynarodową.
ŚRODEK WYMIANY
Najstarszą funkcją pieniądza jest wymiana – pośrednictwo w transakcjach, w których dochodzi do równoczesnego wzajemnego przekazania towaru i pieniądza pomiędzy uczestnikami wymiany.
Ludzie od zarania dziejów kupowali i sprzedawali towary – początkowo był to handel wymienny, później pojawiła się jednostka pośrednicząca, czyli właśnie pieniądz. Dzięki sprzedaży towarów lub usług otrzymujemy pieniądze, które następnie możemy wymienić na inne potrzebne nam dobra. Specyficzną formą wymiany jest praca: tu w zamian za wykonywane – w ramach umowy – usługi otrzymujemy pieniądze, dzięki którym możliwa jest codzienna egzystencja.
MIERNIK WARTOŚCI TOWARÓW
Pieniądz jest również miernikiem wartości – w jednostkach pieniężnych podawane są ceny, dzięki którym można porównywać różne towary.
W najwcześniejszym stadium rozwoju gospodarki prowadzono handel wymienny, w którym nie było jednak możliwe precyzyjne określenie wartości towarów, właśnie z uwagi na brak jednorodnego punktu odniesienia. Trudno jest tak naprawdę oszacować, jaka jest wartość skóry bydlęcej, wyrażona w beczkach miodu. Dzięki wprowadzeniu pieniądza stało się możliwe dokładne określanie wartości towarów i usług, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju handlu.
Pieniądz pełni też rolę miernika odroczonych płatności – za jego pomocą możemy również mierzyć np. wysokość odsetek, jakie otrzymamy za rok od momentu założenia lokaty bankowej.
ŚRODEK PŁATNICZY
Pieniądz jest również wykorzystywany jako środek płatniczy – to znaczy do dokonywania płatności transferowych lub transakcji, w których przepływ dóbr nie jest równoczesny z zapłatą.
Płatności transferowe to wypłaty, realizowane przez państwo, w zamian za które nie otrzymuje ono bezpośrednio żadnych dóbr czy usług. Typowym przykładem płatności transferowych są wypłaty emerytur i rent z budżetu państwa bądź też płatności zasiłków dla bezrobotnych.
Transakcje wymienne, w których przepływ dóbr nie jest równoczesny z przepływem pieniądza, to na przykład dostawy energii elektrycznej, gazu, usługi telefoniczne, jak również praca na etacie. We wszystkich wymienionych tu przypadkach strony zawierają umowę, na podstawie, której świadczone są określone usługi, a płatność za ich wykonanie następuje nie systematycznie, ale raz w miesiącu lub nawet rzadziej.
ŚRODEK GROMADZENIA OSZCZĘDNOŚCI
Pieniądz spełnia jeszcze jedną bardzo ważną rolę – jest środkiem tezauryzacji, czyli gromadzenia oszczędności.
Pieniądz można wykorzystywać nie tylko przy realizowaniu bieżących transakcji (konsumpcji), ale również do dokonywania transakcji w przyszłości – w takim przypadku powstaje zjawisko oszczędzania, czyli odkładania pieniądza. Podstawą tej funkcji pieniądza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, że pieniądze przechowują wartość.
W rzeczywistości pieniądz sam w sobie zmniejsza swoją wartość: na skutek inflacji spada jego siła nabywcza. Dlatego właśnie osoby oszczędzające nie powinny trzymać pieniędzy w domu, ale starać się je rozsądnie zainwestować (ulokować). W naszym serwisie prezentujemy szereg porad na ten właśnie temat.
ŚRODEK WYMIANY MIĘDZYNARODOWEJ
Pieniądz może być środkiem rozliczeń międzynarodowych – tę funkcję spełniają zazwyczaj pieniądze krajów wysoko rozwiniętych, posiadających bardzo stabilną walutę. W takim przypadku pieniądz spełnia wszystkie wcześniej wymienione funkcje (środka wymiany, miernika wartości, środka płatniczego oraz środka gromadzenia oszczędności) w odniesieniu do transakcji, realizowanych pomiędzy poszczególnymi krajami.
Najlepszym przykładem może tu być dolar amerykański (USD), który aż do roku 1971 był wymienialny na złoto, dzięki czemu zdobył duże zaufanie na rynku międzynarodowym. Do dziś wraz z frankiem szwajcarskim jest uważany za bardzo silną jednostkę, określaną często terminem „waluta ucieczki” (zyskuje zwykle na wartości w momentach kryzysu na arenie międzynarodowej).
W warunkach wymiany powszechnej i regularnej każdy towar jest porównywany ze wszystkimi innymi towarami. W wyniku tych transakcji powstaje cała sieć realizacji wymiennych, odzwierciedlających wartość każdego towaru względem pozostałych. Liczba relacji wymiennych jest tym większa, im większa jest liczba towarów na rynku. Powstaje nowa tak zwana rozwinięta forma wartości. Powstanie rozwiniętej formy wartości nie likwiduje wszystkich przeszkód hamujących dalszy rozwój wymiany. W dalszym ciągu akt wymiany jest jednym nierozerwalnym aktem kupna-sprzedaży, mogącym dojść do skutku tylko wtedy, gdy na rynku spotyka się dwóch posiadających określone nadwyżki produktów. W dalszym ciągu utrudnione jest gromadzenie nadwyżek. Gromadzenie zasobów większości typowych produktów jest wszakże utrudnione ze względu na ich nietrwałość oraz gabaryty.
Dalszy rozwój produkcji towarowej prowadzi do powstania tak zwanej ogólnej formy wartości. Polega ona na tym, że spośród wszystkich towarów wyłania się powszechny miernik wartości, powszechny ekwiwalent, do którego przyrównuje się wszystkie inne towary. Można by powiedzieć, ż ów powszechny ekwiwalent wybierany był spośród innych towarów metodą prób i błędów, przy czym zrozumiałe jest, że na poszczególnych obszarach gospodarczych rolę tę spełniły bardzo różne produkty.
Powstanie ogólnej formy wartości, a więc wyłonienie się spośród wszystkich towarów jednego towaru, spełniającego rolę powszechnego ekwiwalentu, jest, więc z jednej strony przejawem rozwoju i utrwalenia się wymiany towarów, a z drugiej odbiciem specyfiki geograficzno-gospodarczej danego obszaru. Ciągły rozwój gospodarki towarowej prowadzi jednak do dalszego doskonalenia formy i rozwoju funkcji powszechnego ekwiwalentu. Przejawem dalszego rozwoju jest właśnie powstanie pieniądza.
Powstanie pieniądza nie tylko rozszerza liczbę funkcji, jakie on spełnia, ale oznacza również możliwość doskonalenia tych funkcji. Pieniądz, będąc początkowo jednym z towarów posiadających swoją własną wewnętrzną wartość, nie tylko musi spełniać rolę miernika wartości innych towarów, jak w przypadku ekwiwalentów czysto towarowych, ale musi być względnie precyzyjnym i przede wszystkim trwałym miernikiem. Powszechny ekwiwalent, który przekształcał się w pieniądz, musiał odznaczać się określonymi parametrami fizycznymi i chemicznymi.
Wartość jednostkowa towaru, który ma spełnić funkcje pieniężne, powinna być stosunkowo nie duża, by umożliwić jej gromadzenie i przenoszenie. Towar taki powinien być ponadto względnie trwały oraz łatwo podzielny. W związku z tym funkcje pieniężne przyjmują stopniowo tak zwane kruszce szlachetne, tradycyjne złoto i srebro. Wartość jednostkowa tych dóbr jest, bowiem dostatecznie duża, dają się łatwo podzielić, są trwałe, i nie ulegają korozji.
Współczesna gospodarka ogranicza pieniądz do nominału - znaku na skrawku papieru ( pieniądz papierowy) lub wręcz sygnału elektrycznego (pieniądz elektroniczny i odpowiedni system rachunków obsługiwanych automatycznie). Okazuje się, że obecny stan techniki informacyjnej umożliwia wyeliminowanie „prawdziwego”, ”ciężkiego” pieniądza tradycyjnego, w obrębie, którego nominał związany był nierozłącznie z samoistną wartością, a wymiana wartości z realnym ich przenoszeniem.
Pieniądz jest kategorią historyczną. Powstał na określonym etapie rozwoju gospodarki, przeszedł ewolucję od formy towarowej do czystego znaku – symbolu wartości. Związany jest nierozerwalnie z funkcjonowaniem gospodarki towarowej, stąd jego apogeum przypada zapewne na czasy współczesne.
Niedogodności związane z wymianą barterową (towar –towar) doprowadziły do pojawienia się pieniądza jako pośrednika wymiany. Pieniądz jest powszechnie akceptowanym towarem, za pomocą, którego dokonywana jest wymiana towarów i usług.
Istota pieniądza przejawia się w jego funkcjach:
miernika wartości (jednostki obrachunkowej)
środka wymiany (cyrkulacji)
środka płatniczego (realizacji odroczonych płatności)
środka przechowywania wartości (tezauryzacji)
Pojawienie się pieniądza jako powszechnego ekwiwalentu przekształciło wyminę bezpośrednią(barterową) na pośrednią (towarowo - pieniężną). Różne towary sprzedawane są w zamian za ten ekwiwalent, który następnie umożliwia zakup innych towarów i usług.
Główną funkcją pieniądza jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Wartość jednostki pieniężnej określa państwo, wprowadzając tzw. skalę cen, czyli ustalając nazwę podstawowej jednostki pieniądza i sposób jej działania na mniejsze części (np. 1 złoty dzieli się na 100 groszy). Wynika stąd wniosek, że poziom ceny zależy nie tylko od kosztów wytwarzania oraz elastyczności popytu i podaży, ale także od, tego, ile pieniędzy znajduje się w obiegu. Nadmierna ilość pieniądza w obiegu zawsze prowadzi do wzrostu przeciętnego poziomu cen. W miarę upływu czasu rośnie skala cen, co powoduje, że każda jednostka pieniężna traci na wartości. Za tę samą sumę pieniędzy jego posiadacz może nabyć coraz mniejszą ilość towarów i usług.
Dzięki zdolności pieniądza do mierzenia wartości różnych towarów i usług może on równocześnie spełnić drugą ważną funkcję środka wymiany, przy spełnieniu następujących warunków:
Musi być powszechnie akceptowany, tzn. sprzedawcy dóbr muszą być przekonani, że za otrzymane pieniądze bez trudności będą mogli nabyć potrzebne im produkty i usługi;
Musi być łatwo przenośny; nawet pieniądze reprezentujące dużą wartość muszą być wygodne w użyciu – nie mogą być ciężkie i duże objętościowo, gdyż utrudniałoby to ich przechowywanie i przemieszczanie.
Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki, aby dokonanie zarówno małych, jak i dużych transakcji odbywało się bez zakłóceń.
Musi być trudny do podrobienia, gdyż pieniądze, które łatwo można sfałszować, nie budzą zaufania i szybko tracą wartość.
Obsługuje on transakcje zawierane na rynku między kupującymi a sprzedającymi. Właśnie dzięki wynalazkowi pieniądza cała wymiana zostaje rozdzielona na odrębne akty sprzedaży i kupna w formie: towar-pieniądz i pieniądz-towar1. Korzyści, jakie z tego wynikają, można sobie najlepiej uzmysłowić na przykładzie gospodarki bez pieniężnej, w której wymiana ma charakter barterowy, tzn. bezpośredniej wymiany towar na towar. Wymian dochodzi do skutku tylko wtedy, kiedy kontrahenci uczestniczący w wymianie nawzajem pożądają oferowane towary. Tego rodzaju wymiana barterowa: towar-towar, oznaczałaby duże marnotrawstwo czasu i wysiłku w celu znalezienia takiego posiadacza towaru, który nam jest potrzebny i który jednocześnie potrzebuje posiadanego przez nas towaru. Pieniądz jako środek pośredniczący w wymianie znakomicie te kłopoty rozwiązuje. Sprzedaje się każdemu, kto dysponuje odpowiednią ilością pieniądza, i kupuje się za pieniądze wszystko to, co jest nam potrzebne do życia lub dalszej produkcji.
Początkowo rozliczenia związane z realizacją transakcji kupna i sprzedaży dokonywano w momencie zawierania transakcji. W miarę pogłębiania i rozszerzania się wymiany towarowej coraz częstszą praktyką stały się transakcje kredytowe. Zamiast przekazywać pieniądze natychmiast, odbiorcy zobowiązują się do uregulowania zobowiązań w terminie późniejszym. W momencie zawierania transakcji pieniądz nie występuje realnie, pełni jedynie funkcję miernika wartości (jednostki rozrachunkowej). Pieniądz realny pojawia się dopiero później, gdy odbiorca dokonuje płatności za dostarczone wcześniej produkty lub usługi albo też reguluje inne zobowiązania z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku lub kary pieniężnej itp. Pieniądz pełni wówczas trzecią istotną funkcję. Jest nią funkcja środka płatniczego, która związana jest ze zdolnością pieniądza do regulowania różnych zobowiązań.
Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, co stało się siłą napędową bądź lokomotywą rozwoju gospodarczego. Równocześnie przyczyniła się ona do gromadzenia środków finansowych z pobieranych podatków i finansowania różnych przedsięwzięć publicznych związanych z funkcjonowaniem państwa, utrzymaniem ludzi niezdolnych do pracy lub ludzi w wieku emerytalnym itp. Podatki są wynalazkiem tak starym, jak stare jest państwo lub inne formy organizacji publicznej. Kredyty odegrały ogromnie przyspieszającą rolę w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Bez kredytów przeważająca ilość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana i ogólny postęp technologiczny i produkcyjny byłby znacznie wolniejszy.
Podczas prowadzenia działalności gospodarczej często występuje zjawisko niesymetryczności przychodów i wydatków. Polega ona na tym, że przedsiębiorstwa muszą gromadzić rezerwy finansowe, aby zapewnić ciągłość procesów gospodarczych. Również gospodarstwa domowe nie wydają wszystkich bieżących dochodów na zakup produktów i usług. Wielu dóbr nie można przechowywać w celu zaspokojenia przyszłych potrzeb. Natomiast pieniądz, jako środek wszędzie przyjmowany i poszukiwany, pozwala przechowywać siłę nabywczą, tj. zdolność do nabywania dóbr o określonej wartości. Wszelkie zaoszczędzone dochody przedsiębiorstw i ludności, z chwilą, gdy zostaną odłożone w postaci nagromadzonych pieniędzy, wychodzą z obiegu i stają się środkiem tezauryzacji.
Mówimy wówczas, że pieniądz pełni funkcję środka przechowywania wartości (gromadzenia Bogactw). Funkcja ta wiąże się z możliwością gromadzenia zasobu pieniądza jako skarbu. Ta funkcja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Skłonność do tezauryzacji pieniądza papierowego zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej. Gdy pieniądz traci na wartości, ludzie bardzo nie chętnie tezauryzują pieniądze. Oddają je do banku, jeśli stopa procentowa od depozytów terminowych skompensuje postępującą utratę wartości, pieniądza w związku z dokonującym się wzrostem cen rynkowych. W przeciwnym przypadku tezauryzują go w złocie lub godnych zaufania walorach zagranicznych (dewizach).
Wreszcie pieniądz może spełniać funkcję pieniądza światowego, ale jedynie pod warunkiem, że państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie ustalonym na głównych giełdach światowych. Składają się na nią właściwie wszystkie cztery uprzednio wymienione funkcje, tyle, że w odniesieniu do rynku światowego. Na rynku światowym pieniądz i dziś występuje w swojej tradycyjnej towarowej postaci, to znaczy w postaci pieniądza kruszcowego, chociaż od pewnego czasu podejmowane są próby zastąpienia złota pieniądzem krajowym (papierowym). Złoto w swej roli pieniądza światowego wspierane jest często przez niektóre „mocniejsze” waluty krajowe.
Pieniądz, jak wszystkie kategorie ekonomiczne, zmienił się w procesie rozwoju gospodarczego, rozwijał się od form prostych do coraz bardziej złożonych kiedyś posiadał postać rzeczową, był jednym z towarów, następnie towarem wyjątkowym, uprzywilejowanym, dzisiaj jest tylko znakiem, symbolem wartości.
Pieniądz umożliwia mierzenie wartości towarów, stanowi narzędzie ich cyrkulacji i wymiany, służy jako środek gromadzenia wartości (skarbu) i jako środek płatniczy, umożliwiający wymianę międzynarodową, spełniając funkcję pieniądza światowego2
Rozwój gospodarki prowadzi tym samym do zaniku pieniądza. Czy można, bowiem nazywać pieniądzem samą informację na temat przepływu wartości? Tym bardziej, gdy przyjmuje ona postać niewidoczną dla kontrahentów?
Bibliografia
Mansfield E., Podstawy Makroekonomii, AW PLACET, Warszawa 2002
Begg D.,Fischer S.,Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2003
Kubiak E., Nakonieczna – Kisiel H., Ekonomia – Makroekonomiczne Podstawy Polityki Gospodarczej,Wydawnictwo Samorządowe FRDL,Warszawa 1999
Elementy makroekonomii,Becla A., Czaja S., grabowska M., Jakubowski R., Jończy R.,, Wyd. I – Bis, Wrocław 2002