Obok kontrreformacji miała miejsca także katolicka reforma Kościoła. Rozwinęła się w łonie samego Kościoła, co rozpoczęła się jeszcze przed reformacją luterańską. Jej głównymi centrami były Włochy, Hiszpania, jak i nowe zakony. Z wyjątkiem papieża Hadriana VI, aż do Pawła III papiestwo nie brało udział w reformach. Szczególne znaczenie miało tu zatwierdzenie zakonu jezuitów, jak i zwołanie soboru w Trydencie. Źródłem oporu przeciwko reformom były rody papieskie, które obawiały się soboru oraz reform. Po śmierci Leona X w 1521 roku, który związany był z politką profrancuską, w 1522 papieżem zostaje Hadrian VI – holender, ostatni cudzoziemiec do czasów JPII. Rozpoczął on reformę w kurii rzymskiej, którą uznał za przyczynę rozłamu w katolicyzmie. Starał się on w ten sposób pozyskać dla katolicyzmu Niemcy. Zaprosił on także do Rzymu Erazma z Roterdamu, jednak zaproszenie nie zostało przyjęte. Chciał on także stworzyć koalicję przeciwko Turkom, jednak umiera w 1523.
Jego następcą zostaję Klemens VII, kuzyn Leona X. Jego pontyfikat miał charakter typowo polityczny, antycesarski. W 1527 za jego pontyfikatu doszło do złupienia Rzymu przez wojska cesarza Karola V. W 1528 wojska francuskie dopełniły zniszczenia Rzymu.
Następny był Paweł III w 1534 roku. Miał troje nieślubnych dzieci przed uzyskaniem nominacji na biskupa. Jego wybór został przyjęty z radością, zwłaszcza w Niemczech. Paweł III świadomie poparł katolicką reformę Kościoła, która to miała doprowadzić do jego odnowy. Wzmocnił on partię reformistyczną w kolegium kardynalskim, przeprowadził także reformę zakonów żebrzących. Z zakonów mniszych miały pozostać dwa zakony – benedyktynów oraz cystersów, które miały się scalić. Z zakonów żebrzących przewidywano zostawienie franciszkanów i dominikanów, którzy również mieli się scalić. Pozostać miał także jeden zakon rycerski. Powołana także została Kardynalska Komisja ds. Naprawy Obyczajów. Papież nakazał także powrót 80 biskupom rezydującym w Rzymie do powrotu do swoich parafii. Paweł III zwołał także sobór do Trydentu, który rozpoczyna się w 1545 roku. Za życia Pawła III odbył on 10 sesji. W lutym 1550 roku papieżem zostaję Juliusz III, który początkowo kontynuował reformę kurii rzymskiej, wznowił także sobór Trydencki. Trwał od 1551 do 1552, kiedy znów został zawieszony. Brak było na tym soborze biskupów francuskich, ze względu na antyfrancuską politykę papieską. Sobór trydencki wznowi dopiero papież Pius IV.

Katolicyzm hiszpański.

Kościół ten był zaktywizowany długotrwałą rekonkwistą.

Ignacy Loyola – baskijczyk, wychowany w atmosferze dworu królewskiego. W wieku 30 lat bronił twierdzy w Pampelunie przed Francją. Podczas rekonwalscencji dochodzi u niego do przemiany duchowej. Odbywa spowiedź całego życia, przed statuą Matki Bożej zawiesza miecz oraz sztylet. Pod wpływem mistyki oraz Kempisa powstają Ćwiczenia duchowe. Udaję się na pielgrzymkę do Ziemi Świetej, później udaję się na studia. 15 sierpnia 1534 roku w Kaplicy NMP w Paryżu zakłada on związek wraz z 6 kolegami ze studiów, m.in. Franciszkiem Ksawerym, ślubują oni pielgrzymkę do Ziemi Świetej. Pod koniec 1534 rozpoczęli oni studia teologiczne w Paryżu. Od Pawła III wieku otrzymują oni świecenia kapłańskie w Rzymie. Związek zaczyna być nazywany Towarzystwem Jezusowym. W 1540 roku papież bullą Militatis Eclesiae zatwierdzony zostaję Zakon Jezuitów. Szczególnym zadaniami zakonu było duszpasterstwo, ćwiczenia duchowe, posługa w konfesjonalne, działalność misyjna oraz bezwarunkowe posłuszeństwo papieżowi. Reguła zwalniała zakonników od modlitwy chórowej, postów, umartwień ciała. Reguła kładła nacisk na głęboką formację teologiczną w czasie siedmioletnich studiów. Jezuici nie mogli także ubiegać się o godności kościelne, chyba że inne będą zalecenia papieża. Kładziono nacisk na obowiązek posłuszeństwa zakonników, które zostały szczegółowo opisane. Zakon miał charakter monarchiczny, na czele stał generał, który miał władzę dożywotnią, który skupiał władzę wykonawczą. Co 4 lata zbiera się kongregacja prokuratorów, która bada, czy nie było do czynienia z nadużyciami. Władza ustawodawcza znajdowała się w rękach kongregacji generalnej. Pierwszym generałem zakonu został Ignacy Loyola. Konstytucję w 1558 roku przyjęła pierwsza kapituła generalna. W 1542 roku powiększono liczbę dopuszczalnych przez bullę papieskę potwierdzająca zakon. Misja Jezuicka rozprzestrzeniała się po całej Europie, jak i Afryce oraz Ameryce Południowej. W hiszpanii powstawały kolegia jezuickie, w Mesynie powstało pierwsze kolegium w Italii. Poza Europą prowincje powstały w Indiach oraz Brazylii. Pod rządami dwóch następnych generałów: Jakuba Lainesa oraz Franciszka Bodiasza zakon przyjął się także w Polsce (w Braniewie), Czechach (1556). Pod koniec XVI wieku liczba członków Towarzystwa Jezusowego sięgała 13 tysięcy. Jezuici dawali kazania, wykłady w szkołach średnich, rekolekcje, misje ludowe, dysputy z innowiercami, działali również politycznie. Od 1548 roku zaczęto zakładać szkoły jezuickie, ogromną część młodzieży w Europie uczyło się w kolegiach jezuickich.

Pod koniec XVI wieku opracowano gruntowne zasady związane ze szkolnictwem średnim oraz wyższym.

Sobór Trydencki.

Zwołanie soboru napotykało bardzo poważne trudności. Niechętni temu byli niektórzy papieże, jak i niektóre państwa. Papieże obawiali się wznowienia idei koncyliaryzmu. Poprzednie próby zebrania soborów były nieudane ze względów politycznych. Paweł III bullą Latere Jerusalem zaprasza na sobór biskupów katolickich oraz protestantów. Miastem soboru został Trydent. Uroczyste otwarcie nastapiło w 1545 roku w katedrze Trydenckiej przy uczestnictwie zaledwie 31 osób.

Okres I soboru 1545 – 47 – w 47 zawieszono sobór.

Okres II 1551 – 1552 – za panowania Juliusza III.

Okres III 1562 – 1563 – za panowania Piusa IV.

Uczestnicy soboru pochodzili głównie z Włoch oraz Hiszpanii. Francja aż do III okresu przyjmowała stanowisko nieprzyjazne. Główną rolę początkowo odgrywali Hiszpanie. Udział protestantów był niemożliwy, Luter zaś napisał pamflet o Założeniu przez Szatana papiestwa w Rzymie, pojawili się jednak podczas II sesji soboru, przedłożyli wtedy konfesję Wittenbergską, co nie spotkało się z akceptacją. Soborowi przewodniczyli legaci papiescy, głosowano osobowo. Prawo głosu otrzymali legaci, biskupi, generałowie zakonów, kardynałowie. W 1546 roku sobór podjął uchwałę o jednoczesnym przedyskutowaniu spraw doktrylanych i teologicznych. Nauka katolicka została w jasn sposób odgraniczona od doktryny protestanckiej. Przyjęto na soborze Wulgatę jako autentyczne tłumaczenie Pisma Świętego. Polecono tworzyć lektoraty z Pisma. Autentyczną interpretację Pisma sobór zastrzegł dla autorytetu nauczycielskiego Kościoła. Tradycja została przyjęta jako współrzędne źródło wiary. Opublikowano także dekret o obowiązku rezydencji beneficjatów kościelnych, czyli nakaz przebywania w diecezjach, w których się zarządza, zakazano także kumulowania beneficjów.

W 1547 roku papież Paweł III przeniósł sobór do Bolonii, przeciwko czemu zaprotestował cesarz Karol V, który nakazał pozostać biskupo niemieckim w Trydencie. Spowodowało to zawieszenie soboru.

W 1551 papież Juliusz III wznawia sobór. Przybyli na niego również przedstawiciele protestantów. Zakazano kumulacji beneficjów kościelnych. Nakazano głoszenie kazań w niedziele i święta, ewangelia zaś miała być czytana w języku narodowym. Pracę soboru przerwała zdrada księca Maurycego Saskiego, który przeszedł na stronę protestantów, co zmusiło do zawieszenia soboru.

Pius IV był zwolennikiem sooboru w przeciwieństwie do swojego poprzednika Pawła IV i wznowił on sobór w Trydencie. Odbyło się 9 oficjalnych posiedzeń. Wzięli w nim udział już biskupi francuscy i polscy, jednak nie zjawili się biskupi niemieccy. Wydano wtedy najwięcej dekretów dotyczących reformy życia kościelnego. W zakresie wiary sobór wyjaśnił katolicką nauke o eucharystii, sprecyzował naukę o mszy świętej, która uznano za uobecnienie ofiary na krzyżu, oraz zezwolono w niektórych krajach na komunię w dwóch postaciach. Wystąpiono przeciwko różnego rodzaju nadużyciom oraz polecono, by celebrować ją w języku łącińskim. Dużą uwagę zwrócono na nauczanie przyszłego kleru. Ogłoszono dekret o seminariach duchowych, mocą którego zobowiązano biskupów do utworzenia w diecezjach seminariów, gdzie kształcono i wychowywano kapłanów. Podkreślono także obowiązek rezydencji biskupów, gdyż są oni duszpasterzami. Zobowiązano do tworzenia synodów diecezjalnych w celu wprowadzania w życie postanowień soborowych. 4 grudnia 1563 roku odbyła się ostatnia sesja soboru. W styczniu 1564 Pius IV zatwierdził ustnie, a później bullą Benedictus Deus pisemnie uchwały soboru w Trydencie. Sobór był dla papiestwa zwycięskim końcem walki z siłami odśrodkowymi, było to także ostateczne przezwyciężenie koncyliaryzmu. Było to także oficjalne podjęcie przez papiestwo reformy Kościoła, której on wymagał.

Odnowa życia zakonnego i jego rozwój.

Odnowa życia zakonnego rozpoczęła się na wielką skalę wraz z Wielką Reformą Katolicką, a dokonała się w pełni dzięki soborowi w Trydencie. Zakony miały mieć charakter kongregacji, kłaść miano nacisk na działalność wśród ludzi, a istniejące wcześniej zakony zostały zobowiązane do wewnętrznej odnowy. W kontekście tych założeń powstaję zakon Teatynów, który został założony przez (?) oraz późniejszego papieża Pawła IV. Chcieli oni podjąć walkę ze zeświecczeniem oraz bogaceniem się zakonów. Celem głównym zakonu teatynów było wychowywanie duchowieństwa oraz odnowa życia religijnego.

Podobne założenia przyświecały zakładaniu zakonu kapucynów, który wyrósł w łonie zakonu franciszkańskiego.

Zakon Pijarów zajął się wychowaniem najbiedniejszej młodzieży. Został założony przez Józefa Kalasancjusza.

Urszulanki zostały założone w Brescii. Początkowo było to stowarzyszenie, które zajmowało się wychowywaniem dziewcząt oraz opieką nad chorymi.

Wizytki zajęły się pracą charytatywną oraz pielengnowaniu chorych.

Bonifracy – jw.

Siostry Miłosierdzia założone w 1663 roku – jw.

Misjonarze świętego Wincentego a Paulo odegrali ważną rolę w świecie misyjnym. Zajmowali się oni także pracą wychowawczą w seminariach diecezjalnych.

Dochodzi także do reform zakonów dawnych, która rozpoczęła się w okresie przedtrydenckim. Dążono do przywrócenia dawnych ideałów panujących w zakonach. Przeprowadzenie reform spowodowało liczne rozłamy oraz powstawanie nowych zakonów. Zabroniono prywantej własności zakonnikom, zwiększono prawa biskupów względem zakonu oraz zwiększono wiek kandydata do zakonu na minimum 16 lat. Postulowano centralizację starych zakonów w ramach kongregacji.

Reforma zakonu karmelitańskiego przedsięwzięła św. Teresa z Avila, dzięki pomocy Piusa IV oraz św. Jana od Krzyża. Przywrócono dawną regułę zakonną, jednak zakon ten podzielił się na dwie frakcje: Karmelitów Trzewiczkowych (pozostawali przy panującym porządku) oraz Bosych (przyjęli reformę).