Wydział Studiów Edukacyjnych

Joanna Janton

Pedagogika specjalność resocjalizacja

Numer albumu: 378066

Rozwód i jego konsekwencje dla dzieci

Divorce and it’s consequences for children

Wyrażam zgodę na złożenie niniejszej pracy w Dziekanacie Wydziału Studiów Edukacyjnych   …………..…………………………………..….^podpis promotora Data ……..………………………………… ^…

Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr Eweliny Sileckiej-Marek w Zakładzie Resocjalizacji

Poznań, dnia 09.09.2014

 

OŚWIADCZENIE 

 

Ja,   niżej   podpisany/a………...Joanna Janton……………………………….student/ka   

Wydziału   Studiów Edukacyjnych.............................................................  Uniwersytetu  im. 

Adama Mickiewicza w   Poznaniu       oświadczam,       że       przedkładaną      pracę  

licencjacką pt. Rozwód i jego konsekwencje dla dzieci …………………………

napisałam samodzielnie. Oznacza  to, że  przy  pisaniu  pracy,  poza  niezbędnymi  konsultacjami,  nie  korzystałam  z  pomocy  innych  osób,  a  w  szczególności  nie  zlecałam  opracowania  rozprawy  lub  jej  części  innym  osobom,  ani  nie  odpisywałam  tej  rozprawy lub jej części od innych osób. 

Oświadczam również, że egzemplarz pracy licencjackiej w wersji drukowanej jest  całkowicie zgodny z egzemplarzem pracy licencjackiej w wersji elektronicznej. 

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że przypisanie sobie, w pracy licencjackiej,  autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia  naukowego  stanowi  podstawę  stwierdzenia  nieważności  postępowania  w  sprawie  nadania tytułu zawodowego. 

[Tak ]* ‐ wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy w czytelni Archiwum UAM 

[ Tak ]* ‐ wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy w zakresie koniecznym do  ochrony mojego prawa do autorstwa lub praw osób trzecich 

*Należy wpisać TAK w przypadku wyrażenia zgody na udostępnianie pracy w czytelni Archiwum UAM, NIE  w  przypadku  braku  zgody.  Niewypełnienie  pola  oznacza  brak  zgody  na  udostępnianie  pracy.   

Joanna Janton

czytelny podpis studenta

Spis treści

Wstęp……………………………………………………………………….….…….. 4

Rozdział I

Przemiany rodziny w świetle literatury przedmiotu.................................................6

1.1. Rodzina – definicje i funkcje…………………………………………….………. 6

1.2. Obszary i kierunki zmian w rodzinie………………………………………….… 11

1.3. Etiologia rozpadu współczesnej rodziny………………………………………... 15

Rozdział II

Rozpad rodziny w ujęciu pedagogiczno – prawnym................................................21

2.1. Kryzys w małżeństwie jako zagrożenie dla funkcjonowania rodziny………….. 21

2.1.1 Proces radzenia sobie małżonków z kryzysem………………………………... 25

2.2 Od separacji do rozwodu (definicje prawne)……………………………………. 29

2.3. Proces socjalizacji dziecka w sytuacji rozpadu małżeństwa jego rodziców……. 32

Rozdział III

Następstwa rozwodu dla społecznego funkcjonowania dziecka.............................36

3.1. Zaburzenia emocjonalne dzieci w czasie procesu rozwodowego rodziców……. 36

3.2. Zaburzenia w zachowaniu dzieci rodziców rozwiedzionych…………………… 40

3.3. Relacje dziecka z rodzicami i nowymi partnerami rodziców…………………… 43

Zakończenie…………………………………………………………………………. 46

Bibliografia………………………………………………………………………….. 49

Wstęp

Celem niniejszej pracy jest ukazanie rozwodu jako problemu współczesnej rodziny i konsekwencji wynikających z rozstania rodziców. Rozwód i rozstanie jest nieszczęściem nie tylko dla samych małżonków, głównie cierpią na tym dzieci. W swojej pracy, opisałam rodzinę jako instytucję i w głównej mierze skupiłam się na funkcjonowaniu dzieci w wyniku rozpadu rodziny, trudnościach w ich wychowaniu oraz na procesie socjalizacji w okresie trwania rozwodu i w dalszym życiu dziecka.

Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział dotyczy ogólnego zagadnienia rodziny. Na podstawie literatury przedstawiłam różne jej definicje oraz funkcje. Dość szczegółowo to zagadnienie opisał w swojej książce Zbigniewa Tyszka oraz Franciszek Adamski. W tym rozdziale omówiłam również obszary i kierunki zmian jakie zachodzą w rodzinie. Na podstawie literatury wykazałam, że rodzina jest ciągle zmieniającą się instytucją a kierunki tych zmian świadczą o jej wzrastającej słabości. Ostatnie dość szeroko poruszone zagadnienie w dotyczy przyczyn rozpadu współczesnej rodziny i tutaj głównym źródłem z którego korzystałam była książka Heleny Izdebskiej.

Kolejny rozdział poświęcony jest m.in. kryzysowi w małżeństwie oraz sposobach radzenia sobie z nim przez małżonków. Sytuacje stresowe oraz konflikty i napięcia, są przyczyną niewłaściwej atmosfery, która negatywnie wpływa nie tylko na stosunki między mężem i żoną ale również między rodzicami i dziećmi. Na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyjaśniłam definicje prawne separacji oraz rozwodu i główne różnice między nimi. W ostatnim zagadnieniu skupiłam się na trudnym procesie socjalizacji dziecka w sytuacji rozpadu małżeństwa jego rodziców.

Ostatni rozdział poświęciłam zaburzeniom emocjonalnym dzieci w czasie procesu rozwodowego rodziców, co szczegółowo w swojej książce opisuje Franciszek Adamski. Poruszyłam również kwestię zaburzeń w zachowaniu dzieci rodziców rozwiedzionych oraz dość trudne relacje dziecka z rodzicami i nowymi partnerami rodziców.

Moja praca została napisana z uwzględnieniem osobistych przeżyć i jest dla mnie ugruntowaniem wiedzy na temat tego coraz bardziej niestety spotykanego problemu jakim jest rozwód. Uważam, że rozwody są poważnym problemem społecznym i niezwykle trudnym przeżyciem dla każdego dziecka. Rodzice rozstają się i nie są już małżeństwem ale nadal są mamą i tatą. Napisanie tej pracy stworzyło mi

możliwość pełnego zrozumienia instytucji rodziny, a w szczególności problemów na jakie natrafiają nie tylko rodzice, ale również i dzieci po rozwodzie.

Rozdział I

Przemiany rodziny w świetle literatury przedmiotu

1.1. Rodzina – definicje i funkcje

Rodzina jest środowiskiem życia każdego człowieka, stanowi również integralną część każdego społeczeństwa. To najmniejsza i podstawowa komórka społeczna spotykana we wszystkich epokach oraz kulturach. Rodzina to grupa która przygotowuje do pełnienia rodzinnych i pozarodzinnych ról, zaspokajająca potrzebę miłości, dająca jednostce moralne oparcie¹. W literaturze znajdziemy różne definicje rodziny jednak cechą wspólną jest podkreślenie faktu, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną oraz przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom².

W tym rozdziale najpierw zajmę się wyjaśnieniem pojęcia rodzina, a następnie przejdę do określenia jakie funkcje spełnia. Rodzina jest grupą pierwotną, która powstaje przeważnie spontanicznie, jednak społeczeństwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie związku małżeńskiego oraz przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez państwo³. W ujęciu socjologicznym rodzina jest rozpatrywana w kategoriach grupy społecznej oraz instytucji społecznej. W ramach grupy społecznej występują bezpośrednie międzyludzkie kontakty społeczne face to face. Dość długą i złożoną definicją rodziny na którą warto zwrócić uwagę stworzył Zbigniew Tyszka, pisząc że to, „ustrukturalizowany i funkcjonalnie powiązany zbiór jednostek i specyficznych substruktur oraz mikroelementów społecznych, tworzących mikrogrupę i zarazem instytucję społeczną, powiązaną wewnętrznie więzią małżeńską, więzią pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji oraz wypełniających jednocześnie wiele istotnych, ważnych, zintegrowanych ze sobą funkcji wobec jednostek i społeczeństwa, opierających się na regulatorach występujących w kulturze behawioralnej”⁴. Franciszek Adamski natomiast proponuje następującą uogólnioną definicję rodziny jako grupy społecznej „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną”⁵. Według mnie dość prosto sformułował to pojęcie Włodzimierz Okoń pisząc, że „rodzina to mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”⁶. Henryk Cudak przyjął tezę, iż „rodzina stanowi podstawowe i jednocześnie pierwotne środowisko opiekuńczo – wychowawcze i socjalizacyjne dziecka, począwszy od jego urodzenia, i uczestniczy w większym bądź mniejszym stopniu w poszczególnych jego fazach rozwojowych”⁷. Podsumowując, rodzina jest grupą, zbiorem społeczności która dąży do wspólnych dla nich celów. W każdej z wyżej wymienionych definicji znajdziemy uwypuklone różne aspekty życia rodziny oraz jej wielofunkcyjność.

Przejdę teraz do omówienia funkcji jakie pełni rodzina. Rodzina jako instytucja ma za zadanie pełnić niezbędne funkcje dla rozwoju społeczeństw, posiadać określoną strukturę, która określa działania poszczególnych członków. Funkcje które są realizowane przez rodzinę, wpływają na jej strukturę czyli na układ relacji łączących poszczególnych jej członków, natomiast struktura określa typ i charakter rodziny, co wpływa na realizowane przez nią funkcję⁸. Powołam się ponownie na Zbigniewa Tyszkę, który analizując kilka definicji struktury rodziny wyróżnił 3 jej aspekty:

• „Społeczny - układ pozycji społecznych, struktura władzy,

• Psychologiczny - układ więzi emocjonalnych,

• Kulturowy - wzory regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrz rodzinnych ról społecznych”⁹.

Jego zdaniem struktura rodziny składa się z takich elementów jak „liczba i jakoś członków, układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.¹⁰” Elementy te regulują i organizują życie jej członków.

Warto wyjaśnić, że funkcje rodziny to działania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące wzory oraz normy, a prowadzące do określonych efektów¹¹. W literaturze w bardzo różny sposób klasyfikuje się funkcje rodziny. Zbigniew Tyszka wyodrębnił następujące funkcje rodziny:

• ’’Funkcja materialno – ekonominczna ma na celu zaspokojenie materialnych potrzeb członków rodziny a także społeczeństwa. W skład tej funkcji wchodzą cztery podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza oraz usługowo – konsumpcyjna.

• Funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca to fizyczne i materialne zabezpieczenie członków małej lub dużej rodziny, pozbawionej całkowicie albo częściowo środków do życia lub wymagającej opieki, fizycznie niesprawnej. Funkcja ta obejmuje działania związane z pielęgnacją niemowląt oraz małych dzieci, pomoc materialna dla ludzi starszych i fizyczna opieka nad zniedołężniałymi ludźmi.

• Funkcja prokreacyjna oraz seksualna ma na celu zaspokajanie emocjonalnych potrzeb współmałżonków (ojcostwo oraz macierzyństwo), rodzicielskich oraz reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa (potomstwo). Małżeństwo jest formą współżycia płciowego która jest społecznie akceptowaną.

• Funkcja legalizacyjno – kontrolna to sankcjonowanie zachowań oraz działań uznanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowanie postępowania członka rodziny przez pozostałych członków (wzajemna kontrola współmałżonków, kontrola rodziców w stosunku do dzieci oraz wzajemna kontrola w ramach rodziny dużej) w celu zapobiegania odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w rodzinie za obowiązujące. Rodzina legalizuje takie zachowania jak : współżycie płciowe, posiadanie dzieci, wspólna egzystencja w ramach jednego gospodarstwa domowego dwojga osobników różnej płci wywodzących się z różnych rodzin, nadaje status prawny wspólnocie majątkowej rodziny. Istnieje zarówno legalizacja prawna jak i religijna, moralna oraz obyczajowa.

• Funkcja stratysfikacyjna to pozycja społeczna członków w strukturze społeczeństwa jest określana przez pochodzenie z danej rodziny. Klasy oraz warstwy społeczne posiadają swoje cechy kulturowe, które przekazują swemu potomstwu.

• Funkcja socjalizacyjna ma na celu wprowadzenie dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, interakcja osobowości małżonków i przygotowanie do samodzielnego pełnienia ról społecznych. Rodzina nie jest jedyną instytucją socjalizującą dzieci i młodzież; niemniej ze względu na siłę oraz charakter swego oddziaływania spełnia kluczową rolę w tym procesie.

• Funkcja kulturalna mówi nam o tym że młode pokolenie należy zapoznać z dziejami kultury danego społeczeństwa, wpoić normy i skale wartości, przekazać dziedzictwo kulturowe, nauczyć korzystać z treści kulturowych, dbać o przeżycia estetyczne rodziny.

• Funkcja religijna ma na celu wychowanie potomstwa w duchu religijnym oraz egzekwowanie religijnych powinności, kultywowanie również przez wszystkich członków rodziny norm, wartości i zasad, których nosicielem jest wyznawana religia.

• Funkcja rekreacyjno – towarzyska to dom rodzinny jest miejscem wypoczynku, należy dbać o dobrą atmosferę w rodzinie i nawiązywanie kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w jej skład.

• Funkcja emocjonalno – ekspresyjna to emocjonalne potrzeby członków rodziny i potrzeba wyrażania swej osobowości. Potrzeba towarzyska wyraża się w chęci posiadania niezbyt szerokiego kręgu zaprzyjaźnionych osób, znajomych oraz życzliwych, stwarzających klimat urozmaicenia w trakcie kontaktów z nimi, którzy chcą nas zrozumieć oraz szukają zrozumienia dla swoich spraw oraz poglądów. Tych potrzeb nie mogą zaspokoić tylko członkowie rodziny. Jednak emocjonalno-ekspresyjne potrzeby jednostki związane ze współżyciem rodzinnym są czymś więcej niż potrzeba kontaktów towarzyskich. Emocjonalna funkcja rodziny zapewnia także jej członkom poczucie oparcia i bezpieczeństwa’’¹².

Według Franciszka Adamskiego pojęcie funkcji rodziny obejmuje cele do których zmierza życie i działalność rodzinna, zadania jakie pełni rodzina, zaspokajając potrzeby swych członków. W swojej klasyfikacji Franciszek Adamski przyjmuje dwa kryteria. Po pierwsze pojmowanie grupy jako instytucji społecznej, po drugie ze względu na trwałość i zmienność funkcji.

Jeśli chodzi o pierwsze podejście wyróżnia on dwie grupy funkcji rodziny – instytucjonalne oraz osobowe. Funkcje instytucjonalne dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznych, zaliczamy tutaj funkcję prokreacyjną która podtrzymuje ciągłość społeczną, ekonomiczną polegająca na dostarczeniu dóbr materialnych, socjalizacyjną która wprowadza członków rodziny w życie społeczne i przekazywanie im wartości kulturowych, opiekuńcza zabezpieczającą członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, stratyfikacyjną która gwarantuje członkom rodziny określony status życiowy oraz integracyjną która jest funkcją społeczną kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny, w tym zachowań seksualnych małżonków, a także dorastających dzieci. Funkcje osobowe natomiast dotyczą rodziny jako grupy społecznej i mają na celu zaspokojenie potrzeb uczuciowych, zaliczamy tutaj funkcję małżeńską, rodzicielską i braterską¹³.

Funkcje rodziny rozważane z punktu widzenia ich trwałości i zmienności, dzielimy na funkcje istotne (pierwszorzędne) oraz funkcje akcydentalne (drugorzędowe). Funkcje istotne są niezbywalnymi funkcjami rodziny które opierają się na prokreacji, socjalizacji oraz funkcji miłości. Funkcje akcydentalne natomiast mówi nam że rodzina może funkcjonować bez większego dla siebie i społeczeństwa uszczerbku, a więc: ekonomiczna, opiekuńcza, stratyfikacyjna, rekreacyjna, religijna¹⁴. Maria Ziemska wyróżniła podobne funkcje jakie powinna pełnić rodzina¹⁵.

Podsumowując, rodzina pełni wspomniane wyżej funkcje w rozmaity sposób. Funkcje te stanowią jednolitą, złożoną całość, którą nie można oddzielić. Jakiekolwiek zaburzenia jednej z funkcji stanowią podstawę do niezdolności rodziny w jej pełnym funkcjonowaniu. Czynności wychowawcze rodziców i innych członków rodziny są dostosowane do fazy rozwoju dziecka, potrzeb oraz możliwości, a każdą rodzinę cechuje określony styl wychowania.

1.2. Obszary i kierunki zmian w rodzinie

Rodzina jest kategorią historyczną, która w zależności od epoki zmienia się z upływem czasu. Siłą napędową tych zmian są procesy społeczne rozgrywające się w szerszych, ponadrodzinnych strukturach, procesy ekonomiczno – społeczne oraz kulturowe zachodzące w ramach całego społeczeństwa¹⁶.

Według Franciszka Adamskiego przyczyny zmian zachodzących w rodzinie dzieli się na dwie grupy: pierwsza to procesy społeczne oraz zewnętrzne, do których należą zmiany struktury społecznej i zmiany funkcji społecznych, drugą tworzą procesy indywidualne oraz wewnętrzne, do których należą zmiany w funkcjach rodziny oraz zmiany w strukturze jej potrzeb. Zmiany zewnętrzne maja natychmiastowy i bezpośredni wpływ na rodzinę , zaliczamy do nich m.in. : zmiany struktury zatrudnienia, zmiany struktury wieku ludności, skrócenie okresu płodności w związku ze zmianami kulturowymi i zawodowymi, postępujący zanik wielopokoleniowych i wielkich rodzin, zanik bezpośredniej więzi międzypokoleniowej, wzrost zatrudnienia kobiet. Przemiany które dokonują się w rodzinie dotyczą : funkcji rodziny, struktury rodziny oraz poglądów na znaczenie i charakter związku małżeńskiego. Każdą z tych przemian postaram się pokrótce opisać¹⁷.

Zmianą pozytywną jest to że kobieta oraz mężczyzna dzielą między sobą prawa oraz obowiązki wynikające z uczestnictwa w życiu rodzinnym. Niestety jednak relacje małżeńskie, kontakt z dziećmi sprowadzają się do wymiany informacji niezbędnych do właściwej organizacji czasu, brakuje zwykłych rozmów oraz wspólnego spędzania czasu. Członkowie rodziny zamykają się przed sobą, mijają się i coraz to bardziej oddalają się od siebie, co wynika z konsekwencji przemian społecznych¹⁸.

Zmiany dokonują się również w strukturze rodziny. Dziś rodzinę postrzegamy jako mała grupa złożona z rodziców i dzieci lub zespół powiązanych ze sobą funkcjonalnie kilku dwupokoleniowych rodzin, uzależnionych od siebie pod względem ekonomicznym oraz wzajemnie ze sobą powiązanych w warunkach wspólnego zamieszkania oraz pracy. W epoce preindustrialnej rodzina to wspólny majątek, dom, wspólne dla wszystkich bogactwo materialne, ale również wartości duchowe, tradycje dziedziczone razem z całą sferą materialnych przedmiotów z pokolenia na pokolenie. Zmiany społecznych warunków życia związanych z industrializacją oraz urbanizacją stały się czynnikiem bezpośrednim rozpadu tego typu rodziny. Przejście do produkcji przemysłowej pozbawiło licznych członków rodziny możliwości pracy oraz bytu wewnątrz gospodarstwa domowego. Dla młodego pokolenia posagiem staje się zawód i przygotowanie do samodzielnego życia poza rodziną. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na proces rozpadu rodziny wielopokoleniowej było przejęcie przez państwo oraz instytucje specjalistyczne, pełnionej dotychczas wyłącznie przez rodzinę funkcji zabezpieczenia społecznego i otoczenia opieką pozostających bez środków do życia starych rodziców i innych niezdolnych do pracy członków wielkiej rodziny. Swoje znaczenie straciło pokrewieństwo oraz czynniki ekonomiczne, zanikła podstawa wzajemnej zależności pokoleń wewnątrz wielkiej rodziny, możności wywierania przez starsze pokolenia wpływu, decydowania o losach życiowych podporządkowanych interesowi całej rodziny dorastających ale również już dorosłych i dzieci¹⁹.

Powszechnym typem rodziny we współczesnych warunkach miejsko – przemysłowych stała się mała, dwupokoleniowa, wyizolowana rodzina która jest w pełni usamodzielniona i uniezależniona od zespołów sąsiedzkich a także od zespołu najbliższych krewnych. Więź rodzinna oraz małżeńska ulega zmianie i teraz opiera się na związkach emocjonalnych. Rodzina wyizolowana nuklearna nie jest dziś w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb swych członków, nie może bowiem pełnić wielu funkcji : zapewniać pomoc w chorobie i starości, wychowywać młodego pokolenia bez czynnego udziału starszego pokolenia, rozładowywać napięć emocjonalnych kumulujących się w warunkach życia pracy w społeczeństwie masowym. Kolejnym procesem przemian w strukturze zewnętrznej rodziny jest zmniejszenie się liczby dzieci w rodzinie dwupokoleniowej. Aktualnie daje się zauważyć takie zjawiska jak : opóźnienie zawierania małżeństwa i urodzenia pierwszego dziecka, obniżenie się ogólnego poziomu dzietności, nasilenia się zjawiska kohabitacji i zamierzona bezdzietność²⁰.

Przejdę teraz do omówienia zmian w wewnętrznej strukturze rodziny. Można je rozpatrywać z perspektywy zmiany pozycji i ról małżonków oraz zmiany pozycji dziecka w rodzinie. W dzisiejszych czasach kobieta przyjmuje część ciężaru utrzymania rodziny, dotychczas ponoszonych przez mężczyzn. Poprzez bycie aktywną zawodowo, wchodzi ona w sfery które dotąd były w zasadzie udziałem mężczyzny czyli : sferę społeczną, gospodarczą, polityczną oraz kulturalną. Wskaźniki zatrudnienia kobiet, w tym przede wszystkim kobiet zamężnych stale rosną. Obecnie kształtują się jej stosunki z mężem, dla którego staje się również partnerką i to we wszystkich strefach życia rodzinnego jak i społecznego. Wykonując dotychczasowe zadania domowe i rodzinne; dzieli je częściowo z mężem i jednoczenie dowodzi, że jej powołanie nie sprowadza się wyłącznie do rodzenia dzieci, opieki i prowadzenia gospodarstwa domowego a zamążpójście przestało być dla niej jedyną drogą i koniecznością życiową, a stało się sprawą wolnego wyboru. Za sprawą rosnącej roli kobiety w społeczeństwie oraz zmianie jej pozycji w rodzinie możemy zauważyć zarazem tendencję do muskulinizacji, kobieta chce teraz we wszystkim dorównać mężczyźnie, dowieść swojej równości zarówno w sferze ekonomicznej, społeczno – politycznej, jak i seksulanej. Owa tendencja maskulinizacji kobiety pociąga za sobą z konieczności zjawisko feminizacji mężczyzny, który staje się jakby coraz mniej „męski”, podejmując takie role, które tradycja odwiecznie łączyła z kobietą i jej właściwościami²¹.

Drugim aspektem który omówię będzie zmiana pozycji dziecka w rodzinie zarówno wyrażająca się w jego nowych rolach domowo-rodzinnych, zmienionych relacjach z rodzicami, a przede wszystkim w innym niż dotychczas miejscu zajmowania w hierarchii wartości rodzinnych. W dzisiejszych czasach dziecko jest traktowane w kategoriach ekonomicznych – jako siła oraz pomoc rodzicom w gospodarstwie, jako czynnik który powiększa stan materialny posiadania rodziny oraz jako opieka dla rodziców na stare lata. Dziecko przestaje być traktowane ekonomicznie, a zostaje uznane za wartość dla siebie. Jego zależność od rodziny zostaje ograniczona ze względu na postępujący proces specjalizacji instytucji wychowania i kształcenia, opieki lekarskiej i rekreacji. Wychowujący rodzice traktują swe role w sposób bardziej świadomy i zasadniczy. Celem wychowania jest pełne wprowadzenia dziecka w kulturę społeczną, bezkonfilktowe włączenie go w życie społeczne. Sam okres wychowania oraz kształcenia systematycznie się wydłuża – zanika chęć wprowadzenia dziecka w życie zawodowe by przynosiło materialną korzyść rodzinie. Dziś świadczenia materialne rodziców na rzecz dziecka trwają do późnego okresu jego kształcenia zawodowe, a nawet nie kończą się w pierwszych latach usamodzielnienia życiowego²².

Według Zbigniewa Tyszki można zaobserwować następujące typowe procesy i zjawiska ujawniające się w rodzinie współczesnej:

- „znaczący wzrost zatrudnienia kobiet nie tylko z pobudek ekonomicznych,

- egalitaryzm w małżeństwie i rodzinie,

- autonomizacja członków rodziny,

- mniejszą spójność oraz dezintegrację znacznej części rodziny,

- zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców,

- wypieranie przez cywilizację współczesną wartości tradycyjnych,

- indywidualizację zainteresowań i form aktywności w rodzinie,

- patologizacja części rodziny,

- wzrost osób pozostających w kohabitacji lub w stanie wolnym,

- gwałtowny wzrost liczby rozwodów prowadzący do ich maskowości”²³.

Wyżej wymienione kierunki zmian zachodzących we współczesnych rodzinach są sygnałami wzrastającej słabości rodziny. Dlatego też następuje zwiększenie zainteresowania problemami rodziny, która przejawia się zwiększeniem uwagi na pojawiające się niebezpieczne sygnały. Jednym elementów poprawy sytuacji rodziny jest zwiększenie liczby badań nad rodziną i chęć zrozumienia zachodzących zmian²⁴.

Podsumowując, ciągłe przemiany cywilizacyjne wpływają na dalsze przemiany rodzin zarówno w mieście jak i na wsi. To w jakim kierunku w przyszłości rodzina będzie się przeobrażać, zależeć będzie w dużym stopniu nie tylko od czynników zewnętrznych ale również od tego w jakim stopniu członkowie rodziny będą angażować się emocjonalnie w sprostaniu swoim zadaniom - bycie żoną i matką, mężem i ojcem oraz dzieckiem. Bez rodziny społeczeństwo nie może istnieć, więc po mimo wielu przeciwności rodzina musi przetrwać wszystko.

1.3. Etiologia rozpadu współczesnej rodziny

Rozpad rodziny w wypadku rodziny pełnej ma miejsce w momencie śmierci jednego z małżonków. Śmierć współmałżonka jest największą z rodzinnych traum i – obok rozwodu – jednym z najpoważniejszych stresorów. Odejście członka rodziny ma wpływ na zdrowie i samopoczucie psychiczne krewnych, może również wpływać na zmianę statusu społecznego członków rodziny. Reakcją na śmierć małżonka jest również choroba – u wdowców uszczerbek na zdrowiu widać dopiero po latach od śmierci żony. W chwili obecnej o rozpadzie rodziny coraz częściej decyduje separacja i rozwód o czym będę mówić w kolejnym rozdziale. Separację oraz rozwód poprzedzają procesy rozpadu więzi rodzinnej spowodowane nasilającym się konfliktem wewnętrznym²⁵. Helena Izdebska do głównych przyczyn konfliktów małżeńskich i przyczyn które mogą doprowadzić do rozpadu małżeństwa zalicza :

• „intymne stosunki między małżonkami,

• sprawy związane z codziennym życiem rodziny,

• zmiany charakterologiczne u jednego lub obojga małżonków,

• stosunek do dzieci i ich wychowania,

• rozbieżność w sferze indywidualnych dążeń, aspiracji oraz

osiągnięć’’²⁶.

Poprzez intymne stosunki między małżonkami rozumiemy sprawy najbardziej osobiste, ściśle związane z wewnętrznym życiem małżonków np.: więź uczuciową między małżonkami, współżycie seksualne oraz sposób reagowania na siebie po latach wzajemnego pożycia. Nieporozumienia na ogół narastają latami, nakładają się na siebie. Jednym z ważniejszych czynników, który wpływa na intymne stosunki między małżonkami to dbałość o siebie (higiena osobista, estetyczny wygląd) i sposób bycia (zachowanie się). W przekonaniu niektórych osób, po wstąpieniu w związek małżeński, nie trzeba już zwracać uwagi na własny wygląd zewnętrzny oraz sposób bycia. Skoro cel (zawarcie małżeństwa) został osiągnięty dalsze wysiłki zmierzające do pozyskania sobie współmałżonków są już zbędne. Do czynników które wywołują liczne konflikty również zaliczamy sposób wyrażania się, wykonywania różnych czynności, gestów. Czuć się swobodnie i „być sobą” nie oznacza bycia wulgarnym, nietaktownym i napastliwym. To, co nazywamy kulturą osobistą powinno wynikać z wewnętrznej potrzeby. Dlatego ważne jest aby dbać o siebie, zadbać o swój poprawny wizerunek i sposób bycia aby w oczach współmałżonka dalej być osobą atrakcyjną.

Powszedni dzień rodziny jest wypełniony różnymi obowiązkami dorosłych i dzieci. Dobra organizacja zabezpiecza ład oraz porządek, zaspokajają potrzeby domowników i stwarza przyjemną atmosferę. Obciążenie wszystkimi obowiązkami jednej osoby, a tak najczęściej bywa, nie jest przejawem dobrej organizacji życia rodziny. Obojętność, brak zrozumienia rodzi uczucie rozżalenia i zniechęcenia, poczucie niedocenienia wkładu pracy i czasu przez innych członków rodziny. Również rozbieżności poglądów na sposób urządzenia mieszkania, prowadzenia domu, gospodarowania budżetem rodzinnym oraz spędzania czasu wolnego wpływa niekorzystnie na relacje w rodzinie²⁷. Czasem warto pójść na kompromis i zadbać o dobre relacje między sobą, które wzmacniają związek.

Wychowanie rodzinne ma charakter żywiołowy, spontaniczny, oparte jest na intuicji oraz naśladowaniu znanych lub podpatrzonych wzorów. Rodzice bardzo rzadko zgadzają się co do sposobu postępowania z dziećmi. Brak konsekwencji w wychowaniu wywołuje zamieszanie w rodzinie i odbija się negatywnie na dzieciach. Błędy wychowawcze popełniane wobec małych dzieci mogą całkowicie uprzykrzyć życie rodziców w późniejszym okresie, gdy zaczynają być widoczne wszystkie ich konsekwencje. Nieporozumienia na tym tle oddalają małżonków od siebie. Dorastanie dzieci jest zapowiedzią ich odejścia z domu i tym samym małżonków czeka życie we dwójkę. Wiele osób odczuwa lęk z pozostania „sam na sam” w pustym domu. Wolą rozwiązanie małżeństwa i tym samym samotną, spokojną egzystencję. Przyczyną rozchodzenia się małżeństw w średnim wieku ( 45-50 lat) bywa również podjęta decyzja ułożenia sobie życia z kimś innym, gdy dzieci dorosną i nie będą już potrzebowały opieki. Wśród innych przyczyn znaczącą rolę odegrały tu również wieloletnie konflikty związane z pełnieniem funkcji rodzicielskiej . Lata nieporozumień zniechęciły małżonków do wspólnego życia pod jednym dachem²⁸.

Osobowość człowieka, cały czas ulega zmianom pod wpływem mijających lat, gromadzonych doświadczeń oraz pracy nad sobą. Znaczną rolą w procesie zmian jakie w nas zachodzą odgrywa : wiek, stan zdrowia, pozytywna lub negatywna ocena własnych osiągnięć, realizacji planów i zamierzeń. Konflikty budzi zarozumiałość, przekonanie że wszystko wie się najlepiej, skłonność do narzucania innym swoich poglądów, lekceważenie poglądów innych, despotyzm, apodyktyczność oraz bark tolerancji. Zazdrość i podejrzliwość to cechy utrudniające współżycie, wprowadzają do rodziny zamęt. Zdrada małżeńska podawana jest często jako główny powód rozwodu. Wyraża ona tendencję do znalezienia sobie innego partnera, ułożenia sobie ciekawszego i lepszego życia.

Przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego może być również opuszczenie współmałżonka. Małżonek opuszcza wspólny dom a zachowanie takie uznaje się za porzucenie współmałżonka. Według Sądu rozkład pożycia nie następuje z winy żony, kiedy opuściła wraz z dziećmi wspólny dom w momencie poważnego zagrożenia ze strony męża²⁹.

Jedną z ważniejszych przyczyną rozpadu małżeństw którą omówię jest konflikt na tle indywidualnych dążeń małżonków. Dorośli coraz częściej zmuszeni są do podnoszenia swoich klasyfikacji, dokształcania. Na ogół pociąga to ze sobą zmianę miejsca w społecznej strukturze awansu, kontakt z nowym środowiskiem o wyższym poziomie kultury i wyższych wymaganiach. Jeżeli współmałżonek nie pracował w tym czasie nad sobą, nie uczestniczył w pracy męża lub żony pozostał „w tyle”. Prowadzi to do konfliktów, nieporozumień ponieważ w miarę upływu czasu te różnice będą się pogłębiać. Małżonka bardziej wykształconego z biegiem czasu zaczną razić braki w wiadomościach oraz ogólnym obyciu dotychczasowego towarzysza życia. Są to sytuacje bardzo trudne dla obu stron. Jeżeli małżonkowie nie znajdą rozwiązania w tej sytuacji, pozostaje coraz większe wikłanie się w sprzeczności oraz konflikty. Życie rodzinne ulega zaburzeniu jednak nie zawsze taka sytuacja doprowadza do rozbicia rodziny. Jedno z małżonków czuje się dyskryminowane natomiast drugie czuje się w tym układzie więcej warte i również pokrzywdzone, ponieważ nie jest w stanie zaspokoić własnych aspiracji i ambicji³⁰. Najlepszym rozwiązaniem byłoby wspólne dążenie do wyznaczonych celów, kształcenie się, rozwijanie i dążenie do poczucia spełnienia zawodowego.

Za zawinienie w rozkładzie pożycia małżeńskiego można uznać zmianę wyznania przez współmałżonka oraz zmianę wyznania przez dzieci bez akceptację drugiego małżonka, zwłaszcza gdy wiąże się to ze zmianą dotychczasowych tradycji rodzinnych oraz gdy wpłynie to na pożycie małżeńskie³¹.

Kolejną przyczyną rozpadu rodziny jest bezrobocie, niskie płace, wzrost kosztów kształcenia oraz utrzymania czyli pogorszenie położenia ekonomicznego. Ryzyko rozpadu rodziny rośnie zwłaszcza wtedy, kiedy osobą bezrobotną jest mężczyzna, a zarobki pracująco zawodowo żony rosną³². Świadomość, że jest się osobą bezrobotną jest stresującym doświadczeniem, źródłem napięć, utrudnia planowanie swojego życia w dłuższej perspektywie. Utrata pracy zawodowej wpływa najczęściej na powstanie w rodzinie atmosfery napięcia i zagrożenia prowadzącej do lęku, niepewności czy beznadziejności³³. Rodzina powinna posiadać zasoby materialne umożliwiające zaspokojenie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych. Utrzymanie dziecka oraz zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, wypoczynku, miejsca do nauki ułatwiają rodzinie wypełnianie jej zadań wychowawczych.

Bezpłodność to również jedna z głównych przyczyn rozpadu małżeństwa. O bezpłodności można mówić w momencie gdy, po sześciu miesiącach regularnego współżycia bez środków zabezpieczających kobieta nie może zajść w ciąże. Przyczyną bezpłodności może być zarówno choroba, jak i również sposób życia, ciągły stres. Ludzie zawierając związek małżeński, chcą stworzyć dom i założyć rodzinę. Po miesiącach starań o dziecko i badaniach, które nie przynoszą rezultatów małżonkowie oddalają się od siebie. Taka sytuacja, może doprowadzić do stałego i trwałego rozpadu pożycia małżeńskiego a w konsekwencji do rozwodu³⁴.

Dużą przeszkodą w prawidłowym funkcjonowaniu związku oraz częstą przyczyną rozpadu małżeństwa są nasilające się zjawiska patologiczne. Człowiek dotknięty nałogiem lub zaburzeniami osobowości nie jest w pełni odpowiedzialny za to, co robi. Do zjawisk patologicznych występujących w rodzinie zaliczamy: alkoholizm, narkomanie oraz przemoc w rodzinie. Od bardzo dawna nadużywanie alkoholu jest problemem, który wpływa na zaburzenia funkcjonowania rodziny oraz pogarsza jej sytuację ekonomiczną. Alkoholizm w rodzinie swym zasięgiem obejmuje wszystkich jej członków. O ile dorośli są w stanie poradzić sobie z tym problemem, dzieci już takiej szansy nie mają. Alkoholizm partnera niszczy związek, w który włożyło się tak wiele uczuć i energii. Doprowadza do rozpadu małżeństwa³⁵.

Narkomani wiążą się często w pary we własnym środowisku. Zachowanie uzależnionych, po zażyciu narkotyku, uniemożliwia podejmowanie z nim jakiegokolwiek rzeczywistego kontaktu. Mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem potęgowanie się biedy i ubóstwa materialnego tych rodzin. Czynna narkomania rodziców uniemożliwia prawidłową opiekę nad dzieckiem. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są skrajne zaniedbania opiekuńczo – wychowawcze rodziców³⁶.

Bardzo często uzależnienie wiąże się również ze zjawiskiem przemocy w domu. Rodziny alkoholików są grupami wysokiego ryzyka dla prawdopodobieństwa stosowania przemocy , ale sam alkohol nie jest bezpośrednią przyczyną, lecz staje się katalizatorem uwalniającym agresje i toruje drogę do przemocy. W rodzinach z problemem alkoholowym akt przemocy fizycznej występuje dwukrotnie częściej niż w rodzinach wolnych od problemu alkoholowego³⁷. Ważna jest tutaj pomoc ofiarom przemocy w rodzinie, muszę one od nowa odbudować swój świat z pomocą psychologa, nauczyć się zaufania.

Jedną z coraz częstszych przyczyn rozpadu małżeństwa staje się zdrada małżeńska. Jest to wydarzenie niezmiernie bolesne i ciężkie dla obojga partnerów. Zdradzony partner czuje się skrzywdzony i rozczarowany, przejawia niechęć do intymnych zbliżeń, rozmów, a nawet widoku współmałżonka. Zdrada niszczy zaufanie, które jest fundamentem każdego małżeństwa. Wyróżniamy dwa typy zdrady małżeńskiej: epizodyczną tzw. jednorazowy skok w bok oraz cykliczną tzw. emocjonalną w której to oprócz fizycznego pozamałżeńskiego kontaktu, dochodzi do emocjonalnego zbliżenia z osobą spoza małżeństwa. Rodzaj zdrady ma wpływ na relacje w związku, przekłada się również na odczucia partnerów z nią związane³⁸. Kobiety dopuszczając się zdrady czują się nierozumiane, niedoceniane i zaniedbywane przez swoich mężów. Romans ma zaspokoić ich potrzebę bycia adorowaną i podziwianą. Również mężczyźni czują się niedoceniani przez żony i szukają czegoś nowego. Do wielu zdrad dochodzi pod wpływem alkoholu, silnego stresu oraz w okresie życiowego kryzysu³⁹.

Podsumowując, wychowanie rodzinne nie opiera się tylko na poczucie obowiązku i odpowiedzialności oraz na wyrzeczeniach. Miłość do drugiego człowieka oraz podstawowe wartości w rodzinie zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Brak tych wartości powoduje w życiu małżeńskim nieporozumienia, konflikty a następnie prowadzi do rozejścia się. Warto żyć w zgodzie, pójść na kompromisy, pomagać sobie wzajemnie i wspierać w trudnych chwilach aby nie dopuścić do rozpadu małżeństwa.

Rozdział II

Rozpad rodziny w ujęciu pedagogiczno-prawnym

2.1. Kryzys w małżeństwie jako zagrożenie dla funkcjonowania rodziny

Definicję związku małżeńskiego, na którą warto zwrócić uwagę stworzył Henryk Cudak pisząc, że to, : „naturalna droga życia, na którą wkracza większość ludzi dorosłych oraz podstawa rodziny w której skład wchodzą dwie osoby o odmiennej płci. Źródłem małżeństwa oraz jego naczelnym prawem jest miłość. Ludzie podejmują się nowych ról społecznych oraz małżeńskich do których muszą się dostosować (żony i męża). Decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest wyborem świadomym, ludzie oddają siebie drugiej osobie, łączą swój los, razem dzielą się obowiązkami, zaznają szczęścia, radości oraz smutków. Małżeństwo wymaga przystosowanie się małżonków w sferze : społeczno – kulturowej, psychicznej oraz seksualnej. Brak należytego przystosowania się w którejkolwiek z wymienionych dziedzin powoduje zazwyczaj konflikty w życiu małżeńskim”⁴⁰.

W tym rozdziale zajmę się najpierw wyjaśnieniem jak kryzys w małżeństwie wpływa na funkcjonowanie rodziny oraz w jaki sposób małżonkowie próbują sobie z nim poradzić. Wyjaśnię również jak w świetle prawa jest rozumiana separacja oraz rozwód a następnie przejdę do omówienia procesu socjalizacji dziecka w sytuacji rozpadu małżeństwa rodziców.

W każdym małżeństwie występują sytuacje i okoliczności, które prowadzą do napięć oraz konfliktów. Stanowią one przeszkodę, która utrudnia funkcjonowanie małżeństwa i rodziny oraz prowadzą do psychicznego oddalenia się małżonków. Narastanie konfliktów bez usunięcia ich przyczyn prowadzi do zachowań agresywnych, które uniemożliwiają normalne funkcjonowanie małżeństwa i rodziny⁴¹. Jak już wspomniałam we wcześniejszym rozdziale coraz częściej istnieniu obecnej rodziny zagrażają konflikty, uzależnienia, sytuacja materialna oraz przypadki losowe. Osoby będąc w związku małżeńskim doświadczają trudności, skazani są na niesprzyjające warunki gospodarcze, polityczne oraz społeczne⁴². Za sprawą kłótni wzajemna niechęć i urazy utrwalają się, prowadząc tym samym do wybuchu gniewu⁴³. Konflikty prowadzą do okresowej lub stałej dezorganizacji rodziny. Partnerzy dążą do eliminacji „przeciwnika” czy izolowania się od niego i w rezultacie prowadzi to do rozpadu małżeństwa bądź okresowego podporządkowania sobie partnera. W małżeństwie szczególnie trudne jest połączenie ról małżeńskich i rodzicielskich. Uczucia jakie towarzyszą wtedy małżeństwu to m.in. niedobór: wyrozumiałości, tolerancji, opieki, wsparcia, okazywanej miłości, pomocy w realizacji planów zawodowych, szacunku i uznania oraz zmęczenie pracą, nuda, wymagania współmałżonka i monotonia życia rodzinnego⁴⁴. Przyczynami prowadzącymi do powstania kryzysu są wydarzenia czy sytuacje zapowiadające istotną zmianę w biegu życia. Przyczyny te mają jedną wspólną cechę, mianowicie niosą ze sobą nieuchronną zapowiedź zmiany, która wpłynie na dotychczasowy bieg życia człowieka⁴⁵.

Pod samym pojęciem kryzysu rozumiemy „przełom, punkt zwrotny, czas destabilizacji i zakłóconej równowagi”⁴⁶. Według profesora Edwarda Rosset kryzys rodziny polega na „występowaniu zjawisk godzących w podstawy instytucji rodziny, a za takie trzeba uważać szeroko rozpowszechnianą kohabitację, różne formy odejścia od modelu rodziny monogamicznej oraz masowe rozwody”⁴⁷. Oczywiście tak rozumiany kryzys rodziny nie przesądza jego wyniku: rodzina może się podnieść z kryzysu. Paweł Kozłowski uważa, że kryzys rodziny dotyczy rodziny zakorzenionej w tradycji, która jest blisko wszystkich pozostałych. Nie ma tam przepisów, dystansu oraz rzeczowości. Rodzina ta tworzy wspólnotę w której dominuje pomoc, opieka, tradycja oraz zwyczaj⁴⁸. Kryzys podobnie jak dzieciństwo, dojrzewanie czy starość jest nieuchronnym i koniecznym elementem życia. Charakteryzują go głównie takie cechy jak nagromadzenie konfliktów, wysoki potencjał wzrostu i jednocześnie wysokie ryzyko rozkładu. Przypisuje się mu również walor przełomowości, ponieważ jednostka ma przed sobą perspektywę wzrostu – kryzys rozwiązany jest pomyślnie, oraz perspektywę stagnacji – moment zwiększonej podatności na nieprzystosowanie⁴⁹. W dzisiejszych czasach rodzina typu tradycyjnego traci elementy regularności oraz stałość obowiązujących ról społecznych, nie wytrzymuje natężenia problemów społecznych. W rodzinie daje się zauważyć rozbicia wewnętrzne, brak więzi, skrajna swoboda, osamotnienie, niewydolność edukacyjna. Taka rodzina potrzebuje wsparcia i ochrony przed działaniem czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych⁵⁰.

Jednym z największych zagrożeń dla współczesnej rodziny jest rozwód. Według Marka Andrzejewskiego rozwód może mieć charakter całkowity - gdy rozkład pożycia nastąpił w strefie seksualnej, emocjonalnej i duchowej oraz trwały kiedy istnieje od jakiegoś czasu i biorąc pod uwagę wydarzenia z przeszłości można przypuszczać że więź małżeńska już się nie odbuduje⁵¹. Rozwód często traktowany jest jako konsekwencja płytkich i powierzchownych relacji między małżonkami. Ważnym momentem w małżeństwie jest decyzja o rozstaniu. Zdarza się, że zarówno rozstanie jak i rozwód nie następują nagle i są poprzedzone miesiącami, a nawet latami ciągłych konfliktów i nieporozumień, ale też coraz częściej do podjęcia decyzji o rozstaniu dochodzi w krótkim okresie po zawarciu związku małżeńskiego⁵². Zwiększa się liczba rozwodów oraz znaczenie przypisywane więzi emocjonalnej, kontaktom seksualnym i przyjaźni między ludźmi. Duży procent rozwiedzionych zawiera ponownie związki małżeńskie – przy wzrastających wymaganiach i świadomości braków własnych oraz z wolą stworzenia inaczej swojego nowego układu⁵³. Innym rozwiązaniem dla małżeństwa staje się separacja. Separację można orzec gdy między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, jednak nie rozwiązuje ona małżeństwa a małżonkowie mają obowiązek udzielania sobie pomocy, w sytuacjach, w których przemawiają za tym względy słuszności⁵⁴. Na separacje decydują się osoby, które nie potrafią zdecydować się na rozwód lub uważają że jest im on nie potrzebny, ale chcą uregulować kwestie dotyczące małżeństwa i załagodzić istniejące konflikty⁵⁵.

Podejmując kwestię rozwodu jako problemu współczesnych rodzin, należy pamiętać o wpływie, jaki wywiera on na dziecko. Rozstanie rodziców jest procesem silnie działającym na dzieci zarówno w czasie jego trwania, jak i wiele lat później. Takie wydarzenie zawsze wywiera negatywny wpływ na dziecko, bywa także że przeżywa ono konsekwencje tego zdarzenia przez całe życie. Rozstanie rodziców kształtuje w dziecku charakter, postawy, samoocenę oraz wyznacza rodzaje związków interpersonalnych podejmowanych w dalszym okresie życia. Wydarzenia rodzinne związane z rozwodem mają wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i społeczne nawet dorosłych dzieci⁵⁶. O wpływie jakie wywiera rozwód na funkcjonowanie dziecka opowiem szerzej w dalszych rozdziałach.

Współczesna rodzina może dobrze funkcjonować i spełniać swoje role wychowawcze, społeczne, opiekuńcze, psychiczne i ekonomiczne tylko wtedy, gdy jest zwarta a jej członkowie są powiązani silną więzią emocjonalną. Rozwody małżonków działają destruktywnie na rodzinę, powodując jej rozpad. O szczęściu rodziny decyduje miłość rodziców i dzieci oraz chęć pójścia na kompromis, rozwiązywania konfliktów, wzajemny szacunek i zrozumienie⁵⁷.

Podsumowując, zarówno rozwód jak i rozstanie jest dla całej rodziny przykrym przeżyciem. Rozłąka rodziców najbardziej odczuwana jest przez dzieci i ma wpływ na funkcjonowanie całej rodziny.

2.1.1. Proces radzenia sobie małżonków z kryzysem

Wiele małżeństw żyje razem ze względu na dzieci, wspólne mienie, presję środowiska czy względy światopoglądowe. Trwają razem pomimo kłótni i niezgodności. Niekiedy sytuacja ta za sprawą jednego z małżonków, ulega poprawie jednak na krótki czas. Poprawa sytuacji w skłóconej rodzinie możliwa jest tylko wtedy, kiedy podjęty zostaje wysiłek przez wszystkich członków rodziny. Zanim podejmie się decyzję o rozwodzie, warto się zastanowić i zdać sobie sprawę z zalet małżeństwa oraz podjąć próbę uzdrowienia relacji z partnerem⁵⁸.

Według Heleny Izdebskiej „małżeństwo z różnych przyczyn może nie dawać pełnej satysfakcji, jednak całokształt życia rodzinnego zawiera takie wartości, których poza grupą pokrewieństwa znaleźć nie można. Pomyślny rozwój dziecka, dobrze zorganizowany i przyjemnie urządzony dom, poczucie bezpieczeństwa wynikające z oparcia w najbliższych, pomoc w sytuacjach trudnych kompensują w znacznym stopniu inne braki. Z popełnionej niegdyś pomyłki (nie najlepszy dobór małżonków) nie należy robić sztandaru na całe życie, nie popadać w stan obsesji na tym tle i nie szukać odwetu za wszystko i na wszystkich. Nic to nie pomoże a cała rodzina będzie miała przysłowiowe zatrute życie”⁵⁹. Warto więc skutecznie i szybko usuwać przyczyny konfliktów dla dobra dzieci i szczęśliwego życia samych małżonków.

Według Marii Trawińskiej: ”napięcia oraz konflikty prowadzą do najrozmaitszych zachowań małżonków. Wśród zachowań tych wyróżnić możemy m.in. : celowy chłód, okresy milczenia, „ciche dni”, czynienie i mówienie drobnych złośliwości, uchylenie się od współżycia seksualnego, przelewanie uczuć i zainteresowań do dzieci, celowe unikanie małżonka oraz domu, zaniedbywanie lub niewypełnianie obowiązków domowych, dążenie do sukcesu, prestiżu, ożywione życie towarzyskie, narzucanie współmałżonkowi uczuć, potrzeb, obecności”⁶⁰.

Janusz Gajda wyróżnił kilka dróg, którymi można się kierować, aby poprawić sytuację skłóconej rodziny. Jego zdaniem ważne jest, aby zachować twarz i zdobyć się na konsekwencję w działaniu. „Być sobą” i jednocześnie „zachować twarz” nie jest łatwo będąc skłóconymi małżonkami. Szczególnie przed oczami dzieci nie da się nic ukryć i to właśnie one najbardziej dostrzegają brak konsekwencji w postępowaniu rodziców. W skłóconej rodzinie warto również zdobyć się na nieco większe zaufanie. Zaufanie to jedna z ważniejszych potrzeb psychicznych człowieka, która ma bezpośredni związek z potrzebą uznania oraz potrzebą bezpieczeństwa. Brak zaufania oraz nadmierna podejrzliwość rodzi postawę przekory, niechęci i buntu w szczególności w rodzinach konfliktowych, charakteryzujących się m.in. wzrostem poczucia osamotnienia. Małżonkowie mają za zadanie wzajemnie sobie ufać, a przed wszystkim swoim zachowaniem muszą budzić zaufanie u własnych dzieci. Kolejną ważną umiejętnością w skłóconej rodzinie jest sztuka panowania nad sobą. Człowiek wybuchowy, impulsywny i niezrównoważony nie zawsze jest zdolny do konsekwentnego postępowania. Umiejętność panowania nad sobą to zdolność do powściągnięcia gniewu, tłumienia w sobie emocji, opanowania w każdej sytuacji, poskromienie swoich namiętności, opanowania nałogów oraz przezwyciężania własnych słabości⁶¹.

Ważne jest, aby rodzina posiadała umiejętność rozwiązywania problemów. Strategie stosowane przez rodzinę, służą przywróceniu równowagi między stawianymi przez zewnętrzne lub wewnętrzne sytuacje kryzysowe a możliwościami rodziny. Stanisław Kawula wymienia cztery strategie rodziny:

• „Działania które mają na celu zredukowanie liczby i/lub intensywności wymagań,

• Działania na rzecz uzyskania dodatkowych zasobów które nie są aktualnie dostępne dla rodziny,

• Szukanie wspólnych sposobów odreagowania trwających od jakiegoś czasu napięć,

• Zmiana znaczenia sytuacji tak, by stała się bardziej akceptowana przez rodzinę”⁶².

Typologia rodzin pozwala określić szczególne właściwości rodziny, które ułatwiają jej radzenie sobie z sytuacją kryzysową. Wyróżnić możemy trzy typy rodzin: typ regeneracyjny, sprężysty oraz rytmiczny⁶³. Każdy typ rodziny postaram się pokrótce omówić.

Typologia rodzin regeneracyjnych opiera się na wymiarach spójności oraz wytrzymałości rodziny. Spójność to określenie znaczenia, jakie rodzina przypisuje akceptacji, lojalności, wierze, godności, zaufaniu oraz szacunkowi i wspólnym wartościom. Wytrzymałość rodziny natomiast określa jej zewnętrzną trwałość oraz zasady, takie jak poczucie panowania nad wydarzeniami, poczucie celowości podejmowanych działań i również otwarcie się na nowe doświadczenia. W tym modelu wyróżnić możemy cztery typy systemów rodziny:

• „Rodziny podatne – charakteryzują się niskim poziomem spójności i wytrzymałości. W sytuacji kryzysu członkowie rodzin reagują zdenerwowaniem, obwiniają się wzajemnie, czują się mniej docenieni, przeciwności traktują jako nieszczęśliwe przypadki, wykazują wobec siebie mniej troski, zrozumienia i lojalności.

• Rodziny bezpieczne – to rodziny charakteryzujące się niskim poziomem spójności ale i wysokim stopniu wytrzymałości. Podobnie jak rodziny podatne na przeciwności reagują zdenerwowaniem, obwiniają innych, posiadają jednak poczucie celu, zdolność planowania i czują się docenieni. Członkowie takiej rodziny nie wspierają się w obliczu kryzysu.

• Rodziny trwałe – ich cechą charakterystyczną jest wysokim poziomem spójności i niskim poziomie wytrzymałości. Mają niskie poczucie celu życia ale tym samym posiadają pozytywny stosunek do siebie, okazują sobie zaufanie i szacunek, zachowują spokój oraz emocjonalną stabilność.

• Rodziny regeneracyjne – charakteryzują się wysokim poziomem wytrzymałości. Podtrzymują zaufanie, szacunek, zachowują stabilność i spokój przez co łatwiej im radzić sobie z kryzysem”⁶⁴.

Drugim typem rodziny, który omówię jest typ sprężysty. Opiera się on na wymiarach więzi i elastyczności rodziny, która jest potrzebna do przeprowadzenia zmian i utrzymania jedności. Wymiar to stopień, w jakim członkowie rodziny są ze sobą związani emocjonalnie. Wyznacznikami więzi są : pragnienie jej utrzymania, otwartość w omawiania problemów, poczucie bliskości oraz wspólne wykonywanie pewnych czynności. Wymiar elastyczności to stopień, w jakim rodzina jest w stanie zmienić swe reguły, granice oraz pełnione role. W tym typie również możemy wyróżnić 4 typy rodzin:

• „Rodziny kruche – charakteryzują się niskim poziomem więzi i elastyczności. Członkowie rodziny unikają się nawzajem, są oporne na kompromis, posiadają utrwalone wzorce postępowania.

• Rodziny związane – to rodziny o wysokim poziomem więzi i niskim poziomie elastyczności. Mają poczucie wewnętrznej jedności i umiejętności współdziałania. Proces radzenia sobie z kryzysem opiera się na poczuciu jedności i wspólnoty, a także niechęci do zmian.

• Rodziny giętkie – ich cechą charakterystyczną jest niski poziomem więzi i wysoki poziomie elastyczności. Mają wpływ na decyzje i wiedzą czego chcą, są zdolne do kompromisu ale też posiadają ograniczone poczucie więzi rodzinnych.

• Rodziny sprężyste – charakteryzują się wysokim poziomem więzi i elastyczności. Członkowie rodziny funkcjonują na wzajemnym zrozumieniu i wsparciu, chętnie współdziałają oraz wprowadzają zmiany w systemie rodzinnym”⁶⁵.

Ostatni już typem rodziny jest rodzina rytmiczna która opiera się na wymiarach wspólnie spędzonego czasu i znaczenia, jakie się temu przypisuje. Tutaj również wyróżniamy 4 typy rodzin. Pierwszym z nich jest rodzina bezwzorcowa charakteryzująca się niskim poziomem wspólnie spędzonego czasu i niskim poziomem znaczenia. Rodzina spędza ze sobą mało czasu oraz nie ceni go wysoko. Drugim typem rodziny rytmicznej jest rodzina intencjonalna. Członkowie tej rodziny spędzają ze sobą niewiele czasu, choć nadają mu duże znaczenia. Przejawiają chęć bycia razem, mają jednak pewne opory i nie są zdolne do spotykania się z pewną regularnością. Kolejnym typem są rodziny ustrukturowane, które kładą nacisk na wspólne spędzanie czasu, ale nisko to cenią. Rodzina bardzo angażuje się we wspólne spędzanie czasu, jednak nie uznaje tego za pożądaną wartość. Ostatnim typem są rodziny rytmiczne, które skupiają się na tym aby wspólnie spędzić czasu i jednocześnie wysoko to sobie cenią. Wspólne spędzanie czasu jest dla nich ogromną wartością która wzmacnia rodzinę⁶⁶.

Kryzys w małżeństwie to bardzo częste zjawisko we współczesnym świecie. Warto jednak walczyć o bycie razem różnymi sposobami. Kryzys może być momentem, który naprawi nasz związek i umocni naszą więź ze współmałżonkiem. Jednak bardzo często zdarzają się sytuacje, w których to kryzys doprowadza do całkowitego rozpadu małżeństwa. Warto jednak zadbać o dobre relacje ze współmałżonkiem, bo przecież małżeństwo to sztuka bycia razem i wspólne zwalczanie przeciwności losu

2.2. Od separacji do rozwodu (definicje prawne)

Coraz częstsze kłótnie, brak porozumienia w prostych sprawach, narastające problemy, rutyna oraz rozczarowanie często prowadzą do separacji a następnie do rozwodu. W wyniku rozpadu małżeństwa najboleśniej cierpią ci, którzy w niczym nie zawinili – dzieci. Rozwód jest poważnym kryzysem życiowym, który wymaga od człowieka zmiany jego sytuacji życiowej, zakończenia relacji małżeńskiej i zrekonstruowania rodziny, by mogła funkcjonować dalej. Rozwód raczej nie jest rezultatem zgodnych dążeń małżonków, a dochodzi do niego najczęściej na życzenie tylko jednego z partnerów. Separacja od rozwodu różni się rozmiarem konsekwencji – ostatecznie i nieodwracalnie stabilizuje status osobisty partnerów⁶⁷.

W maju 1999 roku polski parlament przyjął poprawkę do Kodeksu rodzinnego, wprowadzając instytucję separacji, jako alternatywę dla rozwodu⁶⁸. Definicja separacji uregulowana została w Ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dział V. W ogólnym rozumieniu separacja stanowi namiastkę rozwodu, ma ona charakter czasowy oraz pozwala na odbudowanie związku małżeńskiego. W świetle prawa separacja jest nadal związkiem małżeńskim . Według Kodeksu sąd może orzec separację, gdy między małżonkami nastąpił całkowity rozkład pożycia, czytając dalej i tutaj cytat „mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”⁶⁹. Małżonek który pozostaje w separacji nie może zawrzeć małżeństwa⁷⁰. Ustaje wspólnota majątkowa osób separowanych, automatyczne prawo do dziedziczenia po mężu/żonie. Małżonkowie jednak zobowiązani są do udzielenia sobie wzajemnej pomocy⁷¹. Sąd orzekając o separacji rozstrzyga o obowiązku alimentacyjnym, opiece nad dzieckiem oraz podziale majątku. Separację można orzec, gdy małżeństwo uległo rozbiciu oraz gdy sąd stwierdzi całkowity rozkład pożycia⁷². Separacja jest niejako „lżejszym” sposobem rozstania się z niechcianym małżonkiem. To łagodniejsza forma rozstania się. Daje czas małżonkom na dokonanie ważnych wyborów, ochłonięcie z negatywnych emocji oraz na zastanowienie się co dalej zrobić. Separacja jest wyjściem dla osób które są zdecydowane na rozstanie się jednak ze względów światopoglądowych nie mogą pozwolić sobie na rozwód⁷³.

Rozwody w Polsce wprowadzone zostały przez dekret Rady Państwa z dnia 25 IX 1945 roku, który wszedł w życie 1 I 1946 roku i nosił tytuł „Prawo małżeńskie”. Obecnie obowiązuje jednak Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 roku⁷⁴. Pojęcie rozwodu precyzuje art. 56 pkt 1 tegoż kodeksu który mówi, że „jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.⁷⁵” W paragrafie 2 oraz 3 określone zostały okoliczności które uniemożliwiają przeprowadzenie rozwodu: rozwód nie jest dopuszczalny, gdy w skutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych dzieci oraz jeśli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozpadu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę⁷⁶. W art.58 czytamy, że w wyroku orzekającym rozwód, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest zobowiązany do ponoszenie kosztów utrzymania oraz wychowania dziecka. Rodzeństwo również powinno wychowywać się wspólnie⁷⁷. Analizując wyżej wymienione przepisy można stwierdzić że nasze prawo chroni trwałość małżeństwa i rodziny. Oczywiście zasady trwałości małżeństwa nie można utożsamiać z zasadą nierozerwalności. Polskie prawo traktuje rozwód jako zło konieczne potrzebne do eliminacji innego zła, jakim jest utrzymywanie martwych związków małżeńskich⁷⁸. Rozwód jest określoną przez prawo formą zakończenia małżeństwa i jest określony przepisami prawa. W procedurze rozwodowej wyodrębnia się takie etapy jak: sformułowanie pozwu przez powoda, zarejestrowanie pozwu przez sąd, pierwsza rozprawa rozwodowa czyli przeprowadzanie próby pojednania, druga rozprawa rozwodowa oraz orzeczenie rozwodu lub oddalenie powództwa⁷⁹.

Rozwód różni się od separacji kilkoma aspektami. Jedną ze znaczących różnic jest fakt, że po orzeczeniu rozwodu można ponownie zawrzeć związek małżeński, natomiast po separacji można jedynie znieść lub przywrócić „stare” małżeństwo. Przy separacji nie ma potrzeby udowadniania w sądzie, iż rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały. Separacji może żądać małżonek, który jest winny rozkładowi pożycia, co przy rozwodzie jest zakazane. Po rozwodzie jest możliwość powrotu do poprzedniego nazwiska, natomiast po separacji nie ma takiej możliwości. Jeśli chodzi o obowiązek alimentacyjny – okres płacenia alimentów współmałżonkowi po rozwodzie jest w pewnych przypadkach ograniczony do 5 lat, natomiast przy separacji nie ma takiego ograniczenia. Po rozwodzie małżonkowie nie są zobowiązani do wzajemnej pomocy, po separacji natomiast małżonkowie są zobowiązani do wzajemnej pomocy jeśli wymagają tego względy słuszności⁸⁰.

Podsumowując, zarówno separacja jak i rozwód w skutkach prawnych są do siebie bardziej zbliżone. Rozwód to definitywne zakończenie małżeństwa. Za sprawą rozwodu małżeństwo przestaje istnieć a małżonkowie ponownie mogą zawrzeć związek małżeński. Separacja w swoich skutkach jest taka sama z jedną zasadniczą różnicą, separacja nie prowadzi do rozpadu więzła małżeńskiego.

2.3. Proces socjalizacji dziecka w sytuacji rozpadu małżeństwa jego rodziców

Długotrwały konflikt w rodzinie odbija się negatywnie na psychice dziecka. Najszczęśliwszymi dziećmi rozwiedzionych rodziców, są dzieci które mogą liczyć na wsparcie obojga rodziców oraz cieszyć się niczym nie ograniczoną i trwałą więzią z każdym z nich⁸¹. Niestety bardzo często rozwód niesie ze sobą ryzyko negatywnych konsekwencji w zachowaniu dziecka, jego funkcjonowaniu w społeczeństwie oraz przynosi spore problemy wychowawcze.

Dziecko podczas procesu rozwodowego jak i po nim, spotyka się na ogół ze sprzecznymi ze sobą oddziaływaniami matki i ojca. Konflikt między rodzicami prowadzi do powstania urazów psychicznych i kompleksów, które w wysokim stopniu utrudniają normalny proces rozwojowy i wychowawczy dziecka. Gdy rodzice nie mogą dojść do porozumienia, różnorodne i przeciwstawne ze sobą oddziaływania w dużym stopniu osłabiają autorytet obojga rodziców i sprawiają, że dziecko nie wie kogo ma słuchać⁸².

Rozwiedzeni rodzice bardzo często napotykają na trudności wychowawcze u swoich dzieci. Według Henryka Cudaka o trudnościach wychowawczych mówimy wtedy, ”gdy niewłaściwe postępowanie dziecka nie poddaje się zabiegom wychowawczym, kiedy nie reaguje ona na upomnienia, a stosowane kary są nieskuteczne. Zachowanie dziecka odbiega od norm moralnych, społecznych; określamy wtedy że zachowanie zostało zaburzone”⁸³. Na trudności wychowawcze składają się problemy, jakie dziecko stwarza nie tylko rodzicom ale też nauczycielom i rówieśnikom w procesie swojego rozwoju. Henryk Cudak wyróżnił 6 grup trudności wychowawczych, z jakimi spotykamy się u dzieci w różnym wieku:

• „trudności, które wynikają z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań rodziny,

• trudności, które związane są z niepowodzeniami szkolnymi,

• trudności, wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania środowiska rodzinnego,

• trudności, spowodowane błędami wychowawczymi,

• trudności, związane z psychofizycznym rozwojem dziecka ( chodzi tutaj o przebyte choroby, zaburzenia w sferze emocjonalnej),

• trudności, wynikające z zakresu rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców a dążeń i zainteresowań dzieci”⁸⁴.

Negatywne zachowanie dzieci to konsekwencje błędów wychowawczych rodziców, obojętne postawy rodzicielskie oraz rozluźnienie bądź zerwanie więzi emocjonalnych w rodzinie. Na zachowanie negatywne składa się wiele czynników m.in.: brak posłuszeństwa, kłamstwa, niewywiązywanie się z przydzielonych zadań, używanie wulgarnych słów, sięganie po używki, obrażanie kolegów i koleżanek⁸⁵. Jak już wspomniałam we wcześniejszych rozdziałach warto zwrócić uwagę również na czynniki, które warunkują trudności wychowawcze, czyli: konflikty w rodzinie, przemoc fizyczna oraz psychiczna, niewłaściwa postawa rodzicielska, surowe kary, zerwane więzi w rodzinie, agresywne zachowanie rodziców, nerwowa atmosfera oraz alkoholizm rodziców⁸⁶. Niekorzystne postępowanie wobec dziecka prowadzi do powstania reakcji obronnych u dzieci które objawiają się między innymi agresywnym oraz aroganckim zachowaniem. Dziecko czuje się osamotnione, nie chce z nikim rozmawiać, przestaje chodzić do szkoły, ucieka z domu⁸⁷. Wychowując się w atmosferze ciągłych kłótni, niechęci oraz agresji, dziecko niekiedy przyjmuje formę takiego zachowania rodziców. Począwszy od brzydkiego słownictwa, agresji w stosunku do innych, kłamstw z czasem staje się coraz gorsze. Dzieci takie mają zazwyczaj spore trudności w panowaniu nad swoim zachowaniem. Świadczy to o niskim poziomie uspołecznienia, dlatego ważne jest pełnienie przez rodzica tej funkcji opiekuńczo – wychowawczej względem swojego dziecka⁸⁸.

W swoim systemie wychowawczym rodzice bardzo często realizują wychowanie przez przykład. Dziecko naśladuje osoby dla niego znaczące – głównie matkę i ojca. Obserwując swych rodziców, naśladują i często utrwalają ich postępowanie które nie zawsze jest prawidłowe⁸⁹. Doświadczenie wyniesione z domu będzie w przyszłości przenosiło się na kontakty z innymi ludźmi. Gdy w domu panowała agresja, dziecko będzie powielało zachowanie agresywne wobec rówieśników, młodszych kolegów lub nawet przypadkowo spotkanych osobach na ulicy. Rodzice ciągle będący w konflikcie uczą swoje dziecko że to jedyny sposób komunikowania się⁹⁰.

Rodziców rozwiedzionych oraz rozwodzących się będzie cechować również nadmierna opiekuńczość. Rodzice, zdając sobie sprawę że dziecko przeżywa wiele stresów i nieprzyjemności, starają się to jemu wynagrodzić przejawiając nadmierną opiekuńczość i pobłażliwość, tym samym tolerują nawet negatywne zachowanie i ulegają zachcianką. Taka postawa naraża dziecko na brak samodzielności, trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami oraz niezdarność życiową. Bardzo często rodzice stosują przymus wobec swojego dziecka, stawiają tym samym zadania ponad ich możliwości. Dziecko odczuwa brak wiary we własne siły oraz czuje się źle że nie spełniło wymagań rodziców. W stanach apatii dziecko szuka zapomnienia w środkach odurzających, zdobyć środki na ten cel jest bardzo łatwo – dziecko kradnie. Surowość rodziców, często połączona z karami fizycznymi, wywołuje to postawę buntowniczą oraz agresję⁹¹.

Henryk Cudak przedstawił wyniki badań w których 61,8% rodziców rozwiedzionych prezentuje prawidłowe postawy wobec dzieci, które podlegają akceptacji, swobodzie, uznaniu, praw. Dziecko akceptowane jest otoczone opieką, zaspokojone są jego potrzeby zarówno fizyczne jak i psychiczne, nie posiada zaniżonej samooceny, lubi swoich rodziców i ich pozytywne postawy przenosi później na innych ludzi. Przez cały czas rodzice są autorytetem dla dziecka, interesują się jego życiem – zabawą, nauką. Dzieci chętnie pomagają rodzicom w pracach domowych. W miarę upływu czasu rodzice przyznają dzieciom coraz szerszy zakres swobody. Niestety 38,2 % rodziców przejawia postawy niepożądane wychowawczo. Są to rodzice którzy zaniedbują potrzeby dziecka, kierując się często wrogością, stawiają wygórowane wymagania, unikają kontaktu z dzieckiem, ograniczają również ich samodzielność często stosując nakazy, zakazy i kary. Większość rodziców z rodzin rozwiedzionych stosuje kary cielesne. Stosując taki sposób karania rodzice są przekonani, że będzie ona skuteczna i przyniesie widoczne efekty wychowania. Dzieci często i surowo karane są podatne na zaburzenia emocjonalne, zachowania agresywne oraz na wolniejsze przyswajanie uczuć wyższych, niż dzieci u których ten rodzaj kary nie był stosowany⁹².

Dziecku niezbędny jest kontakt z obojgiem rodziców, dlatego warto zadbać o dobre wychowanie. Konflikt w rodzinie, ciągłe napięcie, nieprawidłowa postawa rodziców oraz rozluźnione więzi emocjonalnych w dość znaczący sposób będą wpływać na trudności wychowawcze w stosunku do dziecka. Jak już zaznaczyłam wcześniej warto prawidłowo wykonywać funkcje opiekuńczo – wychowawczą, gdyż negatywna postawa rodziców i zachowanie może w przyszłości doprowadzić do destruktywnych zachowań dziecka.

Rozdział III

Następstwa rozwodu dla społecznego funkcjonowania dziecka

3.1. Zaburzenia emocjonalne dzieci w czasie procesu rozwodowego rodziców

W tym rozdziale omówię konsekwencje, jakie niesie ze sobą rozwód dla społecznego funkcjonowania dziecka. Na początku jednak warto się przyjrzeć zaburzeniom emocjonalnym jakie dotykają dzieci w czasie procesu rozwodowego rodziców. Jak już wiemy współczesna rodzina dotknięta jest różnorodnymi konfliktami, które są nieuniknione jednak mogą być rozwiązywane, kiedy małżonkowie nie umieją prowadzić ze sobą dialogu. Dzięki rozmowie są w stanie wyjaśnić sobie wszystkie nieporozumienia, odczucia, doznane przykrości. W przypadku, kiedy nie potrafią dojść oni do porozumienia konflikt oraz niezadowolenia narasta, a to prowadzi niestety do napięć emocjonalnych, które z kolei prowadzą nieuchronnie do kryzysu, a następnie do rozbicia rodziny – odejście żony lub męża⁹³.

Rozwód jest dla dziecka wielką tragedią życiową, dramatem wewnętrznym, który wywiera niezmiernie szkodliwy wpływ na jego psychikę. Jak już wspomniałam we wcześniejszym rozdziale dziecko jest najszczęśliwsze, gdy wychowuje się przy ojcu i matce, których nikt nie jest w stanie zastąpić. W momencie kłótni rodziców w dziecku zatraca się poczucie bezpieczeństwa, obawia się że straci jednego z rodziców. Moment, w którym następuje rozbicie rodziny oraz odejście jednego z rodziców, wiąże się z zerwaniem ścisłych więzi uczuciowych dziecka z tym właśnie rodzicem. Jest to dla dziecka traumatyczna sytuacja a w jego życiu występują wtedy dwa bardzo dramatyczne momenty: konflikt małżeński poprzedzający rozwód oraz wzrastanie dziecka w rodzinie niepełnej. Sam rozwód oraz wyprowadzka jednego z rodziców, nie przekreśla nadziei, że rodzice będą jeszcze razem. Momentem, w którym dziecko traci nadzieje, jest moment w którym jeden z rodziców zakłada nową rodzinę i wiąże się z kimś innym – do dziecka dociera wtedy, że rodzice już nigdy nie będą razem a to powoduje kolejny wstrząs⁹⁴.

Nieporozumienia małżeńskie, jakie rozgrywają się podczas trwania procesu rozwodowego, szkodzą spójności rodziny i działają negatywnie na atmosferę oraz na rozwój osobowości dziecka. Negatywny wpływ konfliktów na rozwój emocjonalny dziecka daje się zauważyć w zachowaniu dzieci. Zachowania jakie przejawiają dzieci to m.in.: bunt przeciwko nakazom oraz zakazom, kłamstwa, agresja wobec otoczenia, również innego rodzaju zaburzenia, jak np. unikanie kontaktu z rówieśnikami oraz z dorosłymi, moczenie się w łóżku, zamykanie się w sobie. O zaburzeniach w zachowaniu dzieci opowiem szerzej w kolejnym rozdziale.

Zaburzenia emocjonalne u dzieci stają się powszechnym zjawiskiem społecznym. Wiele dzieci które doświadczyły konfliktów rodzinnych, szczególnie z rodzin rozwiedzionych, wykazuje wysoki stopień zahamowania emocjonalnego w postaci apatii, bierności i zamknięcia wewnętrznego, lękliwości. Wśród objawów zaburzeń emocjonalnych wyróżnić możemy m.in.: stany lękowe, zaburzenia snu, moczenie nocne, nerwice dziecięce, nadpobudliwość, brak łaknienia, jąkanie się oraz tiki. Rozwód rodziców stanowi najczęstszą przyczynę zaburzeń emocjonalnych. Jednocześnie na każdym etapie rozwoju dziecka i dojrzewania emocjonalnego rozwód jest sytuacja traumatyzującą, z którą nie umie sobie poradzić i jej zaakceptować. Dzieci napotkają trudności, reagują na nie gniewem, złością i płaczem. Reakcje emocjonalne są natychmiastowe i występują z duża częstotliwością w różnych sytuacjach, rodzinnych, szkolnych i środowiskowych. Dziecko, żyjąc w stanie ciągłego napięcia emocjonalnego, traci często możliwość nawiązania trwałych kontaktów z jednym z rodziców, najczęściej z ojcem⁹⁵.

Wśród reakcji emocjonalnych dzieci na rozpad rodziny wyodrębniono pięć faz, w których dziecko przystosowuje się do nowej sytuacji życiowej. Pierwszą fazą jest „zaprzeczenie”, faza w której dziecko nie przyjmuje wiadomości o rozwodzie i utracie jednego z rodziców. Często reakcją dziecka na tę informację jest izolacja od otoczenia, szczególnie od osób dorosłych. Dziecko specjalnie zachowuje się źle, jest niegrzeczne tylko po to aby nikt nie chciał z nim przebywać. Druga faza to okres „złości” i „gniewu”. Dziecko będąc już świadome że rodzice się rozwodzą, usiłuje walczyć z taką decyzją, przez okazywanie swej złości bezpośrednio rodzicom, nauczycielom, kolegom oraz innym osobą z otoczenia. Kolejną fazą jest faza „godzenia” zawierania „transakcji”. Dziecko poprzez swoje zachowanie usiłuje pogodzić swoich skłóconych rodziców. W tej fazie wyróżnić możemy dwa typy zachowań u dzieci, w pierwszym z nich dziecko jest grzeczne i posłuszne, spełnia wszystkie polecenia rodziców, wierzy że w ten sposób zdoła pogodzić swoich rodziców. W drugim typie dziecko reaguje zaburzonym zachowaniem wymagającym większego zajęcia się nim, czasem nawet choruje. Dziecko również wierzy, że dostrzeżenie tego faktu przez rodziców powstrzyma ich przed rozstaniem. Kiedy dziecko nie osiąga celu zaczyna się „faza depresji”. Faza ta charakteryzuje się poczuciem bezradności, przygnębieniem, dziecko jest nieszczęśliwe, zamyka się w sobie, wiele rozmyśla i czasem ma nawet poczucie winy za rozwód rodziców. Po pewnym czasie miejsce ma ostatnia już faza „pogodzeni się”. Jak sama nazwa wskazuje w tej fazie dziecko już wie, że sytuacja jest nieodwracalna, uczy się być z jednym rodzicem. Stara się zaakceptować tę sytuację, przyzwyczaja się również do okresowych spotkań z drugim rodzicem. Dziecko poprzez doświadczenia które przyszło mu przeżyć, staje się bardziej dojrzałe do zrozumienia nowych relacji w jakich przyszło mu żyć⁹⁶. Warto zwrócić uwagę że większość dzieci nie chce lub nie potrafi zaakceptować decyzji o rozstaniu rodziców.

Skutki oraz siła przeżywanego stresu z powodu rozstania rodziców zależy od wielu czynników. Głównym z nich jest jednak przywiązanie dziecka do rodziców oraz sytuacja w domu przed rozpadem rodziny. Kłótnie, awantury w domu czasem bardziej znacząco wpływają na osobowość dziecka niż sam rozwód, który w istocie można przyjąć jako ulgę. Dziecko przebywające w rodzinie, w której nie ma zapewnionej potrzeby bezpieczeństwa i oparcia w żadnym z rodziców, odczuwa lęk, żal, osamotnienie i poczucie mniejszej wartości. Przeżywa ono również wyraźny deficyt w zakresie wyrażania uczuć. Przyczyną takiego stanu jest w znacznej mierze ubogość kontaktów społecznych, psychicznych, więzi emocjonalnych między rodzicami a dziećmi. Konflikty między rodzicami i ich rozstanie stwarza duże ryzyko powstania urazów psychicznych które z czasem bywają ciężkie do przezwyciężenia⁹⁷.

Sytuacje konfliktowe w rodzinie, pełne napięć psychicznych, stają się powodem do obniżonego progu odporności na stresy, nerwicy, wykolejenia a nawet do ucieczek z rodzinnego domu. Najczęściej występujące objawy zaburzeń sfery emocjonalnej według Piotra Poręby to nadpobudliwość dziecka oraz obojętność uczuciowa. Nadpobudliwość charakteryzuje się reakcjami nieproporcjonalnymi do bodźców. U dziecka można wtedy zauważyć takie reakcje jak drżenie rąk, jąkanie się, brak apetytu. Objaw ten wywoływany jest m.in. kłótniami, awanturami, złym traktowaniem dziecka, zbytnim rygoryzmem wychowawczym. Obojętność uczuciowa jest reakcją dziecka w stosunku do którego rodzice przejawiają taką samą postawę. Obojętność ta może być połączona u dziecka z postawą lękową, agresywną lub mieszaną – lękowo-agresywną⁹⁸.

Dziś u większości dzieci z rodzin małżeństw rozwiedzionych daje się zauważyć negatywne zachowania emocjonalne wobec otoczenia społecznego. U chłopców w większości zachowania te przyjmują formę nadpobudliwości psychoemocjonalnej (agresja, buntowanie się, nieposłuszeństwo), natomiast u dziewczynek przeważa zahamowanie psychoruchowe w postaci apatii, zamknięcia się w sobie, lękliwości, nieufności wobec innych i otoczenia społecznego. Dzieci mają zaburzone relacje z obojgiem rodziców, odczuwają niebezpieczeństwo utraty domu, reagują agresją w stosunku do rodziców. Stresujące przeżycia rozwodowe często wywołują silny niepokój dzieci, zaburzają ich poczucie bezpieczeństwa. Można stwierdzić, że konflikty rodzinne jakie przeżyły dzieci w swoich domach, wywarły znaczne piętno na ich rozwoju psychicznym⁹⁹. Dzieci bardzo przeżywają obojętność lub wrogi stosunek rodziców do siebie, ich kłótnie. Utrzymująca się atmosfera napięcia może doprowadzić do zatracenia wrażliwości na cierpienie innych, brak zainteresowania ich kłopotami itp.¹⁰⁰

Rodzina stanowi pierwotne, najważniejsze i najsilniej oddziałujące środowisko naturalne, które odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu procesów psychicznych dziecka. Powinna ona zapewnić dziecku podstawowe wartości takie jak: miłość, bezpieczeństwo, szacunek oraz akceptacje. Uczucia oraz przeżycia dzieci związane z sytuacją rozwodową są różne i zmieniają się wraz z upływem czasu. Emocje te u dzieci są jednak nieuniknione. Dziecko ma poczucie niskiej wartości które jest spowodowane odejściem jednego z rodziców, czuje że nie zasługuje na miłość. Rozwód jest tak silnym przeżyciem dla dziecka, że jego psychiczne następstwa często utrzymują się również w dorosłości. Bardzo często dziecko pełni rolę „kozła ofiarnego”, rodzice nieświadomie prowokują u niego występowanie patologicznych objawów i nie udzielają dziecku należytego wsparcia¹⁰¹.

Podsumowując, zaburzenia emocjonalne u dzieci z małżeństw rozwodzących się lub rozwiedzionych stają się powszechnym zjawiskiem społecznym. Warto pamiętać o tym że dziecko przeżywając konflikt rodziców czuje się niekochane, odrzucone, niepotrzebne nikomu i bardzo często obwinia się za zaistniałą sytuację. Kiedy dochodzi do kłótni warto mieć na uwadze dobro dziecka. Pozwolić mu na samodzielną krytyczną ocenę rodziców, zapewnić mu dobre wychowanie w szacunku oraz miłości do matki oraz ojca. Dla dobra dziecka warto sprawy małżeńskie załatwiać na osobności, nie rywalizować o jego miłość. Szczęśliwe dziecko to przecież dziecko które wychowuje się przy matce i ojcu, a jeśli nie jest to możliwe warto zrobić wszystko aby dziecko czuło się doceniane i kochane przez obojga rodziców oraz żeby w jego życiu nie zabrakło miłości.

3.2. Zaburzenia w zachowaniu dzieci rodziców rozwiedzionych

Prawidłowy rozwój osobowości dziecka powinien być najważniejszą troską i zadaniem wychowawczym rodziców. Rozwój ten uwarunkowany jest czynnikami podmiotowymi dziecka oraz czynnikami środowiskowymi warunkującymi proces jego uspołecznienia¹⁰². Błędy wychowawcze popełniane przez rodziców, rozluźnienie bądź zerwanie więzi emocjonalnych w rodzinie, obojętne postawy rodzicielskie, negatywne wzorce jednego bądź obojga rodziców to przyczyny który najczęściej prowadzą do zaburzeń w zachowaniu dzieci. O zaburzeniach wychowawczych mówimy, gdy niewłaściwe postępowanie dziecka nie poddaje się zabiegom opiekuńczo – wychowawczym, kiedy nie reaguje ono na upomnienia, a kary które są stosowane okazują się nieskuteczne. Pogłębiające trudności wychowawcze prowadzą do naruszania prawa a zachowanie dziecka odbiega od przyjętych norm moralnych i społecznych¹⁰³.

W literaturze zwraca się uwagę, że sposób w jaki dziecko przeżywa rozwód rodziców zależy od płci. Chłopcy wyrażają swoje problemy w zachowaniu zewnętrznym: są bardziej wymagający, agresywni, niespokojni oraz wskazują mniej samokontroli. Bardzo trudno przychodzi im wyrażanie uczuć, przejawiają również mniejszą chęć nawiązania relacji, ukrywają swoje lęki i słabości. Dziewczynki natomiast bardziej przeżywają swoje problemy, wykazują większe umiejętności dostosowania się do otoczenia. Potrafią również dzielić się swoimi problemami oraz doświadczeniami¹⁰⁴.

Do negatywnych zachowań przejawianych przez dzieci zaliczamy: brak posłuszeństwa, niewywiązywanie się z przydzielonych zadań, kłamstwa, braki pracy domowej, używanie wulgaryzmów, zażywanie używek oraz obrażanie kolegów i koleżanek¹⁰⁵. Rozwód wpływa negatywnie na poziom osiągnięć w szkole uczniów. Zauważa się mniejszą motywację do nauki, dziecko przychodzi nieprzygotowane na zajęcia, bez odrobionej pracy domowej. Często ma również problemy ze skupieniem się, przeszkadza nauczycielom, wagaruje , nierzadko też powtarza klasę¹⁰⁶.

Przyczyną negatywnych zachowań dzieci może być uczestnictwo w konfliktach domowych, widok i obserwacja negatywnych zachowań rodziców, odtrącający postawy rodzicielskie, brak poczucia bezpieczeństwa. Dziecko uczy się negatywnych zachowań i zdobywa negatywne zachowania poprzez obserwację niewłaściwych, zaburzonych relacji między rodzicami. Nieodpowiedni stosunek rodziców do dziecka można uznać za istotne źródło powstania zaburzeń wychowawczych. Według Henryka Cudaka trudności wychowawcze wynikają z uwarunkowań środowiska rodzinnego, możemy tu zaliczyć m.in.: konflikty, przemoc fizyczną i psychiczną, niewłaściwą postawę rodzicielską, surowe kary, zerwanie więzi rodzicielskich oraz agresywne zachowanie rodziców. Jeśli chodzi o skutki przemocy u dziecka zaobserwować możemy taki zachowania jak wzrost agresywności, trudności w nauce, problemy w zachowaniu – zmienność nastroju, drażliwość, impulsywność, niereagowanie na polecenia, trudności w koncentracji, znęcanie się nad słabszymi dziećmi oraz zwierzętami, kłamstwa, brak zaufania do ludzi dorosłych¹⁰⁷. Często rozpad małżeństwa wiąże się z zaniedbaniami ze strony rodziców i wtedy to ulica wychowuje dziecko. Dziecko z rodziny rozbitej znacznie bardziej jest podatne na dopuszczenie się przestępstw niż dziecko z rodziny pełnej¹⁰⁸. Według Marii Jarosz proces społecznego nieprzystosowania dzieci z rodzin zdeorganizowanych zaczyna się podczas pierwszych kontaktów ze szkołą i przejawia się drugorocznością, ucieczkami, agresją oraz próbami uszkodzeń swojego ciała¹⁰⁹.

Występuje wiele rodzajów zaburzeń wychowawczych przejawianych przez dzieci z rodzin rozwiedzionych. Stopień ich nasilenia oraz częstość jest różna w zależności od sytuacji społecznej występujących w otoczeniu rodziny, wśród rówieśników czy w szkole. Zaburzeń w zachowaniu dzieci wyróżniamy dość sporo, są to m.in.: wspomniana wcześniej agresja, wagary, ucieczki z domu, wszczynanie bójek, wywoływanie konfliktów, stosowanie przemocy wobec rówieśników, nieposłuszeństwo wobec rodziców, kradzieże, używki, kłamstwa i oszustwa, przestępstwa wobec prawa, prostytucja, bierność społeczne. Rodzina rozbita negatywnie oddziałuje na dziecko, jego stan psychiczny i sposób postępowania wobec najbliższych. Konflikty i nieporozumienia w domu bardzo często prowadzą do ukształtowania się cech wrogości, która najpierw jest widoczna w stosunku do rodziców a następnie przenoszona jest poza środowisko domowe. Dzieci często uciekają z domu, łatwo również sięgają po używki i popadają w uzależnienie. Wpływ na zachowanie dzieci ma również alkoholizm ojca lub matki, stosowanie surowych kar fizycznych, konflikty rodzinne. Oczywiście zarówno dzieci z rodziny pełnej jak i dzieci z rodziny rozbitej doświadczają zaburzeń w zachowaniu, jednak według badań dzieci z rozwiedzionych małżeństw częściej wagarują, uciekają z domu i uprawiają włóczęgostwo, ulegają wykolejeniu moralnemu, popadają w uzależnienia oraz popadają w konflikty z rówieśnikami. Właśnie konsekwencją tych zachowań będzie wspomniana już wcześniej przestępczość nieletnich przejawiająca się w kradzieżach i czynach chuligańskich. Zachowaniom przestępczym sprzyja brak więzi emocjonalnych dziecka z rodzicami, surowość rodziców, impulsywność, zmienność stanów emocjonalnych, nieuzasadnione podejrzenia o kłamstwa i oszustwa. Zdobycie niezbędnych środków które zażywają dzieci wiąże się z kradzieżami oraz rozbojami, włamaniami do sklepów itp. Nieletni przeżywający kłopoty domowe w rodzinie, poprzez alkohol i narkotyki wprowadzają się w stan euforii, pozwala im to na chwilę zapomnieć o problemach, wszystko jest im obojętne a używki nadają im siły i sprawiają że czują się lepiej¹¹⁰. Część dziewcząt z rodzin skłóconych popada w prostytucje. Wrażliwe dzieci bardzo często zdają sobie sprawę ze swojego upadku, jednak nie potrafią sobie z tym poradzić¹¹¹.

Odejście jednego z rodziców sprawia że zaniża się poczucie własnej wartości dziecka, czego efektem może być zniechęcenie dziecka do podejmowania jakichkolwiek wysiłków. Zaburzeniom często towarzyszy osłabienie odporności fizycznej dziecka. Stres sprawia że częściej choruje, ma kłopoty ze snem, nie ma apetytu, może skarżyć się na częste bóle głowy oraz brzucha¹¹².

Podsumowując, głównymi przyczynami powstania zaburzeń w zachowaniu są nieprawidłowe postawy rodzicielskie, rozluźnienie więzi emocjonalnych oraz traumatyczne przeżycia wynikające z rozwodu rodziców. Dziecko czuje się niepotrzebne i odrzucone a uczucia te stara się redukować za pomocą zaburzonego zachowania w rodzinie, w szkole czy w środowisku rówieśniczym. Rozwód jest istotnym źródłem niepowodzeń w szkole. Rodzice poprzez złe wypełnianie swoich zadań wychowawczych i opiekuńczych utrudniają właściwe funkcjonowanie społeczne dziecka przez co staje się ono agresywne i wychowawczo zaburzone. Negatywne przeżycia przyczyniają się do zaburzonych zachowań poza domem oraz wśród rówieśników¹¹³. Dziecko potrzebuje kontaktu z obojgiem rodziców. Niestety brak bezpośrednich, trwałych oraz życzliwych kontaktów z rodzicami powoduje zakłócenie wszelkich oddziaływań rodzicielskich, a to powoduje z kolei negatywne zachowania które stają się problemem wychowawczym.

3.3. Relacje dziecka z rodzicami i nowymi partnerami rodziców

Jakość kontaktów z rodzicami wpływa na przystosowanie się dziecka po rozwodzie. Dobra relacja ułatwia rozwój oraz polepsza zdrowie. Według Marii Beisert na kształt relacji wpływa kompletność kontaktów z rodzicami oraz cechy osobowości dzieci i rodziców. Gdy jedno z rodziców opuszcza dom rodzinny, dziecko wchodzi w okres żałoby po utracie dotychczasowej rzeczywistości rodzinnej. Rodzic opuszczający dom rodzinny i starający się utrzymać dobre relacje z dzieckiem, wzbudza w nim przekonanie o potrzebie bycia, dziecko czuje że zasługuje na odwagę rodzica, czuje się kochane. Czynnikiem poprawiającym przystosowanie powinien być kontakt z obojgiem rodziców. Konflikt małżeństwa obniża jednak jakość kontaktów z dzieckiem, a podejmując decyzje o rozwodzie i pozostając w konflikcie, kontakt z dzieckiem dalej pozostaje słaby. Dziecko gorzej przeżywa rozwód rodziców jeśli pozostają w konflikcie. Sam konflikt małżeński jest przyczyną negatywnych emocji przeżywanych przez rodziców oraz wpływa na ich więź z dzieckiem¹¹⁴.

Wychowanie dzieci po rozwodzie polega na kształtowaniu pozytywnego i swobodnego nastawienia do rodzinnego życia w reakcji na przykrą zmianę. Akceptacja punktu widzenia oraz postawy drugiej osoby jest bardzo ważnym krokiem na drodze do wspólnego, skutecznego rodzicielstwa¹¹⁵. Prawem rodziców oraz ich obowiązkiem jest kontakt z dzieckiem. Warto rozmawiać z dzieckiem i przygotować go na nadchodzące zmiany. Wspólnie z nim ustalać z kim zamieszka po rozwodzie, jak wyglądać będzie jego nowe mieszkanie i pokój, jak i kiedy będzie mogło się spotykać z rodzicem który się wyprowadził. Dziecko bardzo często czuje się bezradne, gdy widzi że między rodzicami nie ma już miłości. Po rozwodzie dziecko mieszkając z jednym rodzicem dalej chce zachować dobry kontakt z drugim. Następuje tutaj konflikt lojalności – rodzic, z którym dziecko mieszka, nie okazuje już czułości wobec byłego małżonka, dziecko podświadomie odczuwa swoją miłość do nieobecnego rodzica jako coś niewłaściwego. Warto wytłumaczyć dziecku że miłość do rodzica nie jest niczym złym i należy mówić o byłym małżonku z szacunkiem, pozytywnie, aby dziecko cieszyło się na spotkanie z nim. Dziecko ma prawo przecież kochać mamę i tatę tak samo jak przed rozstaniem¹¹⁶.

Opuszczający rodzinę ojcowie, kochający swoje dzieci, po czasie mają z nimi słabszą więź emocjonalną¹¹⁷. Jak w takim razie być dobrym ojcem? Należy spędzać czas z dzieckiem tak jakby był to zwykły, normalny dzień. Nie wynagradzać dziecku swojej nieobecności drogimi prezentami. Dziecko bardziej ucieszy wspólna zrobiona rzecz. Warto poświęcić się całkowicie dziecku i nie załatwiać w tym czasie spraw zawodowych. Nie należy mówić źle o drugiej stronie, nie wypytywać o życie byłego współmałżonka. Czas spędzony razem z dzieckiem powinien być intensywny i bardziej skoncentrowany na byciu razem¹¹⁸. Niekonfliktowy związek rodziców ułatwia dziecku zmaganie się z rozwodem, a także polepsza jego więź z rodzicami. Od rodziców otrzymuje on wsparcie, pomoc i zaangażowanie. Matka posiada większy wpływ na przystosowanie dziecka. Konflikt matki i ojca niszczy kontakty rodziców z dzieckiem¹¹⁹.

W rodzinach rozbitych relacje rodzica z dzieckiem zależą w dużej mierze od zachowania rodziców. Niestety najczęściej daje się zaobserwować rozluźnienie bądź zerwanie więzów uczuciowych dziecka z jednym z rodziców. Dziecko przeżywa silny stres, uświadamia sobie również że jest w gorsze od swoich rówieśników, którzy wychowują się w rodzinie pełnej. Nieprawidłowy układ stosunków między małżonkami, zaburzone relacje między rodzicami a dziećmi prowadzą do niekorzystnej sytuacji wychowawczej, która ma ogromny wpływ na stosunek dziecka do rówieśników, zadań szkolnych i ich zachowanie¹²⁰.

W miarę upływu czasu bardzo prawdopodobne jest, że w dwóch domach oprócz rodziców zamieszkają tez inne osoby. Moment oraz sposób wprowadzenie w życie dziecka nowych osób, bezpośrednio wpłynie na to, jak wszyscy zareagują na tworzące się zmiany w nowej rodzinie. Dzieciom łatwiej jest, kiedy mają czas aby przyzwyczaić się do rozstania rodziców, zanim w życiu mamy i taty pojawi się nowy partner. Bardzo często dzieci tłumacząc sobie fakt rozstania rodziców, myślą że jest to wina nowego partnera mamy lub taty. Ważne jest, aby dziecko we własnym tempie zaakceptowało nową osobę. Warto rozmawiać o zamiarach wobec nowego związku biorąc pod uwagę uczucia dziecka¹²¹. Rodzina zrekonstruowana to bardzo często spotykany dziś model rodziny. Na początku dziecko bywa zazdrosne i krytycznie nastawione do nowego partnera. Dzieci nie lubią zmian, nowa sytuacja wywołuje poczucie zagrożenia. 

Pierwsze spotkanie warto zrealizować na neutralnym gruncie, gdzie wszyscy będą się czyli swobodnie. Warto okazać dziecku zainteresowanie ale też nie przejmować od razu roli rodzica. Nie zawsze dziecko zaakceptuje nowego partnera za pierwszym razem, dlatego ważna jest szczera rozmowa. Czasem dziecko za wszelką cenę próbuje zniszczyć nowy związek mamy lub taty. Najczęstszymi sposobami są: przerywanie rozmów, ignorowanie, reagowanie sprzeciwem na wszelkie propozycje¹²². Nowy partner wnosi do związku nie tylko siebie ale też swoją rodzinę. Dziecko boi się, że gdy ma stabilne już życie ze swoim rodzicem, nowa osoba je zrujnuje, boi się utraty więzi z biologicznym rodzicem. Niektóre dzieci boją się mieć dobry kontakt z nowym opiekunem, by biologiczny rodzic nie potraktował tego jako „zdrady”¹²³. Jak reagują dzieci na nowego partnera? Dziecko emocjonalnie uczestniczy w życiu rodziców. Do częstych reakcji dziecka na wieść o nowym partnerze należy strach, zazdrość oraz troska. Uczucia te towarzyszą zarówno dzieciom młodszym jak i starszym, które czują się uprawnione do ingerowanie w życie samotnej matki lub ojca. Dziecko ciągle pamięta o rodzinie w której był szczęśliwy. Ciężko mu zaakceptować i poczuć taką samą bliskość do obcego człowieka. Jeśli w rodzinie występowała przemoc dziecko boi się, że nowy partner mamy lub taty będzie postępował tak samo, dlatego z dystansem i niechęcią traktują nowego członka. Dorosłe już dzieci pragną otoczyć swoich rodziców opieką i często postępują egoistycznie¹²⁴.

W tym wszystkim warto pamiętać o szczerej rozmowie z dzieckiem. Przedstawić mu swoje potrzeby ponieważ każdy ma prawo do szczęścia, wolności i do spełnienia w miłości. Może z czasem zaakceptuje nową sytuację. Należy liczyć się ze zdaniem dziecka, akceptować je i stworzyć dziecku jak najbardziej normalnie warunki rozwoju aby czuło się ono swobodnie a przede wszystkim aby czuło się kochane.

Zakończenie

Podsumowując, mogę stwierdzić że udało mi się zrealizować temat jakim był „Rozwód i jego konsekwencje dla dzieci”. Celem było przedstawienie instytucji rodziny, sposobu jej funkcjonowania, jej celów. Omówione zostały również przyczyny rozpadu współczesnej rodziny, kryzys w małżeństwie oraz sposoby radzenia sobie z nim przez małżonków, kwestie rozwodu i konsekwencji jakie z niego wynikają biorąc pod uwagę dzieci.

Korzystając z szeroko pojętej literatury, opisałam definicje rodziny rozumiane przez wielu autorów. Przedstawiłam funkcje jakie ma za zadanie pełnić rodzina, które są od siebie uzależnione i zaburzenie jakiejkolwiek z nich stanowi podstawę do niezdolności rodziny w jej pełnym funkcjonowaniu. Szczególną uwagę warto zwrócić na obszary oraz kierunki zmian w rodzinie, które podlegają nieustannym zmianom. Z tego powodu następuje zwiększenie zainteresowania problemami rodziny. W literaturze dość szerokim rozumianym pojęciem okazała się kwestia przyczyn rozpadu współczesnej rodziny, którą również w dość szczegółowy sposób starałam się opisać.

Uwagę swoją skupiłam na kryzysie w małżeństwie oraz sposobach radzenia sobie z nim przez małżonków. Kryzys w małżeństwie jest zagrożeniem dla funkcjonowania współczesnej rodziny, a samo rozstanie rodziców jest procesem silnie działającym na dzieci zarówno w czasie jego trwania jak i w dalszym ich życiu. Sposobów radzenia sobie z kryzysem również jest wiele ale bardzo często zdarzają się sytuacje, w których to kryzys doprowadza do całkowitego rozpadu małżeństwa. W świetle prawa za sprawą rozwodu małżeństwo przestaje definitywnie istnieć, natomiast separacja nie prowadzi do rozpadu węzła małżeńskiego. Poruszyłam również kwestię socjalizacji dziecka w wyniku rozpadu małżeństwa jego rodziców. Wychowanie takiego dziecka jest dość trudne dlatego szczególny nacisk powinno się tu kłaść na funkcję opiekuńczo – wychowawczą, gdyż negatywna postawa rodziców i zachowanie w przyszłości może doprowadzić do destruktywnego zachowania dziecka.

Ostatni rozdział w całości poświęcony został następstwom rozwodu dla społecznego funkcjonowania dziecka. Problemy, które poruszyłam dotyczył zaburzeń emocjonalnych dzieci w czasie trwania procesu rozwodowego, zaburzeń w zachowaniu oraz relacji dziecka z rodzicami i nowymi partnerami rodziców. Można stwierdzić, że zaburzenia zarówno te emocjonalne jak i w zachowaniu się dziecka stają się coraz bardziej powszechnym zjawiskiem społecznym. Głównymi przyczynami powstania zaburzeń w zachowaniu dziecka stają się nieprawidłowe postawy rodzicielskie oraz rozluźnienie więzi emocjonalnych. Warto dlatego dla dobra dziecka pozwolić mu na samodzielną krytyczną ocenę rodziców, zapewnić mu dobre wychowanie w szacunku do matki oraz ojca. Relacje dziecka z rodzicami oraz z ich nowymi partnerami są bardzo trudne. Należy dać dziecku czas i warto również pamiętać o szczerej rozmowie. Kiedy liczymy się ze zdaniem dziecka i akceptujemy je, stwarzamy tym samym dziecku normalne warunki rozwoju czuje się ono swobodnie a przede wszystkim, czuje się kochane.

Sam temat według mnie wymaga jeszcze głębszych analiz i rozważań. Moim zdaniem, problem ten wart jest poszerzenia i kontynuacji na poziomie pracy magisterskiej.

Streszczenie

W pracy został poruszony jeden z problemów współczesnych rodzin mianowicie rozwód i jego konsekwencje dla dzieci. Przedstawiono zagadnienia dotyczące próby ujednolicenia ogólnej definicji rodziny, jakie spełnia funkcje, obszary oraz kierunki zmian i przyczyny rozpadu współczesnej rodziny. Poruszone zostało również zagadnienie rozpadu rodziny w ujęciu pedagogiczno – prawnym. Szerzej skupiono się tutaj na kryzysie w małżeństwie oraz sposobach radzenia sobie z nim przez małżonków, przedstawiono definicje prawne separacji oraz rozwodu i poruszono problem socjalizacji dziecka w sytuacji rozpadu małżeństwa jego rodziców. Przybliżono również problem zaburzenia emocjonalnego oraz zaburzenia w zachowaniu dzieci rodziców rozwiedzionych oraz przedstawiono jak wyglądają relacje dziecka z rodzicami oraz z ich nowymi partnerami.

Summary

The thesis discusses one of the problems of modern families – divorce and its implications for children. The problems concerning the attempts to unify general definition of family, kind of functions family performs, areas and directions of changes and the reasons for the breakdown of the modern family are included. One of the subjects in also the issue of family breakdown in terms of pedagogical –law. Attention is being paid here on the crisis in marriage and how to deal with it by apouses, the definitions for legal separation and divorce, and problem of socjalization of the child in the event of dissolution of the marriage of his parents. One of the chapters, dicusses the problem of emotional disorders and disorders in the behavior of children of divorced parents, and shows children’s relationships with parents and their new parents.

Bibliografia

Adamski F., Rodzina Wymiar społeczno – kulturowy, Kraków 2002.

Andrzejewski M., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011.

Beisert M., Rozwód proces radzenia sobie z kryzysem, Poznań 2000.

Brągiel J., Wychowanie w rodzinie niepełnej, Opole 1990.

Burret J., Rodzicielstwo po rozwodzie, Poznań 2006.

Cudak H., Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych, Toruń 2003.

Cudak H., Zagrożenie emocjonalne i społeczne dzieci z rodzin rozwiedzionych, Toruń 2010.

Cudak H., Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999.

Chrupek K., Życie po rozwodzie, Warszawa 1976.

Gębuś D., Rodzina Tak, ale jaka?, Warszawa 2006.

Izdebska H., Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1979.

Janke Andrzej W. (praca zbiorowa pod redakcją),Pedagogika rodziny na progu XXI

wieku,Toruń 2004.

Jarosz M., Rodziny dysfunkcjonalne, Warszawa 1982.

Joede W., Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców. Poradnik dla rodziców, Kraków 2007.

Gajda J., Rodzina i dom, Warszawa 1978.

Kawula S., Brągiel J., Janke Andrzej W., Pedagogika rodziny, Toruń 2004.

Kawula S., Kształty rodziny współczesnej szkice familologiczne, Toruń 2005.

Komorowska J., (praca zbiorowa pod red.),Przemiany rodziny polskiej, Warszawa 1975.

Korzeniowska W., Szuścik U., (praca zbiorowa pod red.) Rodzina historia i współczesność, Kraków 2006.

Kozłowski P., Szukanie sensu, czyli o naszej wielkiej zmianie, Warszawa 1995.

Kuśmierz W., Wpływ rodziny rozbitej na sytuację szkolną, [w:] „Życie Szkoły” 200,nr.3,2003.

Okoń W.,Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981.

Polakowska– Kujawa Jolanta ( praca zbiorowa pod red.)Socjologia ogólna, Warszawa 1999.

Popielarska A., Mazurowa M., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze?, Warszawa 1983.

Poręba P., Psychologiczne uwarunkowania życia rodzinnego, Warszawa 1989.

Rosset E., Rozwody, Warszawa 1986.

Sikorski W., Wpływ konfliktów dorosłych na dzieci, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”, nr.3.2003.

Szlendak T., Socjologia rodziny Ewolucja historia zróżnicowanie, Warszawa 2011.

Szukalski P., Małżeństwo początek i koniec, Łódź 2013.

Trawińska M., Bariery małżeńskiego sukcesu, Warszawa 1977.

Tyszka Z., Rodzina, w:Encyklopedia Pedagogiczna, W.Pomykało (red.), Warszawa 1993.

Tyszka Z. ,Socjologia rodziny, Warszawa 1979.

Tyszka Z. System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego, Poznań 2001.

Tyszka Z., Wachowiak A., Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997.

Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa, 1979.

Akty prawne:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz.788).

Strony internetowe:

http://blog.adwokat-skowronska.pl/rozwod-z-orzekaniem-o-winie-przeslanki-i-konsekwencje/

http://rozwiedzeni.blog.interia.pl/?id=2225119

http://www.edujrinne2.republika.pl/Wplyw%20bezrobocia.htm http://www.mydwoje.pl/Alkohol-przyczyna-rozwodow

http://www.psychotekst.pl/artykuly.php?nr=151

http://www.mydwoje.pl/Zdrada-przyczyna-rozwodow

http://zdrowie.trojmiasto.pl/Porada-seksuologa-Zdrada-czy-warto-ratowac-zwiazek-n53773.html

http://puellanova.pl/separacja-wszystko-co-musisz-wiedziec/

http://separacja.pl/definicje.html

http://zycielublina.pl/pomysl-dzieciach-zanim-sie-rozwiedziesz/

http://www.eksperciwoswiacie.pl/dla-pedagogow-i-psychologow/art,12,dziecko-w-sytuacji-rozwodu-rodzicow.html#.U2zD0vl_taA

http://www.edarling.pl/porady/rodzina/rozwod-rodzicow

http://dzieci.pl/kat,1033601,title,Jak-byc-rodzicem-po rozwodzie,wid,15366795,wiadomosc.html?smgputicaid=612b22

http://www.edziecko.pl/rodzice/1,79354,5834149,Byc_dobrym_ojcem_po_rozwodzie.html

http://www.edarling.pl/porady/rodzina/dziecko-nowego-partnera

http://polki.pl/we-dwoje/dziecko;a;nowy;partner,artykul,26563.html

http://www.edarling.pl/porady/rodzina/nowy-partner-a-dzieci

1 J.Komorowska (praca zbiorowa pod red.),Przemiany rodziny polskiej, Warszawa 1975, s.15.

2 F.Adamski, Rodzina Wymiar społeczno – kulturowy, Kraków 2002,s.28.

3 Z.Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979, s.57.

4 Z.Tyszka System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego, Poznań 2001,s.43.

5 F.Adamski, op.cit., s.29.

6 W.Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981,s.261.

7 H.Cudak, Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka, Warszawa 1999, s.5.

8 D.Gębuś, Rodzina Tak, ale jaka?, Warszawa 2006, s.25-26.

9 Z.Tyszka, Socjologia…,op.cit.,s.59-60.

10tamże.

11 id.,Rodzina, w:Encyklopedia Pedagogiczna, W.Pomykało (red.), Warszawa 1993,Fundacja „Innowacja”, s. 687-698.

12 Z.Tyszka A.Wachowiak, Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997,s.46-54.

13 F. Adamski, op.cit., s.36-37.

14 tamże.

15 Podobne zadania jakie spełnia rodzina opisała Maria Ziemska, wyróżniła ona 5 funkcji rodziny : prokreacyjną, produkcyjną, usługowo – opiekuńczą, socjalizacyjną oraz psychohigieniczną. M.Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa, 1979, s.35-37.

16 Z.Tyszka, A. Wachowiak, Podstawowe pojęcia..op.cit., s.61.

17 F.Adamski,op.cit.,s.144.

18 J.Polakowska– Kujawa ( praca zbiorowa pod red.) Socjologia ogólna, Warszawa 1999, s.46.

19 F.Adamski,op.cit.s. 151-160.

20 tamże., s.152- 157.

21 tamże., s. 161-164.

22 tamże., s. 166-167.

23 W.Korzeniowska, U.Szuścik (praca zbiorowa pod red.) Rodzina historia i współczesność, Kraków 2006, s. 436-437.

24tamże.

25 T.Szlendak, Socjologia rodziny Ewolucja historia zróżnicowanie, Warszawa 2011,s.284.

26 H.Izdebska, Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1979,s.61.

27 H.Izdebska,op.cit.,s.62-65.

28 tamże.s.65-70.

29 http://blog.adwokat-skowronska.pl/rozwod-z-orzekaniem-o-winie-przeslanki-i-konsekwencje/ (pobrano:08.09.2013)

30 tamże,op.cit.,s.70 -80.

31 http://rozwiedzeni.blog.interia.pl/?id=2225119 (pobrano:08.09.2014)

32 T.Szlendak, op.cit.,s.286.

33 http://www.edujrinne2.republika.pl/Wplyw%20bezrobocia.htm (pobrane:29.01.2014)

34 http://www.infor.pl/prawo/rozwody/sprawa-rozwodowa/304236,Przyczyny-rozwodu-bezplodnosc.html (pobrano: 08.09.2014)

35 http://www.mydwoje.pl/Alkohol-przyczyna-rozwodow (pobrano:18.01.2013)

36 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005,s. 66.

37 http://www.psychotekst.pl/artykuly.php?nr=151 (pobrano:29.01.2014)

38 http://www.mydwoje.pl/Zdrada-przyczyna-rozwodow (pobrano:08.09.2014)

39 http://zdrowie.trojmiasto.pl/Porada-seksuologa-Zdrada-czy-warto-ratowac-zwiazek-n53773.html (pobrano:08.09.2014)

40 H.Cudak, Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych, Toruń 2003,s.59.

41 tamże.

42 Andrzej W. Janke(praca zbiorowa pod red.),Pedagogika rodziny na progu XXI wieku,Toruń 2004,s.249.

43 J.Gajda, Rodzina i dom, Warszawa 1978, s.30.

44 M.Trawińska, Bariery małżeńskiego sukcesu, Warszawa 1977,s.279-280.

45 M.Beisert,Rozwód proces radzenia sobie z kryzysem, Poznań 2000,s.60.

46 Tamże,s.15.

47E.Rosset, Rozwody, Warszawa 1986,s.154.

48 P.Kozłowski, Szukanie sensu, czyli o naszej wielkiej zmianie, Warszawa 1995,s.98.

49 M.Beisert,op.cit.,s.16-17.

50 Andrzej W. Janke,op.cit.,s.249

51 M.Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011, s.100.

52 H.Cudak, Funkcjonowanie…,op.cit, s.26.

53 M.Trawińska, op.cit.,s.290.

54 M.Andrzejewski,op.cit.,s. 117.

55 http://puellanova.pl/separacja-wszystko-co-musisz-wiedziec/ (pobrano:06.08.2014)

56 H.Cudak,Funkcjonowanie…,op.cit.,s.27.

57 Tamże,s.29.

58 J.Gajda, op.cit,s.50-51.

59 H.Izdebska, op.cit.,s.71.

60 M.Trawińska, op.cit.,s.292.

61 J.Gajda, op.cit,s.40-47.

62 S.Kawula, J.Brągiel, Andrzej W. Janke, Pedagogika rodziny, Toruń 2004,s.166-167.

63 S.Kawula, Kształty rodziny współczesnej szkice familologiczne, Toruń 2005,s.78.

64 tamże.,s.78-79.

65 tamże,s.79-80.

66 tamże, s.80 -81.

67 M.Beisert,op.cit.,s.7

68 H.Cudak,Funkcjonowanie…,op.cit.,s.15.

69 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz.788) Art.61 pkt 1 §2

70 Art. 61 pkt 4 §2, krio.

71 P.Szukalski, Małżeństwo początek i koniec, Łódź 2013, s.134-135.

72 H.Cudak, Funkcjonowanie…,op.cit,s.15.

73 S.Kawula,op.cit.,s.34-35.

74 H.Cudak,Funkcjonowanie…, op.cit,s.13.

75 Art.56 §1, krio.

76 Art.56 §2 i §3, krio

77 Art.58 §1 i §1a ,krio.

78 K.Chrupek, Życie po rozwodzie, Warszawa 1976, s. 10.

79 H.Cudak,Funkcjonowanie…,op.cit., s. 13.

80 http://separacja.pl/definicje.html (pobrano:31.05.2014)

81 J.Burret, Rodzicielstwo po rozwodzie, Poznań 2006,s.34.

82 H.Cudak, Funkcjonowanie…,op.cit.s.169-170.

83 tamże,s.171.

84 tamże s.170.

85 tamże,s.172.

86 tamże,s.181.

87 A.Popielarska,M.Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze?,Warszawa 1983, s.48.

88 tamże,s.45.

89 H.Cudak, Znaczenie rodziny…,op.cit.,s.216.

90 W.Sikorski, Wpływ konfliktów dorosłych na dzieci, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”(2003), nr.3,s.37

91 H.Cudak,Funkcjonowanie…,op.cit.,s.178.

92 Tamże.,s.179-180.

93 H.Cudak,Zagrożenie emocjonalne i społeczne dzieci z rodzin rozwiedzionych, Toruń 2010,s.124.

94 id., Funkcjonowanie…, op.cit.,s.32.

95 id., Zagrożenia…,op.cit., s.129-136.

96 J. Brągiel, Wychowanie w rodzinie niepełnej, Opole 1990,s.50.

97 H.Cudak,Funkcjonowanie…,op.cit.,s.33-34.

98 P.Poręba,Psychologiczne uwarunkowania życia rodzinnego, Warszawa 1989,s.118.

99 H.Cudak,Zagrożenia…,op.cit.s.135-136.

100 J.Gajda,op.cit,s.19.

101 http://zycielublina.pl/pomysl-dzieciach-zanim-sie-rozwiedziesz/ (pobrano:08.09.2014)

102 P.Poręba,op.cit.,s.117.

103 H.Cudak, Zagrożenia…,op.cit.,s.205-206.

104 W.Joede, Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców. Poradnik dla rodziców, Kraków 2007,s.21-22.

105 H.Cudak, Zagrożenia…,op.cit.,s.207.

106 W .Kuśmierz, Wpływ rodziny rozbitej na sytuację szkolną, [w:] „Życie Szkoły” 200,nr.3 s.137-139

107 H.Cudak, Zagrożenia…,op.cit.,s.212-217.

108 E.Rosset,op.cit,s.351.

109 M.Jarosz, Rodziny dysfunkcjonalne, Warszawa 1982,s.178.

110 H.Cudak, Zagrożenia…,op.cit.,s.219-223.

111 J.Gajda,op.cit,s.17.

112http://www.eksperciwoswiacie.pl/dla-pedagogow-i-psychologow/art,12,dziecko-w-sytuacji-rozwodu-rodzicow.html#.U2zD0vl_taA (pobrano:09.05.2014)

113 H.Cudak,Zagrożenia…,op.cit.231-232.

114 M.Beisert,op.cit.,135 – 137.

115 J.Burrdett,op.cit.s.14.

116 http://www.edarling.pl/porady/rodzina/rozwod-rodzicow (pobrano:09.05.2014)

117 http://dzieci.pl/kat,1033601,title,Jak-byc-rodzicem-po rozwodzie,wid,15366795,wiadomosc.html?smgputicaid=612b22 (pobrano:09.05.2014)

118 http://www.edziecko.pl/rodzice/1,79354,5834149,Byc_dobrym_ojcem_po_rozwodzie.html (pobrano:09.05.2014)

119 M.Beisert,op.cit.,s.137-138.

120 J.Brągiel,op.cit.,s.52-53.

121 J.Burrett,op.cit.,s.99-102.

122 http://www.edarling.pl/porady/rodzina/dziecko-nowego-partnera (pobrano:09.05.2014).

123 http://polki.pl/we-dwoje/dziecko;a;nowy;partner,artykul,26563.html (pobrano:09.05.2014).

124 http://www.edarling.pl/porady/rodzina/nowy-partner-a-dzieci (pobrano:09.05.2014)

Poznań 2014