ANALFABETYZM FUNKCJONALNY I JEGO KONSEKWENCJE DLA EDUKACJI DOROSŁYCH.
Analfabetyzm funkcjonalny jest alarmującym zjawiskiem, o którym coraz częściej mówi się w środowisku edukacyjnym i poza nim. O ile analfabetyzm, rozumiany jako brak umiejętności czytania i pisania u osób powyżej określonego wieku (wg kryteriów UNESCO - powyżej 15 r.ż.), jest zjawiskiem dotyczącym przeważnie krajów tzw. Trzeciego Świata, to analfabetyzm funkcjonalny dotyczy społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych - Europy, Ameryki Północnej.
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku wyróżnia następujące odmiany analfabetyzmu:
- analfabetyzm całkowity, czyli zupełny brak umiejętności czytania i pisania;
- półanalfabetyzm (analfabetyzm częściowy) polegający na braku umiejętności pisania przy jednoczesnej umiejętności czytania;
- analfabetyzm wtórny (powrotny), zanik nabytej uprzednio i już przyswojonej umiejętności czytania i pisania w wyniku niedostatecznego jej utrwalenia bądź niekorzystania w życiu;
- analfabetyzm funkcjonalny, oznaczający nieumiejętność wykorzystania słowa pisanego jako środka komunikacji w typowych sytuacjach życia codziennego; mimo opanowania umiejętności czytania i pisania analfabeta funkcjonalny nie posiadł zdolności rozumienia tekstów pisanych (…) na poziomie koniecznym do sprawnego funkcjonowania w współczesnym świecie; w praktyce osoba taka (…) nie jest w stanie w sposób analityczny podejść do prostego tekstu, by wyłowić najistotniejsze fakty, nie rozumie informacji podawanych przez środki masowego przekazu”.
Problem analfabetyzmu funkcjonalnego dotyczy coraz większej liczby dorosłych ludzi, posiadających często nie tylko świadectwo ukończenia szkoły, ale nierzadko dyplom o ukończeniu studiów wyższych. Rozmiar tego zjawiska najlepiej ilustrują badania przeprowadzone w 1994 roku w siedmiu krajach - Kanada, USA, Holandia, Niemcy, Szwecja, Polska i Szwajcaria na reprezentatywnych próbach kobiet i mężczyzn w wieku 16-65 lat. Badania dotyczyły trzech podstawowych umiejętności:
Rozumienie zadań tekstowych - czyli umiejętność zrozumienia tekstów najczęściej spotykanych;
Rozumienie i wypełnianie dokumentów i formularzy;
Umiejętność wykonywania prostych obliczeń.
Wyniki tych badań ukazują alarmujący poziom alfabetyzacji dorosłych Polaków. Ponad 75% badanych nie potrafiło na podstawie dwu prostych wykresów odpowiedzieć na pytanie o związek między zjawiskami; około 40 % polaków nie potrafiło na podstawie mapki pogody odpowiedzieć o ile według przewidywanych maksymalnych temperatur będzie cieplej w Bangkoku niż w Seulu. Około 75 % nie potrafiło na podstawie rozkładu jazdy odpowiedzieć, o której godzinie odchodzi ostatni autobus w sobotę.
Podobnie alarmująco wyglądają wyniki badań, przeprowadzonych w ramach Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (OECD/PISA), gdzie bada się rozumienie tekstu. Wśród naszych 15-latków przebadanych w 2000 r. blisko co dziesiąty jest funkcjonalnym analfabetą. Jedynie 6 proc. zostało zaliczonych do tej grupy, która dobrze sobie radzi przetwarzaniem informacji i to był najgorszy wynik spośród wszystkich państw.
Jakie są przyczyny występowania tego zjawiska na taką skale? Jednym z ważniejszych powodów jest nieskuteczność nauczania (wg badań Zbigniewa Kwiecińskiego w połowie lat 90 szkoły podstawowe opuszczało 15-20% analfabetów funkcjonalnych i około 20-25% półanalfabetów). Powody takiego stanu rzeczy można wyliczać w nieskończoność: zbyt duża liczba dzieci w klasach, przeładowanie treści nauczania wiadomościami encyklopedycznymi przy jednoczesnym braku umiejętności stosowania tej wiedzy w praktyce, instrumentalny i nieskuteczny system oceniania, nie zawsze zadowalający poziom umiejętności nauczycieli (czy ktoś kiedyś zbada, ile wśród nich jest analfabetów funkcjonalnych?), niedofinansowanie oświaty, wadliwe programy nauczania i tak dalej.
Jednym z powodów tego zjawiska jest wyraźnie zmniejszający się poziom czytelnictwa. Uczniowie czytają bardzo często tylko lektury obowiązkowe, większość z nich - w postaci skryptów, streszczeń, opracowań. Do elity czytelników można zaliczyć już tych, kto czyta więcej niż kilkanaście książek rocznie - a nie jest ich dużo. Zresztą poziom literatury, po którą najchętniej sięgają dynozaury czytelnictwa może budzić zgrozę. Za czasów PRLu książki były produktem trudnodostępnym, wręcz snobistycznym. Ale wtedy nie było anten satelitarnych i Internetu. Porzucenie czytelnictwa na rzecz telewizji i Internetu jest trendem powszechnym. Ale jednocześnie część widzów - właśnie analfabeci funkcjonalni - nie potrafi zrozumieć przekazywanych treści.
Analfabetyzm funkcjonalny jest postrzegany jako duży problem w krajach rozwiniętych, ponieważ rozwój myśli naukowej, postępująca komputeryzacja społeczeństwa wymagają coraz więcej kompetencji (tzw. kompetencji kluczowe), które są niezbędne w dzisiejszych czasach. Ale zwalczanie tego zjawiska nie jest proste, ponieważ:
Dorośli analfabeci niechętnie przyznają się do tego, że maja problemy z czytaniem i pisaniem;
Nie są oni zainteresowani swoim dalszym kształceniem;
Dorośli bardzo szybko się nudzą pod wpływem metod nauczania, które zostały opracowane dla dzieci, co zarazem prowadzi do przerywania przez nich uczestnictwa w kursie lub marnotrawienia własnego wysiłku;
Brak jest kontynuacji aktywności edukacyjnej, przez co następuje uwstecznienie i zapomnienie tego, czego się nauczyli.
Analfabetyzm funkcjonalny skutkuje poważnymi zagrożeniami. Posiadane braki w zakresie podstawowych kompetencji prowadzi do obniżenia szans na rynku pracy, co przy dużym poziomie bezrobocia prowadzić może do obniżenia stopy życiowej, ubóstwa, marginalizacji społecznej. Wynikiem tego jest zazwyczaj zmniejszenie szans edukacyjnych i zawodowych dla pokolenia dzieci analfabetów funkcjonalnych (nie tylko z powodów ekonomicznych, ale również dlatego że w rodzinie zaczyna się proces „wrastania w kulturę”, jak również przyswojenie norm i wartości).
Następnym zagrożeniem jest duża liczba analfabetów funkcjonalnych w urzędach, szkołach, władzach lokalnych i centralnych, czyli tam, gdzie mogą wyrządzić największe szkody. Czego może nauczyć taki nauczyciel i w jaki sposób urzędnik - funkcjonalny analfabeta - może pomoc petentom?
Wzrastająca liczba analfabetów funkcjonalnych doprowadza do ogólnego obniżenia poziomu kultury w społeczeństwie. Taki człowiek nie tylko nie rozumie treści kultury innej niż masowa (a i to nie zawsze) ale i nie rozumie potrzeby posiadania i rozwoju takiej kultury.
Jednym z najbardziej widocznych skutków analfabetyzacji społeczeństwa są straty finansowe, które ponoszą społeczeństwa w wyniki działań ludzi nie rozumiejących prostych poleceń i instrukcji.
Problem ten nie pojawił się wczoraj i nie zniknie jutro. Rozwiązanie tego problemu leży w interesach państwa i społeczeństwa i dlatego należy podejmować działania naprawcze i zapobiegające.
Ponieważ jednym ze źródeł analfabetyzmu funkcjonalnego leży w nieskutecznym systemie edukacji, należy poważnie się zastanowić nad wprowadzeniem niezbędnych zmian w systemie edukacji. Należy poprawiać warunki kształcenia dzieci i młodzieży, stosować programy dokształcania uczniów słabszych i najbardziej zagrożonych, obejmując ich dodatkowymi zajęciami. Nie od dziś wiadomo, że łatwiej jest zapobiegać niż zwalczać. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na poziom czytelnictwa, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Nawyki czytelnictwa i korzystania z dobytków kultury powstają właśnie w tym okresie. Należało by również zadbać o rozwój oświaty dorosłych, tak aby zachęcić ludzi do uzupełniania wykształcenia. Walka z analfabetyzmem nie jest łatwa, i nic nie wskazuje na to, że w najbliższym czasie ta walka zostanie wygrana. Ale analfabetyzm jest dużym problemem i ten problem należy rozwiązywać.
Opracowała Krawczewska Lilia.
T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003, s. 115.
I. Białecki, Alfabetyzm funkcjonalny, „Res Publika nowa” 1996, nr 6, s. 70-71.
Encyklopedia… dz. cyt., s. 116
B. Śliwerski, Problem analfabetyzmu w świetle raportów UNESCO, „Nowa Szkoła”, 2000 nr 2, s. 36.