Zaburzenia pamięci i ich konsekwencje dla funkcjonowania społecznego i edukacyjnego.

Katarzyna S.

Chcąc rozmawiać o zaburzeniach pamięci i ich konsekwencjach dla funkcjonowania społecznego, musimy zadać sobie pytanie czym jest pamięć. Jest ona wynikiem skomplikowanych procesów, w których biorą udział narządy zmysłów, system nerwowy i przede wszystkim mózg. Można powiedzieć, że nasza pamięć to ogromny i zasobny magazyn. Każda informacja jaka do niej trafia, jest przechowywana i w odpowiedniej chwili może zostać wydobyta z „magazynu”.

Wyróżniamy wiele rodzajów pamięci, ale zazwyczaj dzielimy je na trzy grupy w zależności od czasu przechowywania informacji.

Pierwsza to pamięć ultrakrótka (sensoryczna). Zlokalizowana jest w każdym ze zmysłów i przechowuje dane bez zniekształceń i przetworzenia przez bardzo krótki okres czasu. Aby widzieć obraz poruszający się w sposób ciągły, układ wzrokowy mózgu musi przechowywać informacje naniesione przez pojedynczą klatkę filmu tak długo, aż pojawi się następna. Można to zaobserwować np. podczas przesuwania rozżarzonej końcówki kija przed oczami. Nie będziemy widzieć tylko pojedynczych punktów, ale linię ciągłą, która po chwili zniknie z oczu. Podobnie jest w przypadku zmysłu dotyku. Przez ułamek sekundy będziemy na skórze czuć dotyk, choć nie będzie już bezpośredniego kontaktu z przedmiotem.

Kolejnym typem jest pamięć krótkotrwała. Wykorzystywana jest do zapamiętywania danych zmysłowych lub informacji pobranej z pamięci długotrwałej. Przechowuje informacje w mózgu zależnie od tego jak często jest powtarzana. Jeśli krótko, to jest usuwana aby nie przeciążać umysłu; natomiast jeśli dłużej przenoszona jest do pamięci długotrwałej. Dobrym przykładem są tu działania matematyczne. Przy mnożeniu dwóch liczb najpierw skupiamy się na ich zapamiętaniu, wykonujemy obliczenia a następnie skupiamy się na zapamiętaniu wyniku. Dane dotyczące mnożenia dwóch liczb są zastępowane przez dane wyniku, a więc istotniejszej sprawy.

Najważniejszym rodzajem pamięci, potrzebnym do logicznego i twórczego myślenia oraz rozwiązywania problemów jest pamięć długotrwała. Można wyróżnić też dwa podzespoły. Pamięć niedeklaratywna gromadzi informację na temat naszych doświadczeń, czyli nawyków.

Nie potrzebujemy zastanawiać się nad kolejnymi czynnościami, np. związanymi z prowadzeniem samochodu- robimy to machinalnie. Natomiast pamięć deklaratywna jest to taki rodzaj wiedzy czy wspomnień, który spokojnie jesteśmy w stanie wyrazić słowami. Dane z pamięci deklaratywnej mogą być stosunkowo łatwo wydobyte i uświadomione w odróżnieniu od danych gromadzonych przez pamięć niedeklaratywną.

Ale często nasza pamięć nas zawodzi. Przyczyn może być wiele. Od zmęczenia, przepracowania aż po depresję a nawet zakochanie. Wszystkie te czynniki powodują, że najprostsze rzeczy, takie jak podanie naszych danych lub miejsca gdzie zostawiliśmy kluczyki, stają się zarówno dla nas jak i dla otoczenia kłopotem. Zapominanie najprostszych instrukcji podanych kilka chwil wcześniej stanowi podstawę, aby zastanowić się nad kondycją nie tylko naszego umysłu, ale też ciała. Notoryczne niedosypianie lub zamartwianie się powodują, że obniża się nasza koncentracja i wydolność. Przyswajanie nowej wiedzy przychodzi z trudem albo wcale. Nie jesteśmy w stanie zapamiętać nowych informacji, tak by nawet później wydobyć je z naszego przepastnego „magazynu”

Aby zapobiec procesowi zapominania, możemy ćwiczyć nasz umysł. Ale najpierw powinniśmy wypocząć i oderwać się od rzeczywistości. Kilka minut na świeżym powietrzu dotleni mózg i usprawni go. Następnie przychodzi czas na trening psychiczny. Dobrą okazją do utrwalenia i powstania nowych połączeń nerwowych jest rozwiązywanie krzyżówek i innych zadań logicznych. Świetne wyniki daje też systematyczne uczenie się oraz kilkakrotne powracanie w czasie nauki do przeczytanych informacji, tak by je lepiej zapamiętać.

Duże znaczenie ma też dieta. Powinna być bogata w cynk (ryby, ziarna zbóż i fasola), bor (orzechy, winogrona i brzoskwinie), witaminy C, E i beta - karoten, których dużo znajdziemy w warzywach. Powinniśmy spożywać też produkty bogate w miedź, potas i glukozę, która jest swoistym paliwem dla szarych komórek. Należy ograniczyć tłuste i obfite posiłki, ponieważ zaleganie ich w przewodzie pokarmowym powoduje uczucie zmęczenia i zmniejsza sprawność naszego umysłu. Niekorzystny wpływ na stan pamięci ma nadmiar węglowodanów. Najgorszy jest alkohol, który spożywany w dużych ilościach, skutecznie niszczy pamięć.

Jakkolwiek łatwo możemy przywrócić zwinność naszego umysłu z tych stanów poprzez proste ćwiczenia i zmianę nawyków żywieniowych, tak już w przypadku chorób jest dużo trudniej.

Nasza pamięć rozwija się już w życiu płodowym. Pełną dojrzałość osiąga w wieku 15-16 lat. W wieku starszym często tak jak słabnie nasze ciało, tak słabnie i pamięć. Jednak u niektórych ten proces przebiega łagodniej, wręcz bezobjawowo.

Problemy z zapamiętywaniem najprostszych danych łączone są z demencją starczą. U ludzi w podeszłym wieku mamy najczęściej do czynienia z zaburzeniami pamięci krótkotrwałej. Osoby takie nie potrafią powiedzieć kto ich odwiedził przed godziną lub czy nakarmiły kota. Nie mają za to problemów z odtworzeniem wydarzeń sprzed wielu lat.

Z zaburzeniami u osób starszych związana jest choroba zwana Alzheimerem. Należy ona do kręgu schorzeń otępiennych (50% wszystkich przypadków otępienia), charakteryzujących się organicznymi zaburzeniami w sferze czynności poznawczych, zwłaszcza zaś postępującym zanikiem pamięci. Wytraca się zdolność do wykonywania w sposób logiczny złożonych zadań, a z czasem również tych najprostszych.

Choroba charakteryzuje się podstępnym początkiem, trudnym niekiedy do zauważenia przez otoczenie. W miarę upływu czasu pojawiają się różne zaburzenia zachowania i objawy związane z upośledzeniem czynności kory mózgowej. Po raz pierwszy została opisana w 1906 roku przez niemieckiego neuropatologa Aloisa Alzheimera i przez długie lata stanowiła mało ważne zagadnienie neurologiczno-psychiatryczne. Zwykle zaczyna się po 65. roku życia. Z badań epidemiologicznych wynika, że w krajach wysoko cywilizowanych odsetek osób w wieku 65-70 lat dotkniętych chorobą wynosi 2,5%. W wieku pomiędzy 65.-85. rokiem następuje znaczący wzrost liczby osób chorych - do jej podwojenia dochodzi co kolejne 5 lat.

Choroba Alzheimera zaczyna się w sposób niezauważalny. Zwykle trwa od 5 do 12 lat. Początkowo występują zaburzenia pamięci polegające na trudności w zapamiętywaniu nowości. Niekiedy pojawiają się zaburzenia nastroju: chory bywa płaczliwy albo nadmiernie agresywny. W późniejszym okresie pacjent ma już wyraźne zaburzenia pamięci, zarówno świeżej, jak i odległej. Często po wyjściu z domu nie jest w stanie znaleźć drogi powrotnej. Zdarzają się przypadki zaginięć osób starszych. Zdarzenia te dopiero wtedy są rozpoznawane jako choroba. Jest mu czasem trudno wysłowić się, stara się używać bardzo prostej składni. Mowa rzadko jest płynna. Nasilają się objawy lękowe, depresyjne. Czasem występują halucynacje. Pacjent przestaje dbać o siebie. W zaawansowanej chorobie pacjent nie jest w stanie nikogo rozpoznać, wypowiada pojedyncze słowa, czasem w ogóle nie mówi. Na ogół spędza cały czas w łóżku, nie jest w stanie samodzielnie jeść. Zwykle zapada w głęboka apatię, czasem jednak zdarzają się objawy gwałtownego pobudzenia.

Mówi się, że gdy ktoś z rodziny choruje na Alzheimera, choruje cała rodzina. Mamy wtedy dwa wyjścia: zapewnić specjalistyczną opiekę w ośrodku lub zajmować się chorym w domu. Drugie wyjście wiąże się z nieustanną obserwacja i troską. Nie możemy dopuścić aby osoba ta wyszła z domu bez opieki. Problemy z pamięcią sprawiają, że chory nie zna drogi do domu, nie wie jak się nazywa.

Ciekawym przypadkiem związanym z pamięcią jest zjawisko déjà vu. Jest to odczucie, że zaistniała sytuacja miała miejsce w przeszłości, chociaż wiemy, że to niemożliwe, ponieważ np. jesteśmy w danym miejscu pierwszy raz. Zjawisko to cechuje się krótkim czasem trwania. Osoba nie potrafi powiedzieć, kiedy sytuacja miała dokładnie miejsce. Otacza je aura tajemniczości. Niektórzy mają przeczucie, że będą w stanie przewidzieć przyszłość. Déjà vu może być wiązane z zaburzeniami neurologicznymi i występować przed atakami padaczki, ale większość z nas doświadczyła tego przynajmniej raz w życiu, pomimo iż nie stwierdzono żadnych objawów choroby.

Ale zaburzenia pamięci nie muszą być tylko wynikiem choroby czy zaniedbania psychiczno-fizycznego. Mogą być także następstwem urazów lub silnych traumatycznych przeżyć.

Jedną z postaci zaburzeń jest amnezja, czyli niepamięć. Najbardziej drastyczną jej formą jest amnezja całościowa. Obejmuje ona całą posiadaną dotychczas wiedzę i doświadczenia. Zazwyczaj też uniemożliwia zapamiętanie nowych rzeczy. Osoby dotknięte tym rodzajem amnezji w przypadku urazów doznanych w nowych miejscach lub poprzez wpływ silnych emocji lub szoku, mogą wymyślić nową tożsamość. Nie pamięta, ale również oddalają się od środowiska, często częściowo lub całkowicie przyjmując nową tożsamość. Podają wymyślone lub zasłyszane nazwisko, wiedzą gdzie się znajdują, ale nie potrafią powiedzieć jak się znaleźli w nowym miejscu. Bez odpowiedniej pomocy ze strony policji lub organizacji zajmujących się poszukiwaniami osób zaginionych, mogą na stałe zżyć się z otoczeniem. Jako zwykli obywatele wydają się normalni i potrafią angażować się w różne działania, które charakterystyczne są dla nowego stylu życia, odmiennego od odrzuconego.

Zaczynają życie jako nowa osoba, nie wiedząc kompletnie nic o swojej przeszłości. Tego, czym zajmowali się w przeszłości, mogą dowiedzieć się poprzez metodę prób i błędów. Przykładowo, jeśli w „poprzednim życiu” potrafili operować specjalistycznymi maszynami, to przy kontakcie z tymi urządzeniami, będą zachowywać się naturalnie i wiedzieć jak się nimi posługiwać. Co prawda nie przywróci im to pamięci, ale może dać ważne wskazówki policji, gdzie szukać rodziny. Ta, może tylko czekać na informacje od osób, które być może go znają. Jednak iż niektóre czynności osoba ta może robić machinalnie, wykonywanie nowych może jej przychodzić bardzo trudno.

Znane jest także pojęcie amnezji częściowej (selektywnej) czyli wybiórczej, występującej często po urazach mózgu. Chory może nie pamiętać tylko wybranych fragmentów ze swojego życia. Mogą to być traumatyczne przeżycia, które mózg blokuje, aby na nas nie oddziaływały. Jest to specyficzny rodzaj obrony przed niebezpiecznymi informacjami. Wypieramy się stresujących sytuacji zapominając o nich, zamiast popadać w chorobę, np. depresje, czy nerwice.

Jeśli chory nie pamięta czasu poprzedzającego utratę przytomności, mówimy o amnezji wstecznej. Jeśli nie pamięta tego, co zdarzyło się po odzyskaniu przytomności, mówimy o amnezji następczej- zlokalizowanej. W obu przypadkach pacjent nie potrafi powiedzieć jak doszło do utraty przytomności. Nie wie też gdzie się znajduje. Po ustaniu szoku potrafi przypomnieć sobie jednak większość informacji, a nawet cząstkowe dane na temat wypadku. Wspomniana amnezja pourazowa ma różną długość trwania: od kilku minut do wielu lat.

Niezwykle rzadko spotykaną formą amnezji jest hipermnezja. Jest to posiadanie nienaturalnie bardzo dobrej pamięci. Osoby potrafią powiedzieć ze szczegółami co wydarzyło się w danym czasie, nawet jeśli zdarzenia miały miejsce bardzo dawno temu. Zwykle bez zastanowienia potrafimy powiedzieć co robiliśmy w danym czasie tylko na kilka dni wstecz. Informacje z wcześniejszego okresu są segregowane i w pamięci zostają tylko te najważniejsze.

Podobnie jest z uczeniem się. Czytając książki zapamiętujemy tylko część informacji. W zależności czy jesteśmy bardziej skłonni na zapamiętywanie danych w postaci werbalnej czy obrazkowej, większość materiału zapamiętamy w takiej właśnie formie. Ucząc się warto więc stymulować mózg takimi tylko bodźcami, które zapamiętamy. Informacje będą mogły być szybciej przyswojone i przeniesione do pamięci długotrwałej, bez obciążania umysłu.

Jednak zapominanie informacji najwyraźniej przebiega w czasie godziny od zakończenia nauki. Zapominamy wtedy połowę zbędnego materiału, jakiego się uczyliśmy. W ciągu kolejnych godzin proces ten ulega znacznemu spowolnieniu. Jednak przy regularny powtarzaniu, z głowy ucieka nam mniej informacji.

Każdy człowiek doświadcza zaburzeń pamięci. Nie muszą one mieć jakiegokolwiek podłoża chorobowego, zaistnieć w skutek wypadku czy traumatycznych wydarzeń. Może to być chwilowa „pustka w głowie”. Ważne, aby osobie dotkniętej poważnymi zaburzeniami pomóc, a nie odstawić na boczny tor. Osoba ta może nie poradzić sobie w życiu codziennym i narazić siebie oraz innych na niebezpieczeństwo.

Aby zminimalizować ryzyko zaburzeń pamięci, musimy tak często jak tylko się da ćwiczyć pamięć, aby nie dać jej zapomnieć jak się uczyć. Nie od dziś wiadomo, że nieużywana pamięć lubi zaodzić.

---