Funkcje emocji i ich wpływ na procesy poznawcze i perswazję

1. Funkcje emocji

• dzięki wywoływaniu charakterystycznych dla danego gatunku ogólnych wzorów zachowania w sytuacjach, które powtarzały się w trakcie ewolucji, emocje pomogły ludziom przystosować się do fizycznego i społecznego świata,

• emocje ważne są w trakcie rozwoju indywidualnego, gdy nasze działania są koordynowane z działaniami innych ludzi,

• dwie główne właściwości poznawcze emocji:

1. kierowanie działaniem,

2. strukturalizowanie systemu poznawczego przez organizowanie go w różny sposób. Efektami tej strukturalizacji jest modyfikowanie spostrzegania, ukierunkowanie uwagi, umożliwianie uprzywilejowanego dostępu do pewnych wspomnień oraz tendencyjne oddziaływanie na myślenie.

1. Funkcje poznawcze

• Simon (1967) przekonywał, że emocje nie są tylko zjawiskiem biologicznym. Emocje byłyby niezbędne u każdej inteligentnej istoty. Są one rozwiązaniem ogólnego problemu. Zadanie polegające na wykrywaniu zasad konstrukcji stanowi sedno nauki o poznawaniu.

• Tomkins (1995) – mamy wiele różnych motywów czy celów, emocje określają priorytet między nimi. Wg Simonsa przerwy między tym, co wykonują istoty żywe, następują wtedy, gdy wydarza się coś, co jest głośne lub niespodziewane, czyli ostrzega przed niebezpieczeństwem, gdy jakaś potrzeba fizjologiczna staje się nagląca, lub kiedy pewne skojarzenia poznawcze przygotowują nas na coś ważnego. Takie wydarzenia oddziałują na naszą uwagę. Materiał dowodowy wskazuje na ścisły związek między działaniem tego systemu przerywania a dużą częścią tego, co zwykle nazywa się zachowaniem emocjonalnym.

  Funkcje emocji polegają na tym, że zarządzają one naszymi motywami, przełączając uwagę z jednej sprawy na inną, kiedy nieprzewidziane zdarzenia wpływające na te sprawy zachodzą w świecie, w ciele czy umyśle.

• Oatley i Johnson-Laird (1987, 1995) – komunikacyjna teoria emocji oparta na założeniu o dwóch rodzajach sygnałów przesyłanych w systemie nerwowym. Jeden z tych rodzajów to sygnały informacyjne. Komunikaty te przenoszą informację o zdarzeniach i przekazują rozkazy do określonych miejsc przeznaczenia. Inne rodzaje sygnałów nie przenoszą specyficznej informacji, lecz sprawują kontrolę nad mózgiem, nadając mu różne formy czy modalności organizacji. Te odrębne modalności (dla radości, smutku, itd.) stanowią podstawę emocji i nastrojów. Sygnał, który wprowadza jedną z tych modalności może być wywołany na wiele sposobów. Wywołanie emocji nie wymaga udziału kory mózgowej ani świadomości (LeDoux). Zwykle sygnałowi kontroli emocjonalnej towarzyszy sygnał typu informacyjnego; zazwyczaj wiemy więc, co wywołało daną emocję.

• Świadoma i intencjonalna wiedza nie jest konieczna dla wszelkich emocji. Emocje bez świadomie znanych przyczyn (emocje nieukierunkowane) zdarzają się rzadko. Z tego wynika, że oba wyniki sygnałów mogą występować razem, ale mogą też osobno.

• Funkcja sygnału kontrolnego polega na zmianie organizacji systemu poznawczego, tak żeby reagował na pewien charakterystyczny rodzaj zdarzeń, który powtarzał się często w trakcie ewolucji. Każdy rodzaj emocji ma specyficzne funkcje w życiu gatunku. W drodze ewolucji ukształtowały się mechanizmy spełniania tych funkcji.

• Najważniejsze funkcje podstawowych sygnałów emocjonalnych są związane z działaniem. Kiedy wszystko jest na dobrej drodze do osiągnięcia jakiegoś celu, wtedy nadawany jest sygnał o kontynuowaniu kierunku działania, a emocje są radosne. Przy zdarzeniach negatywnych dochodzi do przerwania realizowanego działania i występuje większe zróżnicowanie emocji (strach, gniew, smutek, itd.)

Emocja (modalność)	Zdarzenie wywołujące lub obiekt emocji	Działania, do których następuje przejście
Emocje, które czasami mogą być nieukierunkowane
Radość	Osiąganie celów pośrednich	Kontynuuj plan modyfikując go w razie konieczności; współdziałaj; okazuj uczucie
Smutek	Niepowodzenia głównego planu lub utrata aktywnego celu	Nie rób nic; poszukuj nowego planu; szukaj pomocy
Gniew	Aktywny plan pokrzyżowany	Staraj się usilniej; działaj agresywnie
Strach	Cel samozachowawczy zagrożony lub konflikt celów	Wstrzymaj realizację aktualnego planu; czujnie zwracaj uwagę na środowisko; zastygnij i/lub uciekaj
Emocje, które zawsze mają jakiś obiekt
Miłość oparta na przywiązaniu	Osoba opiekująca się	Utrzymaj kontakt; rozmawiaj
Miłość opiekuńcza	Potomstwo	Opiekuj się; pomagaj; wspieraj
Miłość seksualna	Partner seksualny	Podejmuj zaloty, aktywność seksualną
Wstręt	Skażenie, zanieczyszczenie	Odrzuć tę substancję; wycofaj się
Pogarda	Osoba z grupy obcej	Traktuj w sposób bezwzględny

Źródło: Oatkley i Johnson-Laird (1995)

2. Racjonalność a emocje

• U bardzo prostych zwierząt zachowanie jest kontrolowane przez odruchy, więc ich świat pozbawiony jest emocjonalności. Świat ludzi (a także innych ssaków) jest złożony. Działamy celowo, a nasze działania czasami przynoszą skutki, których nie przewidywaliśmy. Nasze możliwości i wiedza są ograniczone. Nie jesteśmy samowystarczalni, więc współdziałamy z innymi ludźmi, lecz nasza komunikacja nie jest doskonała. Emocje sygnalizują nam zdarzenia, w przypadku których nie mamy żadnej gotowej reakcji, umiejętności, nawyku czy wiedzy, mówiącej nam co robić dalej.

• Emocja jest podobna do wrodzonego wnioskowania. Filozof Peirce takie wnioski nazwał „domniemaniami” lub „abdukcjami” i zaliczył do nich emocje. Abdukcje emocjonalne mają charakter ukryty. Po prostu odczuwamy strach, a mózg specjalizuje się w reagowaniu na sytuacje tego rodzaju.

3. Emocje jako heurystyki

• Heurystyka jest metodą robienia czegoś, która jest zwykle użyteczna wtedy, gdy nie ma gwarantowanego rozwiązania.

• Zazwyczaj polegamy na heurystykach, a emocje dostarczają nam podstawowego ich zestawu, umożliwiającego radzenie sobie z niektórymi spośród powstających problemów.

2. Rola emocji w kierowaniu działaniem

   Cztery podstawowe emocje mogą być nieukierunkowane (nieintencjonalne); dana osoba nie wie, co spowodowało sygnał kontroli emocjonalnej. Zwykle jednak występuje on razem z innym sygnałem wskazującym, co spowodowało emocję. Te 4 emocje są podstawą nastrojów: radości, depresji, rozdrażnienia i lęku.

1. Radość

Jest emocją lub nastrojem, wynikającą z osiągania celów pośrednich, z zaangażowania w to, co się robi. Mózg, kiedy jest radosny, jest zorganizowany w sposób bardziej elastyczny. Radość sprawia, że organizacja poznawcza staje się bardziej elastyczna i wytwarza bardziej niezwykłe skojarzenia. Skłania ona ludzi, by dążyli do wyższych celów, kontynuowali to, co robią i opierali się przejściu do jakiegoś innego stanu. Kiedy jesteśmy radośni, jesteśmy bardziej skłonni do pomocy i współpracy. Angażujemy się radośnie w to, co robimy i potrafimy się uporać z tym, co się przydarzy.

2. Smutek

Jest przeciwieństwem radości. Emocja wywołana utratą celu lub roli społecznej, gdy wiadomo, że nie mogą być przywrócone. Zwrócony ku przeszłości. Występuje rezygnacja w stosunku do zdarzenia, które było przyczyną tej emocji. Smutek spokrewniony jest z żalem, depresją, skruchą, ubolewaniem, które implikują jakąś zmianę ku wewnątrz. W smutku koncentrujemy się na sobie i dokonujemy zmiany samooceny w związku z tym, co się zdarzyło. Zbyt długo utrzymujący się smutek uważa się za patologiczny i określa jako depresję.

3. Gniew

Emocja związana z podkreśleniem swojej dominacji, spowodowana udaremnieniem czegoś, co staramy się zrobić lub przez kogoś, kto nam przeszkadza lub kto okazuje, że nie liczy się z nami. Jeżeli wydaje się, że cel można przywrócić, wówczas gniew sprawia, że staramy się bardziej usilnie. Jeśli możliwy jest środek zaradczy na naszą frustrację, to pod wpływem gniewu stajemy się agresywni i mściwi. Gniewne spory często prowadzą do podjęcia negocjacji od nowa, gdy nasze oczekiwania zostały zawiedzione.

4. Strach

Jest emocją wynikającą z przewidywania niebezpieczeństwa. Strach wprowadza system w stan gotowości do radzenia sobie z niebezpieczeństwem. Sprzyja to czujności wobec zdarzenia wzbudzającego strach, które monopolizuje uwagę. Strach może obejmować rodzinę reakcji. Kalin stwierdził ich 3 rodzaje:

• przywołanie pomocy,

• zastygnięcie w bezruchu, w celu uniknięcia wykrycia,

• groźna demonstracja, której zadaniem jest odstraszenie.

Każda z tych reakcji ma własny mechanizm neurochemiczny, a różne manipulacje farmakologiczne wpływają na nie w sposób selektywny.

Pięć innych podstawowych emocji (miłości i odrzucenia) zawsze odczuwa się wobec jakiegoś przedmiotu, istoty lub osoby. Zawsze są intencjonalne. Obiektem emocji miłości i odrzucenia jest osoba, widziana za pośrednictwem modelu umysłowego. Emocje te może wywoływać nie tylko osoba, ale i sama myśl o niej. We wszystkich emocjach mających swój obiekt istnieje element dokonywanej przez nas na ten obiekt projekcji cech, które może on posiadać lub może ich nie posiadać: w miłości idealizujemy, kiedy odrzucamy – deprecjonujemy.

1. Miłość oparta na przywiązaniu

Emocja, którą odczuwa potomstwo wobec swojej matki lub innej opiekunki czy opiekuna. Przejawia się ona we wpatrywaniu się w nią (lub w niego), podążaniu za tą osobą, pragnieniu przebywania z nią, większym ożywieniu w jej obecności niż w obecności innych, w możliwości wykorzystania tej osoby jako bezpiecznej bazy przy zapoznawaniu się z otoczeniem; i na odwrót, w uczuciu lęku, gdy ta osoba jest nieobecna, a smutku, jeśli została utracona. Gdy występuje przywiązanie, niemowlę (lub młode zwierzę) buduje model opiekunki z uwzględnieniem stopnia, w jakim można jej zaufać; umożliwia on rozpoznawanie tej osoby i przechowywanie w pamięci wyobrażenie (idei) opiekunki.

2. Miłość opiekuńcza

Odwrotność miłości opartej na przywiązaniu - miłość rodzica lub innego opiekuna do potomstwa. Bez tej emocjonalnej atrakcyjności stopień zaangażowania, jakiego wymagają dzieci, byłby zbyt duży. Miłość opiekuńczą można też odczuwać do innych obiektów, takich jak partnerzy seksualni.

3. Miłość seksualna

Kiedy ludzie się zakochują, zazwyczaj darzą uczuciem swoje wyobrażenie o tej osobie. Czasami trzeba lat, by przystosowali się do rzeczywistości. Ta emocja także ma podłoże biologiczne. Niektóre jej elementy wyraźnie wywodzą się z zalotów i łączenia się w pary u zwierząt.

4. Wstręt

Emocja związana z odrzuceniem i unikaniem czegoś, co sprawia, że robi nam się niedobrze, dosłownie lub w przenośni. Rozin i jego współpracownicy wywodzą wstręt z wrodzonego odrzucenia substancji, które są zepsute, niezdrowe lub zatrute. Niechęci do wzięcia czegoś do ust towarzyszy poczucie mdłości. U ludzi nie tylko widoki i zapachy wywołują tę emocję, lecz także myśli i wyobrażenia. Istnieje wstręt do splugawienia się przez obiekty, z którymi można się zetknąć lub nawet pomyśleć o nich, np. przez praktyki seksualne.

5. Pogarda

Emocja związana z interpersonalnym odrzuceniem, zwłaszcza gdy dotyczy ono członków grup obcych. Terminem stosowanym w tym kontekście jest uprzedzenie: odrzucenie innej osoby i dyskryminowanie jej jedynie na podstawie jakiegoś wyobrażenia. Wyobrażenie to może się pojawić, gdy ktoś zmienia pozytywną ocenę osoby na negatywną. Może się też pojawić, gdy ktoś nie zna tej osoby, lecz ma jedynie wyobrażenie na jej temat. Żadne z tych wyobrażeń nie musi być oparte na znajomości realnej osoby.

Klasyfikowanie emocji jako pozytywnych i negatywnych, lub przyjemnych i nieprzyjemnych, jest często użyteczne. Wymiary pozytywne i negatywne można przekształcić na zbliżanie się i unikanie. Jednakże uwzględnianie tylko wymiaru pozytywne-negatywne sprawia, że w odniesieniu do niektórych emocji sytuacja jest skomplikowana. Zróżnicowane emocje sugerują bardziej stosowne kategorie zachowania i organizacji mózgu niż te, które mogłyby wynikać z samego tylko rozróżnienia przyjemności i przykrości.

3. Wpływ nastrojów i emocji na funkcjonowanie poznawcze

Nastroje i emocje wywierają dwa rodzaje wpływu na jednostkę. Jeden z nich, omówiony wcześniej ma charakter bezpośredni: zmiana w gotowości,udostępnienie repertuaru działań. Jednakże emocje zwykle trwają krótko i przechodzą w nastroje. Emocje pobudzają nas do poszukiwania możliwego planu działania; zmieniając organizację poznawczą, pomagają kierować tym poszukiwaniem.

1. Wpływ na percepcję

• Etcoff i Magee – eksperyment z twarzami ułożonymi w kilka szeregów , z których każdy przedstawiał stopniowe przejścia między dwoma stanami. Stwierdzili występowanie nagłych zmian zdolności różnicowania między twarzami w tych szeregach, wskazujące na istnienie granicy.

• Niedenthal i Setterlund – w dwóch eksperymentach stwierdzili, że specyficzne emocje radości i smutku wpływają na selektywną percepcję materiału związanego z tymi emocjami, natomiast nie mają wpływu na percepcję materiału ogólnie pozytywnego lub negatywnego.

2. Oddziaływanie emocji na uwagę

• Oddziaływania te są różnego rodzaju, od nieświadomych w dużej mierze procesów filtrowania napływającej informacji do świadomego zaabsorbowania tego rodzaju, jakie występuje wtedy, gdy się czymś martwimy.

• Wpływ emocji na uwagę zbadano najdokładniej w przypadku lęku, który zwęża zakres uwagi. Ludzie przestraszeni koncentrują się głównie na tym, czego się boją lub na sposobach zabezpieczenia przed tym i nie zważają na prawie nic innego.

• Emocje istnieją na wielu poziomach – podstawowych mechanizmów podobnych do odruchu, schematów emocjonalnych, pojęć reprezentujących emocje i ich skutki.

3. Emocje a pamięć

• Kiedy przypominamy sobie jakąś słowną relację, słowa nigdy nie są dokładnie takie same. To co spostrzegamy, jest asymilowane do naszej własnej struktury znaczeniowej (schematu), która zawiera wiele wiedzy ogólnej.

• Ludzie nie są w stanie zapamiętywać zdarzenia z wszystkimi szczegółami i dokładnością. Niektóre elementy wspomnień mogą zostać podsunięte przez inne osoby i wtedy my nie jesteśmy w stanie odróżnić prawdziwych wspomnień od nieprawdziwych.

• Wspomnienia zdarzeń pojawiają się mimowolnie, często po wielu latach. Są one związane z emocjami i dają poczucie ponownego przeżywania przeszłości.

• Aby jakieś zdarzenie było dobrze zapamiętane jako odrębne wspomnienie, musi się wyróżniać w swoim czasie, lecz także być niezwykłym, jedynym w swoim rodzaju. Zdarzenia emocjonalne, które pozostają w pamięci jako odrębne epizody, muszą mieć następujące cechy:

1. zdarzenie musi być wyraziste i spostrzegane jako silne emocjonalnie,

2. zdarzenie to musi być punktem zwrotnym, początkiem sekwencji lub istotne znaczenie dla późniejszych czynności,

3. zdarzenie musi pozostać stosunkowo niezwykłe.

• Zdarzenia angażujące emocjonalnie pamięta się lepiej niż nieangażujące, a zdarzenia przyjemne – lepiej niż nieprzyjemne; bronimy się przed nieprzyjemnymi myślami.

4. Zaangażowanie emocjonalne a zeznanie naocznego świadka

• W zeznaniu naocznego świadka zwykle występują błędy,

• Świadkowie bardziej zestresowani danym zdarzeniem zapamiętują więcej szczegółów,

• Osoby, które zostały poszkodowane w czasie przestępstwa bardziej dystansują się do danego zdarzenia, np. nie wspominają o doznanych ranach,

• Przy wydarzeniach emocjonalnych lepiej postrzegamy szczegóły centralne, niż peryferyczne; przy wydarzeniach neutralnych odwrotnie; przy wydarzeniach niezwykłych nie pamięta się dobrze ani szczegółów centralnych ani peryferycznych,

• Materiał wyrazisty emocjonalnie pamięta się lepiej, niż materiał neutralny,

• Jeśli zdarzenie jest ważne i niezwykłe, to powstają warunki zarówno do wyrażania emocji, jak i do dystynktywnego przypominania. A jeśli o zdarzeniu myśli się często lub pojawiają się traumatyczne retrospektywne przebłyski, to samo zdarzenie pozostaje bardziej wyraziste w naszej pamięci,

• Co do wyparcia psychologowie nie wykluczają takiego zjawiska, lecz zachowują co do niego sceptycyzm.

5. Wpływ nastroju na przypominanie

• Osoby mające radosny nastrój lepiej oceniają innych, niż osoby, będące smutne; osoby radosne zapamiętują więcej pozytywnych cech, a smutne negatywnych,

• Wpływ nastroju na pamięć występuje wtedy, gdy to, co się pamięta, ma znaczenie emocjonalne dla osoby pamiętającej,

• Hipoteza zgodności nastrojów – gdy w życiu danej osoby ma miejsce jakieś realne zdarzenie o znaczeniu emocjonalnym, to osoba ta lepiej przypomina sobie owo zdarzenie wówczas, gdy znowu doświadcza tej samej emocji,

• Nastroje są specyficznymi modalnościami organizacji mózgu, dającymi uprzywilejowany dostęp do wspomnień zdarzeń, doświadczonych w tym samym stanie emocjonalnym,

4. Wpływ nastroju na dokonywanie ocen

• Dokonujemy ocen łącząc to, co wiemy z tym, co czujemy,

• Dwa rodzaje przetwarzania argumentów:

1. systematyczny – osoba starannie rozważa słuszność danego argumentu,

2. droga na skróty – powierzchowny, bardziej niedbały, opiera się na mniej istotnych aspektach komunikacji;

   Ludzie w dobrym nastroju stosują drogę na skróty, a ludzie w nastroju neutralnym lub negatywnym są w stanie przetwarzać argumenty w sposób bardziej systematyczny,

• W pewnych okolicznościach nasze samopoczucie może zmieniać nasze oceny z powodów nie mających żadnego związku z rozpatrywanym problemem; jeśli wywołasz radosny nastrój i nie dasz ludziom wystarczająco dużo czasu na myślenie, to będziesz mógł nastawić ich przychylnie do swojego produktu, niezależnie od jego wartości czy użyteczności

1. Błędna atrybucja

• Nastrojem można manipulować niezależnie od innych czynników,

• Błędna atrybucja – nastrój wynikający z jednego kontekstu przenosi się na inny kontekst, dla którego nie jest odpowiedni.

• Jeśli badanym zwróci się uwagę na źródło wywołanego nastroju, to jest mniej prawdopodobne, że nastrój ten wpłynie na ich oceny.

2. Wpływ nastroju na oceny dotyczące ludzi

• W normalnym życiu występuje co najmniej 6 różnych rodzajów wpływów:

1. nastrój może ułatwiać odbiór informacji związanych z tym nastrojem,

2. nastrój może wytworzyć pewien ogólny sposób (modalność) myślenia i reagowania,

3. nastrój może sam działać jak informacja dla osoby, u której występuje,

4. nastroje mogą ulegać błędnej atrybucji,

5. różne nastroje mogą nakładać ograniczenia na system poznawczy,

6. ludzie mogą starać się utrzymać nastrój, w którym są obecnie

5. Perswazja

• Na ocenę argumentu ma wpływ reputacja osoby przedstawiającej argument, czas na przetworzenie go, nastrój oraz siła argumentu; nastrój może wywierać wpływ niezależnie od treści,

• W obszarach, w których wiedza jednostki jest niewystarczająca, lub procesy poznawcze wprowadzają w błąd możemy bardziej zbliżyć się do sprawiedliwości, stosując społeczny podział procesów poznawczych,

• Zwiększamy nasze ograniczone ludzkie możliwości, stosując w interakcjach z innymi ludźmi heurystyki emocjonalne.