Temat: Przedstaw i objaśnij symbolikę w wybranych dramatach Stanisława Wyspiańskiego i jego malarstwie.

Symbol jako środek wyrażania utajonych myśli i emocji towarzyszy człowiekowi od bardzo dawna. Nie tylko literatura, ale także architektura, rzeźba, malarstwo, sztuka użytkowa stały się obszarem zaszyfrowanych i wieloznacznych treści. Człowiek od zamierzchłych czasów wypowiada się poprzez symbol. U podstaw symbolizmu leży przekonanie, że świat materialny poznawalny rozumem i zmysłami nie jest jedyną realną rzeczywistością. Poza nią istnieje jeszcze inna przestrzeń głębsza bardziej skomplikowana. To świat uczuć metafizycznych, tajemnic bytu, niepokojów i lęków ludzkiej duszy. Nie sposób go poznać rozumem ani wyrazić językiem służącym do definiowania konkretnych rzeczy. Poczucie bezradności wobec nazywania pozazmysłowej duchowej rzeczywistości, każą poszukiwać innych środków przekazu, będących w stanie wyrazić to, co niewyrażalne. Stał się tym symbol-obrazowy odpowiednik idei i pezeżyć głęboko ukrytych i niejasnych. Szczególne uznanie uzyskał w okresie modernizmu. Schyłek XIXw. i towarzyszące mu nastroje smutku i melancholii odrywają ludzką uwagę od rzeczywistości materialnej, kierując ją w strone tego, co duchowe, nieskończone, wiecze i absurdalne. Stąd kult symbolu w tej epoce.

Po raz pierwszy nazwa symbolu pojawiła się w tytule manifestu programowego młodych poetów francuskich. Opublikował go w 1886 roku Jean Morens w paryskim dzeinniku „Le Figaro”. Szybko nazwa nowego kirunku arystycznego rozpowszechniła się na całą Europę. Z Francji i Belgii dotarła do Niemiec oraz Polski. Symbolizm stał się faktem. Zaistniał zarówno w sztkukach plastycznych jak i w literaturze. Była to świadoma reakcja na wszechobecny realizm, naturalizm i dekadentyzm. Przeciwstawiał się także nowym modernistycznym hasłom do naśladowania rzeczywistości. Jeden z wyznawców symbolizmu Zenon Przesmycki był także jednym z głównych teoretyków modernizmu w Polsce. Wyznawał elitarną koncepcję sztuki przeznaczonej tylko dla nielicznych. Pisał on, iż: „Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna, była i jest zawsze symboliczną...”. Symbol jest więc obrazowym, zmysłowym równoważnikiem terści i emocji niewyrażalnych dosłownie. Składa się z dwóch planów. Pierwszy z nich to plan dosłowny, który tworzą konkretne postacie, przedmioty, zdarzenia, sytuacje. Drugi plan zawiera natomiast treści ukryte, zaszyfrowane. Symbol nie nazywa ukrytych sensów w sposób jasny i definitywny. Zawyczaj tyklo sugeruje, gdyż z założnienia jest zagadkowy. Pozostaiwa odbiorcy przestrzeń do samodzielnej interpretacji,

Niewatpliwie symboliczna jest tworczośc Stanisława Wyspiańskiego. Był to, jeden z najważniejszych młodopolskich twórców, malarz, poeta, dramaturg. Urodził się ur.15 stycznia 1869 w Krakowie. Syn Franciszka, rzeźbiarza, fotografika, i Marii z Rogowskich. Stanisław Wyspiański, sporą część swojego życia spędzał, podróżując. Niewątpliwie, drugim domem, oprócz Krakowa, dla Wyspiańskiego była stolica Francji- Paryż. To właśnie w Paryżu Wyspiański poznaje muzyczny teatr Wagnera, teatr który stał się inspiracją twórczą artysty. Poznaje także teatr Maurycego Maeterlincka, ojca dramatu symbolicznego. Po powrocie do Krakowa, w 1894, Wyspiański jako już dojrzały dramaturg-malarz, bierze się za pisanie swoich dzieł. Na początku nie był akceptowany w środowisku krakowskim, gdyż w Polsce nie był jeszcze tak bardzo znany gatunek dramatu symbolicznego. W przeciwieństwie do alegori, która odwołuje się do konkretnych wyobrażeń, symbol jest bardziej wieloznaczny i wielowymiarowy.

Furtkę do sławy Wyspiańskiemu przyniosła „Warszawianka”, napisana w 1898, którą wystawił na deskach Teatru Krakowskiego w 1900. To utwór symboliczny, który sugeruje treści, a nie wypowiada ich wprost. Słowo jest tylko jednym ze składników widowiska, przeznaczonego nie do czytania lecz na scenę, co tłumaczy skąpość i krótkość „Warszawianki”.Głównym problemem tego dramatu jest powstanie listopadowe. Symbolika utworu wymaga głębszej analizy. Z założeń reformy teatru Wyspiańskiego wynika, że na równych płaszczyznach wystepują: scenografia, dźwięk i słowo, które muszą z sobą współgrać.W scenografii szczególną rolę odgrywają dwa kolory biel i czerń, które ze sobą kontrastują.Biel otaczających ścian, mebli i firanek to symbol czysttości i nadziei, natomiast czerń podłóg kojarzyć się może ze zblizającą się klęską i żałobą.Istotmym elementem jest biało-czerwona szarfa z plamami krwi- symbol przegranej bitwy. Wiary dodaje popiersie cesarza z liśćmi laurowymi będące symbolem chwały, władzy i sławy. Bardzo ważna jest pieśń „Warszawianka” która naprawdę nie była śpiewana w tej bitwie, autor wprowadza ją jednak jako element patriotyczny, symbol chwały żołnierzy w walce.Z drugiej jednak strony należy przypomnieć, że Francja nie przybyła Polsce z pomocą.Pieśń zatem można zinterpretować jako symbol zniszczenia.Dźwięki bitwy to symbol zażartej walki, a pieśń zapowiada zgon dywizji.Prócz istotnej scenografii i muzyki ważne są postacie dramatu.Maria symbolizuje zniewoloną Polskę, Wiarus symbol patosu i odwagi, Chłopicki, ktory pojawiał się też w innych utworach jest symbolem strachu, niewiary w walkę i zwycięstwo polskich żołnierzy.

Dramat "Wyzwolenie"powstały 1903 roku jest kolejnym rozrachunkiem z mentalnością polską. Wyspiański stosuje tu konwencję teatru w teatrze: na scenie teatru krakowskiego, gdzie wkrótce ma się odbyć przedstawienie, reżyser - nowy Konrad - improwizuje widowisko symbolizujące współczesną Polskę. Pojawiają się postacie mitologiczne, których obecność jest bardzo wymowna. To właśnie Hestia, opiekunka ogniska domowego daje Konradowi pochodnię, zapowiadając, że "nadszedł czas by naród wstał na krwawą rzeź". Jest to bardzo dosadny symbol wzniecenia w otępiałym, zniewolonym narodzie ducha walki, niosąc ze sobą ciepło i nadzieję.Zwróciłam tez uwagę na wymowny tytuł dramatu. 'Wyzwolenie' ma być hasłem do przewartościowania teorii mesjanizmu. Konrad podważa romantyczne przeświadczenie, iż Polska jest Chrystusem narodów. Na znak tego przeciwstawia krzyżowi symbolowi męczeństwa i ascezy słońce. Postacią symbolizującą romantyczne ideały jest zwolennik "poezji grobowej"- Geniusz. To właśnie jemu Konrad wyznaje, że bardziej od umiłowanego przez Geniusza pozaziemskiego szczęścia , pragnie dorównać innym narodom, nie chce by Polska musiała ponosić jakiekolwiek ofiary. Konrad nawołuje do zerwania z "poezją grobów", której symbolem jest trumienny Wawel.W akcie III, dialogu z Maskami, Wyspiański stosuje typowy dla epoki symbol - klucz. Konrad mówi o schodzeniu w głąb lochów. Można to odczytać jako penetrację własnej oraz narodowej podświadomości.Wszystkie te zabiegi sprowadzają się do jednego przesłania-należy wyrwać naród polski z zafascynowania przeszłością i zmusić go do działania. Nie bez znaczenia jest tez imię głównego bohatera. Konrad to postać zaczerpnięta z 'Dziadów' Adama Mickiewicza. U Wyspiańskiego staje się symbolem poglądów poety na sprawy narodowe. Jednak różnica pomiędzy mickiewiczowskim Konradem, a tym z 'Wyzwolenia' polega na odmiennych celach. Teraz dąży do Polski silnej, zorganizowanej i ziemskiej ,a nie jak w 'Dziadach' do Polski mistycznej i mesjanistycznej. Niestety okazuje się, że zwycięstwo Konrada miało miejsce tylko na deskach teatru, a nie w życiu, a tym samym sprawa przyszłości Polski pozostaje nie rozwiązana.

Najpopularniejszym dramatem symbolicznym Stanisława Wyspiańskiego jest „Wesele”, którego premiera odbyła się w 1901 roku. Wyspiański napisał „Wesele” zainspirowany autentycznym ślubem poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną. W dramacie można zauważyć połączenie poetyki symbolicznej i realistycznej. Akt I prezentuje typy gości z miasta i chłopów z Bronowic. Kolejny to sceny przybycia fantastycznych gości- osoby dramatu, Widma, ukazują się poszczególnym bohaterom. Przybywa Widmo do Marysi, Stańczyk schodzi z obrazu do Dziennikarza, Rycerz Zawisza do Poety, Hetman do Pana Młodego, Upiór Szela do Dziada,a Werynhora do Gospodarza. Nie są to zestawienia przypadkowe. Widma „wyobrażają” dusze ludzi, którym się pojawiają, są uosobieniem ich wewnetrzynych rozterek, konfliktów i pragnień. Werynhora wręcza Gospodarzowi złoty róg, który ma poderwać wszyskich do powstania, obdaża go misją zwołania ludzi z bronią i organizację zrywu wolnościowego.

Akt III przynosi jednak rozczarowanie. Złoty róg zostaje powieżony Jaśkowi co można zinterpretować jako nie dojrzałość, brak gotowości do czynu. Młody Jasiek gubi róg w chwili, gdy schyla się po swoją czapkę z piór. Fakt ten dowodzi że dba o własne interesy. Zapomina o sprawie narodowej. Gospodarz, który miał być odpowiedzialny za zwołanie ludzi z bronią zasypia, a lud z kosami na sztorc (symbolem gotowości do walki) rzeczywiście zbiera się i czeka na Werynhore (będącego symbolem zjednoczenia Polski). Zjawia się jednak chochoł, który jest najbardziej nośnym symbolem „Wesela”. W takt jego muzyki orszak weselny rusza w bolesny, letargiczny taniec, zaczarowane dreptanie w kółko zamiast walki zbrojnej. Czym jest chochoł ? To krzak róży owinięty słomą na zime. Zaproszony na wesele wchodzi jako złowrogi pierwiastek destruktywny, usypiający. Chochoł oznacza krzak bez życia. Ukryty w słomie oznacza martwice, poezję grobową czyli pogrzebaną sprawę narodową. Rodzi się pytanie czy na zawsze? W wersji optymistycznej chochoł czeka na wiosnę kiedy to ożywa i kwitnie. Może tez sprwawa narodowa odżyje. Z kolei magiczna scena tańca, w którą chochoł wciąga orszak weselny jest symbolem niemożności ogólnej, marazmu, stanu ,który Wyspiański pokazujke swojemu narodowi i z którego pragnie go wyrwać.

Symbol chochoła występuje również w malarswie Wyspianskiego. Jednym z najbardziej znanych obrazów są „Chocholy” gdzie na pierwszym planie widać kilkanaście chochołów przypominających ludzi stojących w kałuży. Chyląc się ku wodzie, próbują dostrzec w niej odpowiedzi na swoje pytania. Każdy z nich jest jak człowiek, szary, ciągle czegoś poszukujący, lecz w środku kryjący pąki róż symbolizujące piękno, które z przyjściem wiosny na nowo się odrodzi. Wokoło nich stoją stare uschłe drzewa. Tworzą odosobniony, cichy las, piękny w swej samotności. Nie ma w nim żadnych zwierząt, biegnie tylko przez niego równie opustoszała droga. Na jej pobrzeżach stoi kilka lamp usilnie próbując rozedrzeć jego mrok. W samej oddali można dostrzec zamek wawelski przypominający o szlachetnej historii naszego narodu. Wyspiański namalował obraz z myślą o corocznym cyklu śmierci i odradzania się natury na wiosnę. Symbolem tego są chochoły, które zrzucając słomę odkrywają swoje prawdziwe piękno, które umarło i narodziło się na nowo by, jak co roku olśnić swą urodą słoneczne dni. Stojące na około uschłe wierzby stwarzają ten niesamowity nastrój obrazu i podkreślają jednocześnie jego niesamowitość i szlachetność jak i dbałość artysty o szczegóły Symbolizuje to także zbudzenie się państwa polskiego ze snu, na który zapadliśmy podczas niewoli. Wydaje mi się, że obraz budzi w ludziach lekki przestrach i podziw dla jego milczenia, które mówi więcej niż Wyspiański mógł wyrazić słowami. Pokazuje jak wszyscy są do siebie podobni, jak te chochoły stojące w wodzie, każdy tak samo szary, każdy poszukujący siebie w swoim odbiciu.

„ Planty o świcie”,także znany pod nazwą „ Wawel o świcie”to jedno z niewielu płócien olejnych Wyspiańskiego. Zarówno Wawel jak i Planty odniosły kluczową rolę w twórczości Wyspiańskiego. Są bowiem miejscem powszednim i wyznaczającym codzienną trasę przez miasto, ale i miejscem magicznym, pełnym ukrytej symboliki. Na obrazie tym – pusta obsadzona drzewami aleja prowadzi do stóp zamku majaczącego we mgle. Perspektywiczna przestrzeń wytworzona szpalerem drzew i murem więzienia św. Michała wciąga wzrok widza, w głąb obrazu. Tam góruje nad światem Wawel niby niedostępna i wyniosła wieża. Przytłumia srebrzysto - szarą kolorystyką oraz bezlistne konary drzew oplatają linią całą przestrzeń. Jednak w powietrzu odczuwa się żal – wszystko w tym obrazie potęguje klimat nostalgii i smutku. „Planty” to obraz który w swej całości symbolizuje, szarość, melancholię oraz tajemniczość, którą kryje za sobą mgła i oddalony zamek. Zamek można zinterpretować jako bezpieczną ojczyznę. Droga, która do niego prowadzi jest długa i trudna. Wiele wysiłku będzie musiał włożyć naród, by odzyskać wolność ojczyzny. Te mroczne dominujące na obrazie barwy mają przestrzegać społeczeństwo przed trudem, który ich czeka.

Symbol w twórczości Wyspiańsiego jest wszechobecny . Autor się symbolami przede wszystkim by zwrócić uwagę widza na sprawy Polski. By obudzić w ludziach świadomość narodową. Jednocześnie pozostawia swoje dzieła otwartymi dla indywidualnych teorii i rozważań.

Jego utwory atakowały widza natłokiem środków artystycznych, zmuszając do przemyśleń i wciągając w teatralne inscenizacje historii Polski. Unikał jednak doraźnej oceny postępowania bohaterów swych dramatów. Generalizował, pokazywał problem przemawiając dynamizmem i obrazami, ocenę pozostawiał widowni. Symbol służył u niego wznoszeniu problemów, o których pisał na wyższy poziom dyskusji o uniwersalnych wartościach. Unikał tym samym banalnych komentarzy do zdarzeń. Wszystkie diagnozy jakie Wyspiański stawiał w swych dziełach okazały się trafne. Dowodem na to jest chociażby uniwersalny wydźwięk chocholego tańca, który na trwałe wszedł do polskiej frazeologii. Dziękuje.