Rzeźba eoliczna
Rzeźba litoralna
Rzeźba krasowa
Rzeźba eoliczna:
Poziomy ruch mas powietrza zachodzi na obszarze całej kuli ziemskiej. Na morzach i oceanach tworzy fale i prądy, na lądach charakterystyczna formy eoliczne, Podobnie jak inne czynniki zewnętrzne, wiatr niszczy, transportuje i buduje. Przebieg i rozmiary tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.
SIŁA WIATRU
Siła wiatru zależy od prędkości i masy przemieszczanego powietrza. Prędkość wiatru z powodu tarcia jest przy gruncie bardzo mała. Masy powietrza przemieszczają się po nierównej i chropowatej powierzchni gruntu z różną prędkością, a to powoduje zawirowania, charakteryzujące ruch turbulentny. Wiatry o prędkości poniżej 5 m/s cechuje słaba turbulencja, o prędkości 5 – 10 m/s umiarkowana, powyżej 10 m/s silna. Z ukształtowaniem powierzchni związane jest też tętno wiatru, zwane porywistością. Pionowy kierunek występuje w postaci prądów wstępujących, wirów i trąb powietrznych.
DZIAŁALNOŚĆ TRANSPORTOWA WIATRU
Wiatr w zależności od siły porusza, przesuwa, toczy, podrzuca i unosi drobne cząstki skalne. Wyróżnia się: Pełzanie powierzchniowe, polegające na pchaniu przez wiatr oraz przesuwaniu przez ziarna uderzające – bombardowanie; Saltację, polegającą na skokowym przemieszczaniu ziarn piasku; Suspensje, czyli utrzymywanie się w zawieszeniu na przestrzeni od kilku metrów do kilku tysięcy kilometrów. (Grube ziarna podlegają toczeniu, drobne saltacji, a bardzo drobne suspensji). Sedymentacja, ziarna piasku przemieszczane przez wiatr mogą być stabilizowane wskutek sedymentacji polegającym na bardzo wolnym opadaniu ziarn; akrecji – spadaniu ziarn, połączonemu z wyruszeniem ziarn uderzonych, a więc saltacją; inkursji polegającej na stabilizowaniu ziarn na stokach i dekantacji polegającej na wytrącaniu pyłu zawieszonego w powietrzu.
DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA WIATRU
Deflacja – niszcząca działalność wiatru, czyli wywiewanie.
Korazja – szlifowanie i żłobienie
Na powierzchniach skalnych wskutek nierównomiernego wietrzenia i wywiewania powstają drobne formy deflacyjne jak: jamy, kieszenie i zagłębienia plastrowe, a także próżnie podskorupowe. W obszarach piaszczystych powstają niecki deflacyjne, rynny deflacyjne i zagłębienia zwane wydmuszyskami, a także ostańce i bruki deflacyjne, zbudowane z grubszych okruchów po wywianiu piasku.
DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA WIATRU
Na piaskach lotnych wiatr tworzy bardzo charakterystyczne formy eoliczne. Są to mikroformy; zmarszczki, języki, smugi i kopce piaszczyste; mezoformy – wydmy o różnym kształcie i przebiegu oraz makroformy – wielkie garby piaszczyste (draa)
Zmarszczki eoliczne to równoległe przebiegające drobne nabrzmienia i obniżenia o profilu asymetrycznym.
|
Rząd |
Nazwa |
Dł. fali [m] |
Amplituda [m] |
Ziarno |
|
Pierwszy |
draa |
300 – 5500 |
20 – 450 |
|
|
Drugi |
wydmy |
3 – 600 |
– 100 |
|
|
Trzeci |
zmarszczki duże |
50 – 300 cm |
|
grube |
|
Czwarty |
zmarszczki małe |
6 – 30 cm |
0,5 cm |
zdrobne |
Wydmy piaszczyste – powstają i rozwijają się w obszarach pustynnych (wydmy pustynne), na piaszczystych wybrzeżach morskich (wydmy nadmorskie), na piaszczystych równinach nadrzecznych i sandrowych (wydmy śródlądowe)
Rozróżniamy wydmy wędrujące, wydmy ustalane i ustalone pokryte roślinnością lub okryte skorupą.
Wydmy zbudowane są z piasków głównie drobno i średnioziarnistych, przeważają zdecydowanie ziarna kwarcu. Wydmy przemieszczają się od paru metrów do paru kilometrów w ciągu roku. Efekty wędrówki mogą być małe, gdy wieją wiatry na przemian z przeciwnych kierunków.
Wydmy podłużne (sejfy) – Powstają na obszarach o dużej ilości mas piasku i przy silnych wiatrach. Mają do 100 km długości, do 200 m szerokości, stoki asymetryczne i falistą linie brzegową.
Wydmy paraboliczne – albo łukowe, powstają wtedy, gdy oba końce przesuwanego przez wiatr barchanu lub wału piaszczystego zostaną unieruchomione przez roślinność lub wilgotne podłoże, podczas gdy środek o większej masie piasku posuwa się naprzód.
Wydmy gwiaździste – o kształcie stożka lub kopy powstają w obszarach pustynnych, gdy piasek jest nawiewany z różnych kierunków. Nawiewanie piasku ze wszystkich stron doprowadza do rośnięcia wysokości, ale nie umożliwia wędrówkę.
Oprócz wydm swobodnych są wyróżnione wydmy wymuszone, zwłaszcza konfiguracją terenu.
TYPY PUSTYŃ
W nawiązaniu do konfiguracji terenu rozróżniamy; pustynie górzyste, wyżynne i nizinne.
Rzeźba litoralna
Działalność morfogenetyczna mórz i oceanów ogranicza się do wąskiego pasa lądu zwanego wybrzeżem. Linia brzegowa oddziela część nadwodną od podwodnej. Masy wody poruszane przez wiatr (fale i prądy dryfowe) oraz przemieszane wskutek przyciągania przez księżyc i słońce (przypływy i odpływy) wykonują w obrębie pasa wybrzeży pracę niszczącą i budującą. Rezultatem tej działalności są talasogeniczne formy wybrzeża.
Wybrzeżem nazywamy pas graniczny lądu i morza obejmujący część nadwodną i część podwodną. W obrębie wybrzeża znajduje się: zabrzeże i brzeg. W obrębie brzegu znajduje się część nadbrzeżna i podbrzeżna.
DYNAMIKA WÓD MORSKICH
Fale są głównym czynnikiem modelującym wybrzeże, prądy odgrywają mniejszą rolę, a pływy zwiększają i zmniejszają zasięg oddziaływania fal. W zależności od głębokości dna i warunków rozwoju powstają; fale oscylacyjne o ruchu wahadłowym pionowym oraz fale translacyjne o ruchu postępowym, poziomym.
Fale sejsmiczne – powstają w wyniku trzęsień podmorskich, wybuchów wulkanicznych i wielkich obrywów górskich, a przemieszczają się z prędkością do 189 m/s. Są one katastrofalne dla obszarów nadmorskich.
Prądy morskie – są uporządkowanym ruchem wody morskiej w określonym kierunku i czasie.
Prądy dryfowe – wymuszone działaniem stałych wiatrów, maja rózną długość, szerokość i głębokość oraz przemieszczają się z różną prędkością. Aktywność geomorfologiczną przejawiają prądy litoralne, płynące z prędkością powyżej 35 cm/s. Rozróżnia się prądy przypływowe, wywołane zjawiskiem przypływu oraz prądy odpływowe, związane z odpływem.
FORMY UTWORZONE WSKUTEK NISZCZĄCEJ DZIAŁALNOŚCI WÓD
Nudy, więc jeśli chcecie to sami sobie przeczytajcie coś o tym. Wody wnikają w dolne części obszarów górskich i wyżynnych dając wybrzeża strome itp.
Fale destrukcyjne.
TERASY MORSKIE
Są to fragmenty dawnego brzegu morskiego w postaci spłaszczeń z pokrywą osadów morskich. Znajdują się powyżej lub poniżej dzisiejszego poziomu morza, a ograniczone są od dawna martwymi klifami. Są to morskie terasy abrazyjne. Terasy formowane przez fale stopniowo ustępującego morza mają duże nachylenie. Terasy abrazyjne formowane przez fale wód wzbierających mają natomiast nachylenie małe, bo dłużej podlegały intensywnemu zrównywaniu.
KLASYFIKACJE I TYPY WYBRZEŻY
Podstawą klasyfikacji geomorfologicznej były różne kryteria: geologiczne, orograficzne, morfograficzno-morfometryczne, genetyczne.
Formy uprzednie poddawane działalności wód morskich:
Wody morskie i oceaniczne przemodelowują w strefie wybrzeży formy uprzedniej rzeźby, które zostały wynurzone albo zalane. Wskutek wynurzenia się stoków basenów morskich powstają płaskie, rozrastające się wybrzeża progradacyjne. Wniknięcie i zalanie przez wody morskie urzeźbionej powierzchni lądowej daje natomiast strome wybrzeża retrogradacyjne. Przez zalanie żłobów lodowcowych powstały wybrzeża fiordowe, wskutek zalania dolin lodowcowych wybrzeża fierdowe, wskutek zalania obszarów zmutowanych wybrzeża - skierowe, zalania rynien rzek subglacjalnych i pradolin – wybrzeża fohrdowe, zagłebień końcowych – wybrzeża jarowe.
Rzeźba krasowa
Woda atakuje wszystkie skały, rozpuszcza zaś tylko ewaporyty i skały węglanowe. Najbardziej rozpuszczalny jest sylwin i halit, czyli sól kamienna, mniej rozpuszczalne są gipsy, wapienie i dolomity. Woda zawierająca wolny dwutlenek węgla, rozpuszcza skały zarówno na powierzchni, jak i w podziemiu. Proces ten nosi nazwę krasowienia. Doprowadza on do powstania charakterystycznych form krasowych, wchodzących w skład rzeźby krasowej.
STOSUNKI HYDROGRAFICZNE W OBSZARACH KRASOWYCH
Jedno zwierciadło wody – powstałe wskutek wypełnienia wszystkich szczelin do podobnej wysokości. Zwierciadło to podnosi się po opadach i roztopach, obniża się w okresach bezopadowych.
Krążenie wody krasowej wielu odrębnymi kanałami – stwierdzenie, że w krasie alpejskim wody podziemne krążą systemami próżni nie komunikującymi się z systemami sąsiednimi. Woda płynie pod ciśnieniem hydrostatycznym, a przepływ zależy od przekroju próżni i prędkości płynięcia; znajdujące się pod ciśnieniem hydrostatycznym wody płyną zarówno w dół jak i w górę.
Na podstawie badań krasu dynarskiego wyróżniono trzy strefy hydrograficzne:
górną, suchą w obrębie której odbywa się tylko przesiąkanie wód opadowych
środkową, przejściową, w której wody przesiąkające zbierają się w rozszerzonych szczelinach i płyną jako rzeki w kierunku wywierzysk
dolną, o wszystkich szczelinach wypełnionych wodą.
FORMY KRASOWE
Kras pełny (holokarst) – W czystych, grubo uławiconych wapieniach o dużej miąższości, w których przeważająca ilość wód deszczowych i roztopowych wsiąka szczelinami w głąb podłoża rozwija się wyłącznie rzeźba krasowa.
Kras niepełny (merokarst) – W gruboławicowych skałach węglanowych zawierających przeławicenia skał nierozpuszczalnych oraz w cienkoławicowych skałach węglanowych powstają obok form krasowych także formy fluwialne.
Rozróżniamy:
a) formy krasu nagiego, skalistego albo odkrytego
b) formy krasu poddarniowego albo zielonego
c) formy krasu zakrytego, reprodukowane w pokrywie osadów niekrasowiejących.
d) formy krasu podziemnego
e) formy krasu kopalnego, utworzone w dawnych okresach geologicznych, obecnie całkowicie zagrzebane pod pokrywą nierozpuszczalnych skał młodszych.
Lejki krasowe – należą do form szczególnie charakterystycznych dla rzeźby obszarów krasowych. Rozróżnia się lejki krasowe z rozmycia i lejki zapadliskowe.
Uwały – to duże zagłębienia powstałe przez połączenie kilku lejków krasowych w wyniku cofania i spłaszczania grzęd dzielących leje od siebie.
Zaułki krasowe – to wąskie stromościenne i głębokie rynny powstałe w wyniku poszerzenia szczelin na długości do paru km.
Doliny zamknięte (ślepe) – powstają na kontakcie skał nierozpuszczalnych i rozpuszczalnych, gdzie rzeka gubi swe wody w szczelinach i odpływa jako ciek podziemny.
W górskich lub wyżynnych obszarach powstają polja lub popławy. Są to wielkie kotliny, dnach wyrównanych, wyścelonych żyznymi namułami i ograniczonych stromymi zboczami.
Mosory – to ostańce wapienne sterczące ponad zrównane podłoże ze skał niekrasowiejących.
Homy – są ostańcami wznoszącymi się ponad zrównanym dnem poljów krasowych. Tego rodzaju ostańce w obszarach strefy gorącej są nazywane mogotami.
Mogoty – są ostańcowymi pagórkami wapiennymi wznoczącymi się do kilkuset metrów ponad powierzchnię zrównania krsowego. Ich stoki są strome, skaliste, podcinane w części przydennej, ponacinane żłobkami, a wierzchołki pokryte są ospą krasową.
ROZWÓJ RZEŹBY KRASOWEJ
Przebieg krasowienia uzależniony jest od jakości wapienia, zawartości w nim składników nierozpuszczalnych oraz warunków klimatycznych, głównie wysokości opadów. W obszarach środkowoeuropejskich, zbudowanych z wapieni bardziej zanieczyszczonych w miarę ich rozpuszczania powstaje pokrywa zwietrzelinowa i następuje zatkanie górnych odcinków szczelin. Wody opadowe nie mogąc wsiąkać w głąb, płyną po powierzchni i powstaje sieć rzeczna i dolinna. Wody niszczą powierzchnię do czasu zdarcia pokrywy zwietrzelinowej wraz ze strefą przypowierzcniową o zatkanych szczelinach. Po zdarciu tej warstwy następuje znów odwodnienie podziemne i rozpuszczanie wapieni. Ten cykl rozwojowy może powtarzać się wielokrotnie, aż do zrównania obszaru krasowego w poziomie zwierciadła wody podziemnej.
Sufozją – nazywamy proces rozmywania, wymywania i odprowadzania cząstek mineralnych przez wody podziemne, uformowane w strugi.