VII Postawy i ich zmiana.

Rozdział 5 Bogdan Wojciszke

POSTAWY I WARTOŚCI

postawy – gotowe i trwałe ustosunkowania do konkretnych osób i obiektów (np. pozytywny stosunek do prezydenta, lubienie słodyczy), albo ich rodzajów (jak negatywny stosunek do polityków). Ludzie mają tysiące różnych postaw.

wartości – abstrakcyjne cele i zasady rządzące ludzkim życiem, a także wartościowaniem świata. Ludzie mają zwykle tylko kilka wartości.

Wartości są bardziej centralne i wpływają na postawy, choć nie odwrotnie. Proces socjalizacji to w dużym stopniu nabywanie pewnych wartości.

STRUKTURA POSTAW I WARTOŚCI

1) Struktura wartości

Wartości są: pojęciami lub przekonaniami o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach, które wykraczają poza specyficzne sytuacje, kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządkowane według względnej ważności.

Pomiar wartości: polega na porządkowaniu jakiegoś ich zbioru w hierarchię ważności, albo na odrębnym szacowaniu ważności każdej z tych wartości jako zasady kierującej życiem.

Badania Schwartza – Zadaniem badanych była ocena 56 szczegółowych wartości na skali od 1 przez 0 do 7. Rysunek ilustruje cztery ćwiartki. Jedna z ćwiartek to prospołeczne wartości wyrażające wychodzenie poza własny interes (Uniwersalizm i Życzliwość). Inna, przeciwległa ćwiartka to wartości egoistyczne, indywidualistyczne, koncentrujące się na własnym interesie (Władza, Osiągnięcia, a także częściowo Hedonizm). Ludzie i społeczeństwa ceniące wartości prospołeczne mają tendencję do niskiej oceny wartości egoistycznych i odwrotnie. Dwie inne przeciwstawne ćwiartki to otwartość na zmianę (Samokierowanie, Stymulacja i częściowo Hedonizm) oraz konserwatyzm (Tradycja, Konformizm, Bezpieczeństwo).

2) Struktura postaw

Postawa człowieka wobec jakiegoś obiektu (osoby, przedmiotu, zdarzenia, idei) to względnie trwała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania tego obiektu przez tego człowieka. Określenie czyjejś postawy wobec jakiegoś obiektu oznacza umiejscowienie człowieka na dwubiegunowym kontinuum wartościowania tego obiektu – od stosunku skrajnie negatywnego do skrajnie pozytywnego.

Istotnymi własnościami postawy są znak (negatywny lub pozytywny) i natężenie (większe lub mniejsze). Ponadto postawy charakteryzują się innymi własnościami takimi jak ważność, wewnętrzna zgodność czy stopień powiązania z innymi postawami.

Trójskładnikowa definicja postawy – zakłada, że na postawę składa się nie tylko stosunek emocjonalny (uczuciowo oceniający składnik postawy), ale także przekonania człowieka na temat danego obiektu (poznawczy składnik postawy) oraz tendencja do pozytywnych i negatywnych zachowań w stosunku do tego obiektu (behawioralny składnik postawy).

Soczewkowy model wyznaczników i konsekwencji postaw - postawa jest „soczewką” pośredniczącą między naszymi przeszłymi i bieżącymi doświadczeniami z danym obiektem lub rodzajem obiektów.

WYZNACZNIKI KONSEKWENCJE

emocje		reakcje emocjonalne
przekonania	POSTAWA	sądy, oceny, decyzje
zachowanie		działania

3) Funkcje postaw

funkcja orientacyjna – określony stosunek do jakiegoś obiektu pozwala zorientować się jaki on jest (pomimo niedoboru lub nadmiaru informacji), a także jakie są inne, powiązane z nim obiekty. Funkcja orientacyjna jest pełniona prawdopodobnie przez wszystkie postawy.

funkcja instrumentalna – obiekt jest dla nas pozytywny lub negatywny dzięki temu, że pomaga lub przeszkadza w realizacji ważnych dążeń.

funkcja ekspresji wartości – utrzymywanie i ujawnianie pewnych postaw sprawia nas satysfakcję, ponieważ w ten sposób możemy wyrażać wiarę w cenione przez nas wartości, a więc i wyrażać, kim sami w istocie jesteśmy.

funkcja społeczno-adaptacyjna – żywimy określoną postawę wobec jakiegoś obiektu, ponieważ pomaga to zaprezentować się innym ludziom w pozytywnym świetle i podtrzymać pożądane przez nas więzi społeczne.

funkcja obrony ego – postawa może pomagać jej wyznawcy w utrzymaniu dobrego mniemania o sobie lub rozwiązaniu wewnętrznych konfliktów.

Plastyczność hierarchii wartości i postaw: hierarchia wartości tej samej osoby zmienia się w zależności od tego, o czym myśli przed jej pomiarem, co sugeruje, że aktywizacja różnych treści powoduje wydobywanie z umysłu różnych wersji hierarchii wartości. W hierarchii wartości formułowanej dla ja (jaki sam powinienem być) dominują wartości egoistyczne, wyrażające koncentrację na własnym interesie (jak niezależny, odważny, inteligentny, ambitny). Natomiast w wersji formułowanej dla innych (jacy inni powinni być) dominują wartości prospołeczne, wychodzące poza własny interes (uczciwy, odpowiedzialny, grzeczny, pomagający). Tak więc ta sama osoba inną wersję hierarchii odnosi do siebie, a inną do pozostałych ludzi, przy czym zawsze w ten sposób, że służy to jednak jej interesom. Podobną plastyczność obserwuje się w przypadku postaw. Ta sama osoba może ujawniać bardziej lub mniej pozytywną postawę (np. wobec polityków) w zależności od tego, czy bezpośrednio przedtem myślała o mniej lub bardziej lubionym polityku.

GENEZA POSTAW

Wartości są nabywane przez człowieka w trakcie socjalizacji. Postawy natomiast (zgodnie z soczewkowym modelem) mogą się wywodzić z emocji przeżywanych w przeszłości w stosunku do obiektu, z przekonań człowieka o jego własnościach oraz z własnych zachowań w stosunku do obiektu.

1) Postawa jako rezultat przekonań

Traktowanie postawy jako rezultatu przekonań wiąże się z założeniem o jej postpoznawczości, a więc poglądem, że nasz stosunek emocjonalny do obiektu wynika ze świadomych przekonań o jego zaletach i wadach.

Koncepcja Fishbeina i Ajzena – model postawy doskonale racjonalnej – na gruncie tej koncepcji przekonanie oznacza przypisanie obiektowi postawy dowolnej własności w wyniku obserwacji, wnioskowania bądź otrzymania informacji od nadawcy. Własność taka może być przypisywana z różną siłą – szacowane prawdopodobieństwo, że obiekt posiada daną własność może być różne dla innych ludzi. Każde przekonanie implikuje pewną cząstkową ocenę obiektu postawy (pozytywny/negatywny).

2) Postawa jako rezultat emocji

Postawy mogą pojawiać się bez pośrednictwa przekonań, co łatwo zrozumieć jeśli założyć, że istotą postawy jest skojarzenie jej obiektu z określoną reakcją uczuciową (np. coca-cola – przyjemność). Russel Fazio i współpracownicy założyli, że siła takiego skojarzenia jest równoznaczna z siłą postawy, której wskaźnikiem może być np. czas reakcji na pytania o ocenę obiektu. Jeżeli człowiek szybko decyduje czy dany obiekt posiada, czy też nie, jakąś silnie wartościowaną cechę to wskazuje, że postawa jest silna i łatwo dostępna pamięciowo. Jeżeli decyduje powoli wskazuje na postawę słabą. Fazio wykazał, że samo powtarzanie związku ocena-obiekt prowadzi do wzmocnienia postawy.

Podstawowym mechanizmem wykształcania skojarzeń jest warunkowanie klasyczne: pojawienie się obiektu przed lub w towarzystwie dowolnej nagrody prowadzi do pozytywnej postawy wobec tego obiektu, podczas gdy pojawienie się tego samego obiektu przed lub w towarzystwie jakiegoś zdarzenia karzącego prowadzi do wykształcenia się postawy negatywnej. Obiekty pierwotnie obojętna nabierają zatem dodatniego lub ujemnego znaczenia dzięki ich skojarzeniu ze zdarzeniami lub obiektami, które takie znaczenie już posiadają. Warunkowanie klasyczne jest mechanizmem kształtowania (i zmienia już istniejących) postaw, niezależnie od nabywania nowych przekonań o własnościach obiektu postawy. Polega ono na BEZPOŚREDNIM kształtowaniu stosunku emocjonalnego do obiektu. Kiedy jednak postawie wobec jakiegoś przedmiotu towarzyszy duża ilość wiedzy, ulega ona słabszej zmianie pod wpływem warunkowania klasycznego, niż w przypadku obiektów o których nie mamy dużej wiedzy.

Inny mechanizm tworzenia skojarzeń to warunkowanie sprawcze, które polega na uczeniu się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji dzięki temu, że po niej i zwykle z jej powodu pojawiają się pozytywne lub negatywne dla jednostki zdarzenia (np. mówienie dobrze, dobrze to pozytywnych lub negatywnych wypowiedziach związanych z jakimś zdarzeniem). Konieczna jest indywidualizacja kontaktu między dysponentem wzmocnień a osobą poddaną oddziaływaniu, co utrudnia stosowanie warunkowania sprawczego na skalę masową.

Zasada Goebbelsa - „Powiesz coś ludziom raz – nie uwierzą ci, dziesięć razy – nie uwierzą ci, jednak kiedy powiesz to im sto albo tysiąc razy – uwierzą ci”.

Zjawisko samej ekspozycji – im częściej jakiś obiekt jest eksponowany, tym bardziej jest lubiany- sama ekspozycja obiektu wystarcza więc do jego polubienia.

Lubienie obiektu często spotykanego ma swoje źródło w jego znajomości – obiekty dobrze znane to takie, po których nie spodziewamy się nieprzyjemnych niespodzianek.

Zjawisko samej ekspozycji ma swoje ograniczenie:

• obiekt musi być na wstępnie neutralny, bądź przynajmniej nie awersyjny – częste spotykanie obiektu budzącego już od początku negatywne reakcje zwykle nasila tę reakcję

• obiekt nie może być eksponowany bez przerwy, bo prowadzi do znudzenia

• obiekty złożone bardziej zyskują po powtarzaniu ich ekspozycji, niż obiekty proste przy których znudzenie następuje znacznie szybciej

• efekt samej ekspozycji jest najsilniejszy w odniesieniu do słabo znanych obiektów, a więc kiedy nie dysponujemy innymi, ważniejszymi przesłankami postawy

3) Postawa jako rezultat zachowania

Wzmocnienia (kary i nagrody) duże wywierają mniejszy wpływ na postawy poddanych im osób niż wzmocnienia małe.

Możliwe wyjaśniania:

- teoria dysonansu poznawczego – w warunkach dużych wzmocnień zachowanie było uzasadnione wysoką nagrodą lub uniknięciem dużej kary. W warunkach wzmocnień małych zachowanie było niewystarczająco uzasadnione – nie uzasadniała go ani własna opinia, ani zewnętrzne zyski lub straty. Ponieważ zaś było ona sprzeczne z osobistą postawą działających, ci starali się usunąć wynikający stąd dysonans przez dostosowanie pierwotnie odmiennej postawy do zachowania, którego już nie można było odwołać.

- teoria autopercepcji postaw (Deryl Bem) – ludzie wnioskują o przyczynach swojego postępowania na podstawie własnego zachowania i sytuacji, w jakiej do niego dochodzi. W zgodzie z podstawową atrybucyjną różnicą w perspektywie aktora i obserwatora, wyjaśniając własne zachowanie ludzie szukają jego przyczyn przede wszystkich w czynnikach zewnętrznych, takich jak kary lub nagrody. Dopiero wtedy, kiedy ich nie znajdują, zwracają się w kierunku ewentualnych wewnętrznych powodów swojego zachowania takich jak opinie. Jeżeli więc dostrzegamy w zewnętrznych okolicznościach naszego działania jakieś wystarczająco silne uzasadnienie nim właśnie wyjaśniamy nasze zachowanie (np. zrobiłem to, bo była duża nagroda). Kiedy nagroda jest niewielka ludzie szukają innych, wewnętrznych wyjaśnień.

Aspekt kontroli – nagroda prowokuje do wysiłku i działania mającego na celu ją uzyskać. W konsekwencji przestajemy lubić czynność, którą wykonywaliśmy aby uzyskać nagrodę.

Aspekt kompetencji – nagroda jest informacją o przejawionym poziomie sprawności, umiejętności czy jakiegoś wyniku. Motywuje nas do dalszej pracy.

WPŁYW POSTAW I WARTOŚCI NA PRZETWARZANIE INFORMACJI

Dzięki wykształconej już postawie człowiek nie musi na nowo ustosunkowywać się do obiektu za każdym razem, gdy ten pojawia się w otoczeniu, wskutek czego podejmuje decyzję szybciej i z mniejszym wysiłkiem. Jeżeli mamy silną postawę wobec danego obiektu, to z większym trudem zauważymy zachodzące w nim zmiany, a przede wszystkim popadamy w tendencyjne myślenie na jego temat.

1) Selektywność poszukiwania informacji/hipoteza selektywnej ekspozycji

Teoria dysonansu poznawczego każe przewidywać, że w celu potwierdzenia słuszności własnych poglądów aktywnie poszukujemy informacji zgodnych z postawami, zaś aby uniknąć nieprzyjemnego dysonansu unikamy informacji z postawami tymi sprzecznych.

Unikanie argumentów sprzecznych z własną postawą zanika mianowicie w warunkach wymuszających bezstronność (wskutek np. publicznego charakteru własnego zachowania, czy konieczności wyjaśnienia go innym), gdy sprawa jest dla nas mało ważna, gdy przekonani jesteśmy, że łatwo sobie poradzimy z kontrargumentami, a także wtedy, gdy przygotowujemy się do zmiany własnego poglądu (np. zamierzamy rzucić palenie), a więc w istocie poszukujemy argumentów na rzecz naszego przyszłego, już zmienionego poglądu.

2) Tendencyjność spostrzeżeń i wniosków

Samo pojawienie się obiektu powoduje aktywizację reakcji uczuciowej z nim związanej. Dzięki temu reakcja owa wpływa

na przetwarzanie nowych informacji o tym obiekcie, a nawet o innych współwystępujących z nim zdarzeniach. Samo pojawienie się obiektu postawy w polu naszego widzenia aktywizuje skojarzoną z nią pozytywną lub negatywną reakcję uczuciową, która utendencyjnia przetwarzanie aktualnych informacji. Aktywizacja stosunku uczuciowego przez samo pojawienie się obiektu postawy wyjaśnia źródło tendencyjnego przetwarzania danych na temat obiektu postawy, a także samopodtrzymujący się charakter postaw. Gdy ponownie napotkamy obiekt postawy, prawdopodobnie zinterpretujemy dotyczące go informacje w sposób raczej zgodny niż sprzeczny z już posiadaną postawą, w szczególności gdy informacje te są wieloznaczne. Jednakże nawet jednoznaczne argumenty są uważane za słabsze, kiedy zaprzeczają dobrze utrwalonej postawie. argumenty zgodne z własną postawą są przetwarzane krócej i w sposób bardziej automatyczny, zaś argumenty z nią sprzeczne poddawane są dłuższej analizie i krytyce przez celowe wydobywanie z pamięci informacji podtrzymujących początkową postawę. Intensywność obrony postawy i zwalczania sprzecznych argumentów rośnie wraz ze stopniem zaangażowania emocjonalnego posiadacza postawy.

Ludzi o podobnych postawach do naszych widzimy w lepszym świetle.


3) Selektywność pamięci

Lepsze zapamiętywanie informacji zgodnych z naszymi poglądami niż tych nie zgodnych. Selektywność pamięci jest większa dla postaw mocno związanych z wyznawanymi wartościami (są one silniej bronione), a mniejsza dla postaw mocno związanych z bieżącymi celami jednostki (gdyż ich realizacja wymaga obiektywizmu w ocenie informacji). Słabość stwierdzanych efektów selektywności wiąże się także z faktem, że podobnie jak inne struktury wiedzy, postawy wywołują wzrost pamięci związanych z nimi informacji: materiał zarówno zgodny, jak i sprzeczny z postawami jest lepiej zapamiętywany od materiału neutralnego. W konsekwencji, osoby o neutralnej postawie wobec jakiejś kwestii, gorzej zapamiętują dotyczące jej informacje, niż osoby o postawie wyraźnie pozytywnej lub negatywnej.

WPŁYW POSTAW NA ZACHOWANIE

1) Dopasowanie postaw i zachowań

Strategia metodologiczna zakłada, że zgodność postaw z zachowaniem jest w rzeczywistości duża, natomiast wiele badań nie jest w stanie jej wykazać, ponieważ dopuszczają się one jednego z dwóch grzechów. Albo posługują się pojedynczymi aktami behawioralnymi jako wskaźnikami zachowania, albo porównują szczegółowe zachowania z ogólnymi postawami. Remedium na te dwie usterki są, odpowiednio, agregacja danych o zachowaniu i konkretyzacja mierzonej postawy.

2) Moderatory zgodności

Stopień zgodności zachowania z postawą zależy ponadto od innych, „trzecich" zmiennych, zwanych moderatorami (modyfikatorami) zgodności. Zmienne te mogą się wiązać z cechami sytuacji, w której dochodzi do danego zachowania, z cechami samego zachowania, a także z cechami postawy.

Robert Abelson wyróżnił trzy interesujące z tego punktu widzenia typy sytuacji:

Sytuacje indywiduujące - to warunki umożliwiające zachowanie się zgodne z naszymi preferencjami, nakłaniające do myślenia o sobie lub o własnych poglądach i zachęcające do wykorzystywania płynących stąd wniosków w działaniu. Najlepiej poznaną klasą takich sytuacji są warunki autokoncentracji, owocujące wzrostem zgodności zachowania z własnymi poglądami. Podobny wpływ wywiera sytuacyjnie wzbudzone myślenie o własnej postawie tuż przed wykonaniem związanego z nią zachowania.

Sytuacje dezindywiduujące - to warunki, w których następuje czasowe nasilenie identyfikacji jednostki z jakąś grupą, jej symbolami i wartościami w takim stopniu, że osobiste wartości opinie jednostki przestają regulować jej zachowanie (demonstracja, strajk).
Zgodność zachowania z indywidualnymi poglądami czy postawami poszczególnych członków grupy zanika w tych warunkach, ponieważ sensem zachowania staje się nie ekspresja siebie, lecz wyrażanie symbolicznych wartości grupy (stopień uczestniczenia w strajku z reguły nie ma związku z postawą poszczególnych uczestników wobec pracy).

Sytuacje skryptowe - to warunki, które mniej lub bardziej automatycznie inicjują
gotowy już ciąg działań, czyli skrypt, dobrze utrwalony i mniej więcej jednakowy dla wszystkich osób posiadających ten skrypt. Podczas wojskowej parady, egzaminu czy pogrzebu wszyscy zachowujemy się w bardzo podobny sposób, ponieważ dla każdej z tych sytuacji istnieje dość sprecyzowany scenariusz zachowań wykluczający wpływ własnych postaw czy upodobań uczestników na ich zachowania.

Postawy ważne, dotyczące kwestii mających bezpośredni wpływ na nasze losy chętniej oczywiście wprowadzamy w życie, niż postawy wobec kwestii, które nas nie dotyczą. Podobnie postawy wywodzące się z osobistych doświadczeń z danym obiektem generują zachowania bardziej z nimi zgodne, gdyż postawy te są dla nas ważniejsze, jaśniej zdefiniowane i bardziej oporne na zmianę od postaw przejętych od innych ludzi

jednorodna ewaluatywnie – postawa zgodna wewnętrznie

3) Mediatory zgodności

Tendencyjne spostrzeganie obiektu postawy (Fazio)

Pozytywna postawa wobec teściowej może więc prowadzić do prawienia jej komplementów i sprawiania drobnych przyjemności na zasadzie automatycznej interpretacji jej zachowań w pozytywny sposób, co prowadzi do równie pozytywnych własnych zachowań (widzimy, że jest miła, więc stosownie do tego reagujemy), albo na zasadzie świadomej intencji (lubię ją, więc powiem jej coś miłego). Postawa ulega aktywizacji wskutek samego pojawienia się jej obiektu w polu naszego widzenia. Przeżywanie nawet słabych pozytywnych uczuć w trakcie spostrzegania danego obiektu powoduje tendencyjność w przetwarzaniu informacji na jego temat, np. selektywnie zauważamy zgodne z przeżywanym afektem, pozytywne cechy obiektu, lub uważamy dane pozytywne za bardziej wiarygodne od negatywnych. W rezultacie widzimy własności obiektu jako bardziej pozytywne niż w przypadku braku postawy, a cały kontakt z obiektem jest definiowany jako przyjemny i pozytywny, co prowadzi do własnego zachowania zgodnego z tą definicją.

Teoria działań przemyślanych Ajzena i Fishbeina

Zgodnie z nią zachowanie jest bezpośrednią konsekwencją świadomej intencji działającego człowieka. Treść intencji uwarunkowana jest dwoma czynnikami: postawą wobec danego działania (która z kolei zależy od przekonania, że działanie prowadzi do określonych rezultatów i od ich oceny) oraz subiektywnej treści norm społecznych dotyczących danego zachowania. Taka subiektywna norma zależy z kolei od przekonania człowieka, że inni, ważni dla niego ludzie uważają, że powinien się w dany sposób zachować oraz od motywacji do ulegania tym wymaganiom. Zgodność rzeczywistego zachowania z postawą jest więc tym większa, im słabiej intencja jest uzależniona od norm obowiązujących (zdaniem działającego człowieka) w danej sytuacji. W szczególności, kiedy inni oczekują zachowań sprzecznych z intencją podsuwaną nam przez własną postawę, a nasza motywacja do ulegania temu naciskowi jest duża (np. dlatego, że inni dysponują silnymi nagrodami czy karami), związek zachowania z własną do niego postawą ulega zupełnemu zanikowi.

Uzupełnienie: teoria zachowań planowanych – to co wyżej, uzupełnione o trzeci czynnik jakim jest kontrola zachowania, czyli oczekiwanie, że jest w stanie zachowanie to wykonać.

Reasumując, dwa rodzaje procesów pośredniczą między postawą a zachowaniem: postawa może decydować o ukształtowaniu świadomej intencji, działania w określony sposób, bądź też postawa może pozytywnie lub negatywnie utendencyjniać spostrzeganie aktualnych własności jej obiektu, co prowadzi do odpowiednio pozytywnych lub negatywnych zachowań skierowanych na obiekt. Pierwszy z tych procesów występuje jedynie wtedy, kiedy istnieje zarówno motywacja do przemyślenia konsekwencji własnej postawy, jak i sytuacyjne warunki umożliwiające przeprowadzenie takich deliberacji. Drugi z tych procesów ma automatyczny charakter, może więc występować zarówno pod nieobecność szczególnej motywacji, jak i możliwości przemyślenia własnych decyzji. Nietrudno zauważyć, że oddziaływanie większości poprzednio omawianych moderatorów zgodności między postawą a zachowaniem da się wyjaśnić odwołaniem się do tych automatycznych, bądź przemyślanych procesów pośredniczących między postawą i zachowaniem.

PODSUMOWANIE

Wartość to pozytywna postawa wobec abstrakcyjnego celu życiowego - stanu końcowego, do którego powinno się zmierzać lub określonego sposobu postępowania. Postawa to względnie stała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania jakiegoś obiektu, a więc oceniania go i/lub reagowania nań określonymi emocjami. Postawy różnią się znakiem, natężeniem i spełnianą funkcją. Postawa może wykształcać się na bazie własnych doświadczeń (dotychczasowe emocje, przekonania i zachowania związane z jej obiektem) bądź też przejmowana jest od innych osób. Silna postawa ułatwia i zniekształca przetwarzanie informacji na temat jej obiektu. W pewnych warunkach selektywnie poszukujemy informacji zgodnych z własną postawą, a unikamy informacji niezgodnych, lepiej zapamiętujemy informacje związane (szczególnie zgodne) z postawą, wreszcie spostrzegamy obiekt postaw tendencyjnie, a więc w taki sposób, że postawa ulega utrwaleniu i samopodtrzymaniu. Postawa wpływa na zachowanie na mocy co najmniej dwóch mechanizmów - przez automatyczne kształtowanie sposobu spostrzegania obiektu i przez kontrolowane kształtowanie świadomych intencji kierowanych na obiekt.