Metody poznawania ucznia

• OBSERWACJA

Ewelina Tęcza

Informacja naukowa i bibliotekoznawstwo

3 semestr

Moduł Nauczycielski

Obserwacja jest to podstawowa metoda gromadzenia informacji, polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz analizie uzyskanych danych. Proces obserwacji natomiast jest to określenie celu obserwacji, stwierdzenie - jakie osoby, zjawiska

mogę być obserwowane, ustalenie sposobu jej przeprowadzenie, formy zapisu, zachowań

osoby przeprowadzającej obserwację, a także zasad opracowania danych i ich interpretacji.

Obserwacja może odpowiedzieć nauczycielowi na nurtujące go pytania o przebieg lub przy-

czyny pewnych zjawisk lub też być wynikiem przeświadczenia o konieczności stałego jej

stosowania w trakcie pracy pedagogicznej.

Istnieje wiele kryteriów, według których można klasyfikować obserwację:

• treść obserwacji - może ona obejmować całość zachowań osoby lub wybrane ich elementy.

• liczba obserwowanych osób - można obserwować jedne osobę z grup niewielki zespół

  uczniów, całą klasę lub też całą klasę z wychowawcą.

• liczba obserwatorów - może to być jedna lub więcej osób. Osoba, która sama dokonuje

  obserwacji to obserwator bezpośredni, a osoba, która zleca zadanie osobie obserwującej,

  zbiera od niej dane i interpretuje uzyskane informacje to obserwator pośredni. Obserwator może zachowywać status osoby z zewnątrz, może grać rolę członka grupy lub też orać pewną rolę.

• czas - obserwacja może być ciągła lub prowadzona w określonym terminie. Można stosować też próbki czasowe polegające na doborze ściśle wyznaczonego czasu na przeprowadzenie obserwacji.

• aktywność obserwatora - może to być obserwacja bierna, polecają ca na samym

  obserwowaniu sensu stricte i rejestrowaniu zjawisk, lub też czynna polegająca na wywołaniu pewnych reakcji wychowanka po to, aby je obserwować.

• uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu - zależy on od dokładności

  określenia celu obserwacji, wytycznych postępowania składającego się na obserwację oraz od dokładności kategorii, w które można ująć obserwowane zachowania.

Obserwacja jako metoda naukowa wyróżnia się wieloma zaletami, które nie przysługują na ogól innym metodom badań:

1. Obserwacja umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania się dzieci i młodzieży w na-turalnych warunkach i okolicznościach. Wskutek tego, przy dobrym postrzeganiu i re-jestrowaniu różnych faktów, zdarzeń i zjawisk gwarantuje zgromadzenie wiarygodne-go materiału, zwłaszcza zaś gdy osobiste spostrzeżenia obserwatora zostały udoku-mentowane za pomocą technicznych środków przekazu, jak magnetofon lub kamera filmowa.
2. Ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie badań, jak również częściowe przynajmniej jej zweryfikowanie.

Dzięki temu badacz nie ryzykuje zbyt wiele, odwołując się np. do szeroko zakrojonych badań eksperymentalnych.
3. Umożliwia sprawdzenie twierdzeń, uzyskanych za pomocą innych metod przez co po-głębia nasze przekonanie o ich słuszności. Tym samym zachęca do praktycznego ich wykorzystania w procesie nauczania i wychowania.
4. Stanowi ważne uzupełnienie i zarazem dopełnienie innych metod zwłaszcza metod te-stowych, kwestionariuszowych czy eksperymentalnych. Dopomaga w czasie rozmowy lub badań ankietowych uczniów w odnotowaniu stopnia ich zaangażowania się w badaną aktualnie problematykę.
5. Pozwala na uzyskanie informacji o uczniach, które trudno zdobyć innymi metodami ba-dań. Na przykład nie można stosować ankiety lub kwestionariusza wobec wszystkich uczniów klasy pierwszej, choćby dlatego że nie wszyscy z nich potrafią czytać i pisać. Niektóre zaś problemy być rozwiązywane tylko za pomocą obserwacji, np. zagadnienie zewnętrznych reakcji ucznia w chwili otrzymania przez niego oceny niedostatecznej, itp.
6. Sprzyja ciągłemu ulepszaniu własnej pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela, który uważnie obserwuje uczniów, widzi w nich niejako odbicie swoich braków i niedo-ciągnięć w postępowaniu pedagogicznym. Stara się je z czasem wyrównać i zapobiegać im w przyszłości.

Kolejną zaletą tej metody jest możliwość poznania kontekstu zdarzenia, zjawiska czy procesu (pozwala dostrzec coś, co potem może okazać się istotne).

Jest otwarta na niespodziewane i trudne do przewidzenia sytuacje badawcze oraz empiryczne przejawy poznawanych zjawisk. Np., jeśli postanowimy dotrzeć do powodów, dla których uczeń nie uważa na lekcji, to mamy skłonność doszukiwać się tych powodów w sytuacji szkolnej (w sposobie prowadzenia lekcji, zachowania kolegów ucznia, kierunku jego zainteresowań). W trakcie prowadzenia obserwacji bezpośredniej mogą ujawnić się jednak także takie zachowania ucznia, które skierują naszą uwagę w stronę np. sytuacji rodzinnej dziecka – które oczywiście należy zbadać.

Z przytoczonego przykładu widać, że zastosowany sposób poznawania daje możliwości stosunkowo łatwej modyfikacji planów badawczych oraz dostosowania ich do realizujących się sytuacji.

Pamiętać jednak należy, że jest to metoda, której realizacja bardzo silnie wiąże się z cechami obserwatora, jego intuicją badawczą, zdolnościami poznawania świata, a także wytworzonym w sobie jego obrazem.

Podstawowe trudności, które mogą zaistnieć na drodze takiego poznania sprowadzić można do trzech zasadniczych kategorii:

1. niedoskonałości spostrzegania, albowiem zmysły ludzkie mają ograniczony zakres odbierania bodźców (zbyt duża odległość, aby dokładnie zauważyć reakcje dziecka, usłyszeć wypowiedzi, dostrzec równolegle pojawiające się fakty, itp.);

2. emocjonalne nastawienie obserwatora – przedmiotem obserwacji jest bardzo często dziecko (grupa dzieci), z którym obserwator wchodzi w szereg kontaktów interpersonalnych, ma (jakże często) wyrobiony i ugruntowany pogląd o uczniu i może zdarzyć się, że zatraci świeżość spostrzeżeń, spostrzega to, co potwierdza jego opinię;

3. stereotypy poznawcze obserwatora dotyczące sposobów badania zjawisk, wyjaśniania faktów, związków itp. (niekiedy co innego wiemy, a co innego wyznajemy jako pewniki, rzeczy ustalone i dopuszczalne).

Janowski wyróżnia kilka rodzajów obserwacji. Pierwszą z nich jest obserwacja luźna. Jest to swobodne zbieranie danych w trakcie wszelkiego rodzaju kontaktów między nauczycielem a uczniem. Nie jest nakierowana na określony cel, lecz na ustawiczne rejestrowanie bodźców,których dostarczycielami są wychowankowie.
Liczba informacji dostępnych nauczycielowi w trakcie obserwacji luźnej zależy od częstotliwości i charakteru kontaktu, jaki ma on z osobami obserwowanymi. Nauczyciel starający się o utrzymanie klimatu życzliwości między osobą a wychowankami jest częściej świadkiem scen i zjawisk informujących go o różnych stronach życia uczniów niż nauczyciel zachowujący dystans. Informacja luźna zostawia w pamięci wiele faktów drobnych, liczne fakty ważniejsze oraz ogólne wrażenia dotyczące osób lub zjawisk.
Pogłębiona obserwacja celowa tym różni się od obserwacji luźnej, że określa się jej wyraźny cel. Podczas takiej obserwacji zwracamy uwagę na zjawiska w jakikolwiek sposób związane z interesującą nas sprawą. Pogłębiona obserwacja celowa może być stosowana także wobec grupy uczniów. Daje zwykle informacje dokładne i wartościowe, ale blisko związane z zakreślonym polem tematycznym. Czasem stosuje się obserwacje celową tylko w odniesieniu do pewnych stale występujących sytuacji, które są z jakichś względów dla nas interesujące. Postępowanie takie nazwiemy obserwacją znaczących zdarzeń. Jeszcze bardziej ukierunkowana niż obserwacja znaczących zdarzeń jest obserwacja skategoryzowana polegająca na tym, że interesujące obserwatora wydarzenia są uprzednio ujęte w kategorie, a zadaniem obserwatora jest tylko stwierdzenie czy zjawisko wchodzące w zakres danej kategorii dało się zauważyć. Rozwinięciem obserwacji skategoryzowanej jest tzw. obserwacja topograficzna . Obserwacja ta służy do badania zachowania się jednostki w grupie i grupy jako całości. Jest więc obserwacją stosowaną w odniesieniu do grupy. Umożliwia proste wykazanie różnic w zachowaniach. By tę obserwację stosować należy m.in. wybrać właściwości poddane obserwacji, sporządzić plan przestrzeni, w której przebywają osoby obserwowane, opracować symbole zapisu, prowadzić obserwację

wybranych osób, dokonywać zapisów.

W obserwacji luźnej i skategoryzowanej może zachodzić obserwacja uczestnicząca.

Ma ona miejsce wówczas, gdy obserwator nie ujawnia swej funkcji, występuje jako członek grupy, wypełniając jednocześnie swe zadanie. Obserwacja ta pozwala dostrzec, taki zachowanie, które na ogół ukrywa się przed okiem kogoś spoza grup oraz lepiej zrozumieć zachowania członków grupy.

Bibliografia:

1. A. Janowski: Poznawanie uczniów. Wyd. 5. Fraszka .Warszawa. 2002

2. Z. Skorny - Metody badań i diagnostyka psychologiczna. - Wrocław ; Warszawa ; Kraków ; Gdańsk : Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1974.