Stefaniak Sylwia Bydgoszcz, 19.11.2007
PIELĘGNIARSTWO 2007/08
I stopnia, rok II, gr.7
Praca samokształceniowa z PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ
( OPIEKA PROFILAKTYCZNA NAD DZIECKIEM W ŚRODOWISKU
NAUCZANIA I WYCHOWANIA )
ZAGADNIENIE 4
UCZEŃ NIEPEŁNOSPRAWNY W SZKOLE
PRZYGOTOWANIE MIEJSCA I WARUNKÓW PRACY UCZNIA
- W SZKOLE PODSTAWOWEJ
- W SZKOLE PONADPODSTAWOWEJ
I. Klasyfikacja niepełnosprawności
II. Wpływ niepełnosprawności na funkcjonowanie fizyczne, psychiczne i społeczne ucznia
III. Rola szkoły w stwarzaniu optymalnych warunków do nauki dzieciom niepełnosprawnym
IV. Klasy integracyjne – znaczenie dla dzieci zdrowych i niepełnosprawnych
"Każdy ma prawo do szczęścia
I swojego miejsca w społeczeństwie."
Niepełnosprawność przez wiele lat postrzegało się jako problem medyczny związany z pomocą społeczną i działalnością charytatywną. Do zmiany takiego obrazu niepełnosprawności, z jaka mamy do czynienia w chwili obecnej, w dużej mierze przyniła się Dekada Osób Niepełnosprawnych ogłoszona przez ONZ. Postęp, który dokonał się w czasie jej trwania, odzwierciedlają pojęcia oparte na terminach wystepujących w Swiatowym Programie Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych. Obecna terminologia wskazuje bowiem na konieczność zwracania uwagi zarówno na indywidualne potrzeby osoby niepełnosprawnej, jak i niedoskonałości tkwiące w społeczeństwie.
W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) przyjęła i ogłosiła Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń , Niepełnosprawności i Upośledzeń , w której niepełnosprawność określona została jako biologiczna.
W procesie powstawania niepełnosprawności lub procesie stawania się osobą niepełnosprawną koncepcja ta przyjmuje trzy wymiary:
uszkodzenie (impairment) – oznacza wszelki brak lub anormalność anatomicznej struktury narządów oraz brak lub zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu, na skutek określonej wady wrodzonej, choroby lub urazu;
niepełnosprawność funkcjonalna (disability) – oznacza wszelkie ograniczenie lub brak, wynikający z uszkodzenia, zdolności wykonywania czynności w sposób i w zakresie uważanym za normalny dla człowieka;
upośledzenie lub niepełnosprawność społeczna (handicap) – oznacza mniej uprzywilejowaną lub mniej korzystną sytuację danej osoby, wynikającą z uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemożliwia jej wypełnianie ról związanych z jej wiekiem, płcią, oraz sytuacją społeczną i kulturową.
To „medyczne” podejście było krytykowane, już Wright (1965), podkreślając konieczność oceny upośledzenia pod kątem potrzeb wynikających z sytuacji, w jakiej znajduje się dana osoba, oraz okreslając fizyczny i społeczny charakter przeszkód stwarzanych przez niepełnosprawność, stwierdziła, iż cecha fizyczna może stanowić o upośledzeniu tylko wtedy, gdy uważa się ja za przeszkodę w osiągnięciu szczegółowych celów. Spostrzeżenie to jest nadal aktualne – można powiedzieć, że kierunkowe – zważywszy na obecne tendencje pojmowania niepełnosprawności, czego wyrazem ma być rewizja obecnie funkcjonującej klasyfikacji.
W październiku 1994 roku rozszerzona definicja osoby niepełnosprawnej została przedstawiona przez Europejskie Forum Niepełnosprawności w Parlamencie Europejskim:
„Osobą niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa.”
W literaturze polskiej używa się najczęściej poniższych klasyfikacji:
Deklaracja Praw Dziecka ONZ podaje uproszczony podział upośledzeń:
fizyczne,
umysłowe,
społeczne.
Najpowszechniejsze upośledzenia (odchylenia od normy) klasyfikowane są na:
a) osoby z niepełnosprawnością sensoryczną (uszkodzenie narządow zmysłów):
osoby niewidome i słabo widzące
osoby niesłyszące i słabo słyszące
b) osoby z niepełnosprawnością fizyczną:
osoby z niepełnosprawnościa motoryczną (uszkodzenie narządu ruchu)
osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych
c) osoby z niepełnosprawnością psychiczną:
osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną
osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania
osoby cierpiące na epilepsje – z zaburzeniami świadomości
Maria Grzegorzewska w 1964 roku dokonała klasyfikacji z punktu widzenia potrzeb praktycznych w szkolnictwie:
upośledzeni umysłowo (oligofrenopedagogika);
głusi: z resztkami słuchu, niedosłyszący, ogłuchli mówiący, głusi upośledzeni umysłowo (surdopedagogika);
niewidomi: z resztkami wzroku, niedowidzący, ociemniali, niewidomi upośledzeni umysłowo (tyflopedagogika);
kalecy (pedagogika terapeutyczna);
społecznie niedostosowani (resocjalizacja):
zaniedbani moralnie,
z zaburzeniami nerwowymi.
W aktualnie używanej terminologii zaniechano określenia upośledzenie umysłowe, zastępując je niepełnosprawnością. Mamy więc uczniów:
z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim,
z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym itd.
W szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych wszyscy wyżej wymienieni uczniowie, niezależnie od normy intelektualnej, typu schorzenia, dysfunkcji, deficytów rozwojowych itp., określani są wspólnym terminem „uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych”. W tym miejscu podkreślić należy, iż do grupy uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych zalicza się również tzw. ucznia zdolnego. Ogólnie rzecz biorąc należy przyjąć, że dziecko uznaje się za niepełnosprawne jeśli ma ograniczenia psycho-fizyczne, które w sposób istotny ograniczają jedną lub więcej z głównych aktywności życiowych.
Niepełnosprawność powoduje upośledzenie wszystkich, do pewnego stopnia, obszarów życia człowieka. Zakres konsekwencji zależy od rodzaju niepełnosprawności, stopnia uszkodzenia danego narządu i wieku osoby niepełnosprawnej.
Na podstawie badań GUS, w 1996 roku, odsetek dzieci niepełnosprawnych w wieku do 14 lat wynosił 3,4%, a młodziezy w wieku 15-19 lat prawie 2% ogółu populacji w tym wieku. W grupie niepełnosprawnych 9% dzieci i 2% młodzieży to osoby z całkowitym ograniczeniem wykonywania czynności życiowych. Większość pozostałych osób uczęszcza do szkół głównie specjalnych, a także do szkół integracyjnych oraz ogólnodostępnych z klasami integracyjnymi.
Niepełnosprawność dziecka w wieku szkolnym może wpływać na:
rozwój fizyczny ucznia (niedobór lub nadmiar masy ciała, niskorosłość, opóźnienie dojrzewania płciowego)
stan emocjonalny i rozwój społeczny (różnego rodzaju zaburzenia w postrzeganiu własnego ciała tzw. dysmorfobie, poczucie mniejszej wartości, zależność i zaburzenia interakcji z innymi ludźmi)
dyspozycję do nauki ( obniżenie sprawności intelektualnej, koncentracji uwagi, związane zarówno z samą chorobą jak i np. ubocznym działaniem leków)
Wyniki wielu badań wskazują, że u znacznego odsetka uczniów przewlekle chorych i niepełnosprawnych, niezależnie od rodzaju choroby, wystepują zmiany w zachowaniu i zburzenia emocjonalne. W USA stwierdzono je wśród tych dzieci dwukrotnie częściej niż w przeciętnej populacji. Do najczęstszych należą: nadpobudliwość, rzadziej spowolnienie psychoruchowe, nadpobudliwośc emocjonalna, chwiejność emocji ( np. wybuchy złości, agresji, depresja). Mogą być one związane z współistnieniem zmian w o.u.n i powtarzającymi się stresami, wśród których wymienia się:
objawy somatyczne, związane z chorobą ( ból i inne dolegliwości i objawy);
stresy związane z diagnozowaniem i leczeniem (inwazyjna diagnostyka, leczenie operacyjne, stała lub częsta farmakoterapia);
lęk przed śmiercią, lub krótszym trwaniem życia, świadomośc ograniczeń lub niepewność do możliwości zdobycia zawodu, zawarcia małżeństwa, posiadania potomstwa;
zmianę klimatu w rodzinie.
Niepełnosprawność zaburza osiąganie przez dziecko podstawowych celów typowych dla dojrzewania psychospołecznego, takich jak akceptacja fizycznego „ja” wynikające między innymi z ograniczenia aktywności fizycznej (np. w kalectwie układy ruchu), kontrolowanie emocji, prawidłowych interakcji z innymi ludźmi, niezależność, sprawność intelektualna. W życiu młodego człowieka dominuje defekt fizyczny oraz brak możliwości zaspokojenia silnej w okresie dojrzewania potrzeby niezależności.
Uruchamia on różnorodne mechanizmy obronne:
powrót do wcześniejszych form zachowania, oczekiwanie pomocy w wykonywaniu zadań, w których wcześniej dziecko osiągneło już samodzielność;
odrzucenie choroby jako sposób na zmniejszenie lęku, nieszukanie pomocy medycznej, niewykonywanie zaleceń lekarskich;
brak zainteresowania chorobą (im mniej o niej wiem, tym jest mniej realna);
projekcyjne obwinianie innych za istnienie choroby (zwłaszcza w zaburzeniach genetycznie uwarunkowanych);
przeniesienie lęku związanego z zasadniczą chorobą na inne, mało ważne problemy;
obwinianie się, uznawanie choroby za karę
Długotrwałe np. zablokowanie potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, niezależności poczucia własnej wartości, samorealizacji wyzwala stany stresowe, frustracyjne, lęki. Zmienia postrzeganie zasadniczego składnikia życia każdego człowieka jakim jest samoocena. Dziecko
z niską samooceną będzie się uważało za niegodne dobrego wykształcenia, dobrej pracy, rzadziej wykorzysta nadarzające się okazje.
Za normę społeczną uznaje się sprawność, brak uszkodzeń czy zniekształceń ciała, wszszelkie nastepstwa od tej normy stanowią zagrożenie dla samooceny człowieka, naruszające obraz własnej osoby, zwłaszcza u dzieci. W powszechnym odczuciu dzieci niepełnosprawne, zwłaszcza z widocznymi defektami budowy ciała, są niezadowolone z własnego wyglądu.
Samoocena osoby niepełnosprawnej ma znaczący wpływ na kształtowanie się wzajemnej relacji pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi. Brak akceptacji własnej osoby powoduje uogólniony proces hamowania kontaktów z otoczeniem, a więc komunikacji, która jest podstawowym warunkiem interakcji.
Negatywne postawy i oczekiwania ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych maja ujemny wpływ na zachowanie tych osób wobec siebie samych i innych. Utrudniają przystosowanie się i akceptowanie własnej niepełnosprawności, zniechęcając do podejmowania nawet najmniejszego wysiłku, rodzą poczucie pogardy dla samego siebie i swojej niepełnosprawności, osłabiają mechanizmy odpornościowe i niweczą efekty podejmowanych zabiegów leczniczych, edukacyjnych i rehabilitacyjnych. W ostateczności mogą prowadzić do wycofania się z życia społecznego. W wypadku przyjęcia ucznia niepełnosprawnego należy przeprowadzić rozmowy zresztą uczniów dotyczące stosunku wobec niego i czym może grozić nieprawidłowa postawa dla tej osoby, jak i dla nas.
Problemy społeczne związane z niepełnosprawnością ucznia, obejmuja niemal wszystkie aspekty życia ludzkiego, poczynając od niedostosowania środowiska zewnętrznego do jego potrzeb, a kończąc na problemach jednostki.
Szkoła odgrywa podstawową rolę w edukacji i socjalizacji dzieci niepełnosprawnych. Może dysponować różnymi zasobami (w tym także opieką medyczną) dla zapobiegania, wczesnego wykrywania i pomocy w rozwiązywaniu problemów psychospołecznych dziecka i jego rodziny.
Większość uczniów niepełnosprawnych ma pozytywny stosunek do szkoły, nauczycieli i kolegów w klasie. Wynika to zapewne z faktu, że z powodu ograniczenia ogólnej aktywności, szkoła jest dla tych dzieci głównym miejscem kontaktów z rówieśnikami. Nie bez znaczenia jest także specjalna opieki ze strony dorosłych.
O przystosowaniu społecznym, w tym także szkolnym, ucznia niepełnosprawnego decyduje nie tylko jego stan psychofizyczny, lecz także warunki i organizacja nauczania. W tym odległość od szkoły i jej warunki lokalowe (ważne dla uczniów z dysfunkcją układu ruchu).Bariery architektoniczne i komunikacyjne utrudniają dziecku normalne funkcjonowanie. Wszystkie te elementy utrudniaja lub wręcz uniemożliwiają przemieszczanie się ucznią o ograniczonej sprawności fizycznej i sensorycznej. Do njbardziej uciążliwych barier wobec których szkoła powinna zwrócić uwagę to róznice poziomów, czyli schody i stopnie, zbyt wąskie drzwi, wejścia i korytarze, niedostosowane windy lub ich brak co uniemożliwia dostanie się ucznia niepełnosprawnego na piętro (szkoła nie powinna przekraczać trzech pięter), złe oświetlenie, nieodpowiednio usytuowane klamki, nierówne i śliskie nawierzchnie wokół szkoły i w szkole.
Okolica szkoły powinna być zagospodarowana tak, aby stwarzać warunki umożliwiające odpoczynek i relax. Pielęgniarka powinna zwracać uwagę na wymienione czynniki w czasie rozmow poprzedzających przygotowanie szkoły na przyjęcie ucznia/ uczniów niepełnosprawnych.
Bardzo istotne jest również przygotowanie nauczycieli do pracy z uczniem niepełnosprawnym (znajomość specyfiki jego stanu psychofizycznego, potrzeb, zasad udzielania pomocy w stanach zaostrzenia objawów), tutaj bardzo przydatna jest pomoc pielęgniarska, poprzez udzielanie, przekazywanie informacji, prowadzenie edukacji.
Poradnictwo czynne prowadzone tutaj przez pielęgniarkę jest elementem bardzo ważnym i nieodłącznym. Jego istotą jest aktywny stosunek pielęgniarki szkolnej oraz lekarza do problemów zdrowotnych ucznia, tzn. systematyczna zaplanowana kontrola jego stanu zdrowia, oraz udzielanie uczniom i ich rodzicom (opiekunom) odpowiednich porad i zleceń. Czynne poradnictwo jak wiadomo stanowi istotny element profilaktyki trzeciorzędowej (III fazy), której celem jest zapobieganie dalszym, niepomyślym skutkom chorób niepełnosprawności. Obejmuje ono następujęce działania:
pomoc w radzeniu sobie z chorobą i zaakceptowaniu swojego stanu;
pomoc w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej i samopoczucia, rozwijaniu funkcji kompensujących niepełnosprawność, kształtowanie umiejętności samooceny swego zdrowia, samopielęgnacji, rozwijanie zainteresowań i uzdolniej ułatwiających wybór zawodu i zwiększających szanse na aktywne i samodzielne życie społeczne;
przeciwdziałanie izolacji społecznej, zepchnięciu na „margines”, prowadzącego do wtórnego kalectwa społecznego;
przywrócenie (np. rehabilitacja ruchowa) lub zastapienie (proteza) uszkodzonych funkcji.
Każde dziecko ma potrzebę pełnego, harmonijnego rozwoju, osobowości i należy go przygotować w pełni do życia w społeczeństwie. Edukacja integracyjna stanowi nowe podejście do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Podstawowym jej założeniem jest postrzeganie tych uczniów przez pryzmat podobieństw ze zdrowymi, na zasadzie tego co je łączy a nie tego co dzieli.
„Integrować” - znaczy dokładnie tyle co składać w całość, „integrować ludzi” - znaczy łączyć ludzi w jedno wspólne społeczeństwo, tworzyć model współżycia i współistnienia ludzi z różnymi problemami natury inelektualnej, czy zdrowotnej.
Aktualna rzeczywistość społeczna spowodowała,, że taka własnie organizacja stała się modelem oświatowym, zalegalizowanym przez reformę szkolnictwa. Powoli, już od kilkunastu lat na wzór szkół Europy zachodniej, tworzone są na terenie naszego kraju klasy integracyjne, do których uczęszczaja dzieci o różnych potrzebach i róznych mozliwościach intelektualnych, emocjonalnych czy ruchowych. Takie klasy organizuje się w celu umozliwienia dzieciom niepełnosprawnym zdobywania wiedzy i umiejętności w naturalnym środowisku dzieci zdrowych, tj. w szkołach ogólnodostępnych, a nie warunkach izolacji społecznej.
U podstaw integracyjnego systemu kształcenia specjalnego leżą nastepujące założenia:
najbardziej korzystne dla dziecka niepełnosprawnego jest przebywanie w rodzinie i społeczeństwie osób pełnosprawnych, przy zapewnieniu mu odpowiednich warunków społeczno- wychowawczych, dydaktycznych i zdrowotnych;
spontaniczne i celowo organizowane uczestnictwo w życiu codziennym przygotowujące dziecko niepełnosprawne do samodzielności ( na miarę jego możliwości);
organizowanie tych samych sytuacji wychowawczych dla obu grup dzieci, przy identycznym zastosowaniu metod i środków, a jedynie dgy zachodzi potrzeba nastepuje wprowadzenie metod i srodków specjalnych.
Koncepcja kształcenia integracyjnego ma na celu wypełnienie luki istniejącej pomiędzy szkolnictwem specjalnym, a masowym, stworzenie prawidłowych warunków kształcenia dzieci niepełnosprawnych, które zawsze stanowiły pewien procent populacji uczniów szkół masowych, umożliwienie znacznie większej liczbie dzieci niepełnosprawnych kształcenia w szkole masowej.
Biorąc pod uwge korzyści wynikające z samego integracyjnego procesu nauczania
i wychowania w ogólnodostępnych szkołach podstawowych są one bezdyskusyjne i po prostu wsaniałe dla wszystkich dzieci.
Można wyróznić integracyjne relacje pomiędzy dziećmi przebiegające w trzech płaszczyznach:
uczeń pełnosprawny- uczeń niepełnosprawny:
- w wyniku przebywania wśród zdrowych rówieśnikow dzieci niepełnosprawne staja się bardziej samodzielne, uczące się pozytywnych fonii zachowania i lepszej komunikacji;
walczą z własną nieśmiałościa i lękiem przed tłumem i hałasem
zaczynają wierzyć we własne możliwości, umiejętności, uzdolnienia
mają większą motywacje do pracy oraz radość życia
uczeń niepełnosprawny- uczeń pełnosprawny:
dzieci zdrowe uczą się tolerancji, wrazliwości, wyrozumiałości;
uczą się dostrzegać w każdym człowieku dobre cechy charakteru, jego uzdolnienia, zainteresowania;
wyciszają się, stają się mniej agresywne, za to bardziej taktowne i cierpliwe;
uczą się nieść pomoc potrzebującym.
Uczeń niepełnosprawny- uczeń niepełnosprawny:
dzieci z róznymi dysfunkcjami i ograniczeniami do momentu pójścia do szkoły często są izolowane od rówieśników, a żyja jedynie w towarzystwie rodziny;
będąc w klasie integracyjnej są na równych prawach z innymi
pozbywają się egoizmu i egocentryzmu;
zauważają, że są wśród nich słabsi i bardziej potrzebujący, maja radość z dawania i niesienia pomocy.
Szkoła pełni równie opdowidzialną funkcje wychowawczą jak rodzice. Dlatego tam gdzie znajdują się uczniowie niepełnosprawni powinna się również znajdować wykwalifikowana kadra medyczna i pedagogiczna, który będzie umozliwiać uczniom ich prawidłowy rozwój i kształcić niezależność w miare ich predyspozycji.
Pielęgniarka, która zawsze będzie potrafiła i chciała udzielić pomocy, nie tylko gdy zajdzie taka konieczność, ale również po to by poprawiać sytuacje ucznia.
Szkoła to również budynek, dlatego należy zadbać, aby był odpowiednio przystosowany na przyjmowanie uczniów niepełnosprawnych i umożliwiał realizacje wyżej wymienionych celów.
Bibliografia:
red. Woynarowska B.: Zdrowie i szkoła, PZWL, Warszawa 2000
red. Kostecki. R.: Dziecko niepełnosprawne w ośrodku rehabilitacyjno- wychowawczym, LUBIMEX, Zielona Góra 1995
Woynarowska B.: Problemy zdrowotne – epidemiologia, [w]: Woynarowska B. (red.): Zdrowie i szkoła. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2000
Lipkowski O.: Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa 1984
Wapiennik E.: Piotrowski R., Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy, Warszawa 2002
www.ekoedu.uw.edu.pl