Etiologia i symptomy dysleksji

Pomimo wielu badań nie znaleziono dotychczas jasnej odpowiedzi na pytanie o pierwotną przyczynę dysleksji. Fakt ten wskazuje, że jest to problem złożony i wieloaspektowy. Należy postrzegać go jako syndrom lub zespół specyficznych zaburzeń, w których etiologia jest złożona.

Najbardziej znane koncepcje etiologiczne przedstawione przez M. Bogdanowicz to :
· Koncepcja genetyczna – jako najstarsza z powstałych teorii, upatruje przyczynę dysleksji w dziedziczeniu zmian w centralnym układzie nerwowym, warunkującym zaburzenia funkcji leżących u podstaw nauki czytania i pisania. Czynnikiem patogennym są w tym przypadku geny przekazywane z pokolenia na pokolenie. Przypuszcza się, że genetyczne uwarunkowanie dysleksji dotyczy 20% – 30% osób z dysleksją.
· Koncepcja opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego – upatruje przyczynę trudności w opóźnieniu i spowolnieniu dojrzewania centralnego układu nerwowego i zaburzeniach funkcjonalnych, za co odpowiedzialne są czynniki patogenne (geny, hormony, czynniki uszkadzające układ nerwowy) działające we wczesnym okresie rozwoju.
· Koncepcja organiczna – upatruje przyczynę w mikrouszkodzeniach struktury okolic mózgu odpowiedzialnych za pisanie i czytanie. Czynnikami patogennymi są: czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne (choroba matki w czasie ciąży, szkodliwe substancje, napromieniowanie, niedotlenienie w czasie porodu) oddziałujące na centralny układ nerwowy w okresie okołoporodowym.
· Koncepcja hormonalna – wiąże przyczynę dysleksji z niedokształceniem struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej. Czynnikiem patogennym jest nadprodukcja testosteronu w okresie prenatalnym. Stwierdza się,, że dysleksja występuje cztery razy częściej u chłopców, niż u dziewczynek.
· Koncepcja psychodysleksji – upatrująca przyczynę w zaburzeniach funkcjonalnych centralnego układu nerwowego, podłożem których są zaburzenia emocjonalne. Czynników patogennych upatruje się w tej koncepcji w urazach psychicznych i stresach. Słabą strona tej koncepcji jest brak jednoznacznej odpowiedzi, czy dysleksja jest skutkiem zaburzeń emocjonalnych, czy tez ich przyczyną.

Aktualnie twierdzi się, że dysleksja, dysortografia i dysgrafia nie powstają wyłącznie w wyniku działania czynników jednorodnych. Obok uwarunkowań organicznych zaburzenia te mogą być wywołane innymi czynnikami, ze względną przewagą jednych czynników nad drugimi, zarówno o pochodzeniu organiczny, jak i genetycznym. Mogą przy tym współistnieć także inne przyczyny. Zbliżenie tych stanowisk może doprowadzić do ujednolicenia poglądów odnośnie etiologii zaburzeń oraz sposobów ich przezwyciężania.
Marta Bogdanowicz prezentuje w tej kwestii stanowisko polietiologiczne, zgodnie z którym zaburzenia te „mogą być skutkiem oddziaływań różnego rodzaju czynników patogennych. Zazwyczaj zaburzenia rozwoju są uwarunkowane splotem przyczyn biologicznych i społecznych. Powiązania te bywają bardzo złożone, a patomechanizm zaburzeń trudny do rozszyfrowania” .

Wiedza na temat przyczyn i objawów dysleksji rozwojowej umożliwia rozpoznanie symptomów ryzyka dysleksji. Ryzyko dysleksji jest prawdopodobne u osób:
- obciążonych genetycznie,
- pochodzących z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu,
- u których można zaobserwować dysharmonie w rozwoju psychomotorycznym. 

Do rozpoznania zagrożenia dysleksją nie wystarczy zaobserwowanie pojedynczego objawu. Im więcej symptomów ryzyka dysleksji zauważymy, tym jest ono bardziej prawdopodobne.

Poniżej przedstawiam symptomy ryzyka dysleksji wg M. Bogdanowicz :

WIEK NIEMOWLĘCY (0 – PIERWSZY ROK ŻYCIA)
Motoryka duża:
- dzieci nie raczkują lub mało raczkują,
- słabiej utrzymują równowagę w pozycji siedzącej lub stojącej,
- obniżony tonus mięśniowy,
- utrzymujące się odruchy pierwotne.

WIEK PONIEMOWLĘCY (2 – 3 LATA)
Motoryka duża:
- dzieci mają trudności z utrzymaniem równowagi, automatyzacją chodu,
- później zaczynają chodzić, biegać.
Motoryka mała:
- dzieci mało zręczne manualnie,
- nieporadne w samoobsłudze,
- mała sprawność w zabawach manipulacyjnych.
Funkcje wzrokowe, koordynacja wzrokowo-ruchowa: opóźnienie rozwoju grafomotorycznego:
- dzieci nie próbują same rysować,
- w wieku 2 lat nie naśladują rysowania linii,
- w wieku 3 lat nie umieją narysować koła.

Funkcje językowe: opóźnienie rozwoju mowy:
- dzieci później wypowiadają pierwsze słowa (w pierwszym roku życia), zdania proste (w wieku 2 lat).

WIEK PRZEDSZKOLNY (3 – 5 LAT)
Motoryka duża: niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, które objawiają się tym, że dziecko:
- słabo biega,
- ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, np. podczas chodzenia po krawężniku,
- z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, hulajnodze,
- jest niezdarne w ruchach.
Motoryka mała: niska sprawność ruchowa rąk, której symptomami są:
- trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych,
- nieporadne w samoobsłudze,
- mała sprawność w zabawach manipulacyjnych.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
- trudności z budowaniem klocków,
- niechęć do rysowania,
- nieprawidłowy chwyt ołówka,
- zbyt mocno lub zbyt słabo naciska ołówek,
- nie rysuje koła w wieku 3 lat, kwadratu i krzyża w wieku 4 lat, trójkąta i kwadratu opartego na kącie w wieku 5 lat.
Funkcje wzrokowe:
- nieporadność w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie),
- trudności w składaniu pociętych obrazków wg wzoru, puzzli, układanek.
Funkcje językowe:
- opóźniony rozwój mowy,
- nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,
- przekręcanie wyrazów, wydłużony okres posługiwania się neologizmami,
- trudności z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów,
- trudności z zapamiętywaniem sekwencji nazw, np. pory roku,
- trudności z zapamiętywaniem wierszyków i piosenek,
- mały zasób słownictwa,
- trudności z budowaniem wypowiedzi.
Lateralizacja:
- brak przejawów preferencji jednej ręki.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni:
- z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie umie wskazać prawej ręki.

KLASA 0 (6 – 7 LAT)
Objawy jak wyżej oraz:
Motoryka duża:
- dziecko słabo biega, skacze,
- ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych,
- ma trudności z uczeniem się jazdy na rowerze, nartach, hulajnodze.
Motoryka mała:
- trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, np. wiązaniem butów, używaniem nożyczek,
- nieprawidłowy chwyt ołówka pomimo ćwiczeń,
- w niewłaściwym kierunku kreśli linie pionowe i poziome.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
- trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki,
- trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych.
Funkcje językowe:
- wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów,
- błędy w budowie wypowiedzi, błędy gramatyczne,
- trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych wyrażających stosunki przestrzenne,
- trudności z różnicowaniem podobnych głosek,
- mylenie nazw zbliżonych fonetyczne,
- trudności z analizą i syntezą słuchową,
- trudności z zapamiętaniem wiersza, piosenki, dwuetapowego polecenia,
- trudności z zapamiętaniem nazw uszeregowanymi w sekwencje, np. pory roku, dni tygodnia, sekwencyjności czasowej.
Funkcje wzrokowe:
- trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także ich sentyzowaniem w całość,
- trudności z odróżnianiem kształtów podobnych lub identycznych inaczej rozmieszczonych w przestrzeni.
Lateralizacja:
- brak ustalenia ręki dominującej.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni:
- trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała, gdy określa terminami: prawe – lewe,
- nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie.
Czytanie:
- czyta bardzo wolno,
- głównie głoskuje i nie zawsze dokonuje wtórnej syntezy,
- przekręca wyrazy,
- nie rozumie przeczytanego zdania.
Pierwsze próby pisania:
- często pisze litery i cyfry zwierciadlane,
- odwzorowuje wyrazy, zapisując je od strony prawej do lewej.

WIEK SZKOLNY (KLASA I – III)
Motoryka duża:
- dziecko ma trudności z opanowaniem jazdy na hulajnodze, dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach,
- niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach w – f.
Motoryka mała:
- dziecko nie opanowało w pełni czynności samoobsługowych związanych z ubieraniem się, myciem, jedzeniem.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
- trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem,
- niechęć do rysowania i pisania,
- zbyt mocno naciska ołówek, długopis przez co ręka szybko się męczy,
- trudności z utrzymaniem się w liniaturze zeszytu,
- niski poziom graficzny rysunków i pisania.
Funkcje wzrokowe:
- trudności z rozróżnianiem elementów z całości i\lub ich syntetyzowaniem w całość,
- trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących obrazki,
- trudności z odróżnianiem kształtów podobnych lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni.

Funkcje językowe:
- wadliwa wymowa,
- przestawianie głosek, sylab w wyrazach,
- agramatyczne wypowiedzi,
- trudności z zapamiętywaniem sekwencyjności nazw,
- trudności z szybkim wymienianiem nazw,
- wolne tempo nazywania szeregu prostych obrazków,
- trudności z zapamiętywaniem liter, cyfr, tabliczki mnożenia.
Lateralizacja:
- nadal utrzymuje się oburęczność.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni:
- trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie,
- pisanie liter i cyfr zwierciadlane,
- zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony.
Czytanie:
- bardzo wolne tempo czytania głoskując lub sylabizując, ale popełnia mało błędów,
- bardzo szybko czyta, lecz popełnia liczne błędy,
- niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst.
Pisanie:
- trudności z zapamiętaniem kształtów liter rzadziej występujących, np. wielkie pisane F, H,
- mylenie liter podobnych pod względem kształtu,
- liczne błędy podczas przepisywania tekstu,
- mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie, np. z-zs, w-f,
- trudności z zapamiętaniem zmiękczeń, myleniem głosek i- j,
- opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab,
- pisanie wyrazów bezsensownych,
- nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.

Współwystępowanie wielu wymienionych objawów pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem z „ryzyka dysleksji”. Objawy te mogą zostać zauważone zbyt późno, jeśli rodzice i nauczyciele nie znają problemu specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, a symptomy ryzyka dysleksji traktowane są jako typowe zachowania małego dziecka, z których się wyrasta.