WYCHOWANIE RYCERSKIE
7 lat – paź, oddawany na dwór możnowładcy stojącego wyżej w hierarchii feudalnej. przebywał u boku swego pana. Zajmował się on różnymi usługami dla swojego pana. Otrzymywał wychowanie religijne i gimnastyczne, zdobywał ogładę dworską, przyuczał się w obowiązkach rycerskich.
Ok. 14 roku życia paź otrzymywał stopień giermka. Pozostając dalej na dworze wyrabiał zręczność i siłę ćwiczeniami fizycznymi.
Nabywał 7 cnót rycerskich: jazda konna, pływanie, rzut oszczepem, szermierka, myślistwo, gra w warcaby, śpiewanie z układaniem pieśni
Gdy okazał się zdolny do ponoszenia trudów rycerskich, poznawał etykę rycerską i był pasowany na rycerza- około 20 roku życia. Otrzymywał miecz i ziemię.
Rycerz średniowieczny: silnie zbudowany, zahartowany, szlachetny charakter, czuły na ludzką krzywdę, bronić damy swego serca, być obrońcą słabszych, stać na straży honoru króla i być posłuszny kościołowi.

WYCHOWANIE RZEMIEŚLNIKÓW
Przygotowanie do zawodu miało trzy etapy
1)ucznia (terminatora)
2)czeladnika (towarzysza)
3)mistrza
Terminowanie polegało na udziale ucznia w pracy produkcyjnej przy wytwarzaniu określonych wyrobów. Warunkiem przyjęcia do terminu było wykazanie się prawym pochodzeniem, określonym wyzwaniem i należytym zachowaniem. Termin rozpoczynał się kilku tygodniową próbą by majster się przekonał w jakim stopniu terminator posiada zdolności do danego rzemiosła.
Przy tym akcie uczeń wpłacał opłatę (taksę) do cechu, sprawdzano czy uczeń odpowiada przypisanym wymogą, pouczano ucznia o obowiązkach względem mistrza i cechu.
Czas nauki wynosił około 3-4 lat.
Stosunek ucznia do majstra miał charakter familijny tzn. uczeń uważany był za członka rodziny. Terminowanie kończyło się egzaminem na czeladnika z udziałem władz cechowych. Po egzaminie czeladnik pozostawał u majstra jeszcze rok w charakterze towarzysza. Następnie wyruszał na wędrówkę po innych warsztatach. Następnie zdawał egzamin na mistrza. Jako majster mógł prowadzić warsztat, przyjmować terminatorów oraz czeladników.

Jędrzejewiczowska reforma szkolnictwa - wdrażana od lipca 1932, której zasady obowiązywały do 1948. Janusz Jędrzejewicz, ówczesny Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Reforma była efektem dążeń władz Polski po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. do opanowania programowego i organizacyjnego chaosu w szkolnictwie polskim będącego pozostałością po czasach zaborów .

Ustawa szkolna ujednolicała w znacznym stopniu szkoły średnie umożliwiając również wstęp na wyższe uczelnie absolwentom liceów zawodowych. Reforma ustanawiała powszechny obowiązek szkolny na szczeblu szkoły powszechnej (odpowiednik dzisiejszej szkoły podstawowej). Szkoła podstawowa była szkołą siedmioletnią (ostatnia klasa była przeznaczona dla uczniów nie kontynuujących dalszej nauki). Utworzono trzy typy szkoły powszechnej: pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia.

Po szkole podstawowej: 6klasowa szkoła ogólnokształcąca, podzielona na dwa etapy: czteroletnie gimnazjum ogólnokształcące i dwuletnie liceum ogólnokształcące. Warunkiem przyjęcia do klasy pierwszej czteroletniego gimnazjum było ukończenie 12 roku życia oraz wykazanie się wykształceniem, objętym programem sześciu klas szkoły powszechnej stopnia trzeciego. Ukończenie gimnazjum dawało tzw. małą maturę i umożliwiało dalsze kształcenie w dwuletnim liceum ogólnokształcącym, liceum zawodowym lub trzyletnim liceum pedagogicznym.

Liceum ogólnokształcące było z założenia elitarne. Można było w nim wybrać jedną ze specjalizacji: klasyczną (z łaciną i greką), humanistyczną (z samą łaciną), matematyczno-fizyczną i przyrodniczą (dwa ostatnie bez nauki języków starożytnych). Absolwenci przystępowali do egzaminu dojrzałości (tzw. duża matura). Otrzymanie świadectwa dojrzałości umożliwiało dalszą naukę na wyższych uczelniach. Elementami struktury ówczesnego szkolnictwa były też szkoły zawodowe (w tym licea zawodowe) i trzyletnie licea pedagogiczne. Jednym z elementów reformy było odrzucenie jakiegokolwiek zróżnicowania klas gimnazjalnych, tym samym zdecydowanie, że cała młodzież gimnazjum musi uczyć się według jednego programu, obejmującego we wszystkich klasach obowiązkową naukę łaciny. Zróżnicowanie programowe zostało ograniczone do klas dwuletniego liceum ogólnokształcącego. Słabym elementem reformy było wprowadzenie trzech stopni organizacyjnych na poziomie szkoły powszechnej. Np. siedmioletnia szkoła powszechna pierwszego stopnia organizowana głównie na wsi, realizowała program tylko 4 klas i nie dawała uprawnień do podejmowania nauki w gimnazjum. Obowiązującym elementem przed reformą było ośmioletnie gimnazjum. Wdrażanie reformy musiało więc przebiegać etapowo. Rozpoczęło się ono w lipcu 1932 roku i polegało na nieprzeprowadzaniu naboru do klas pierwszych dawnego gimnazjum ośmioletniego. Pierwsza i druga klasa zostały zniesione, sześć klas dalszych (III-VIII) zostało stopniowo zastąpione nowym czteroletnim gimnazjum i dwuletnim liceum. Pierwsi absolwenci zreformowanego liceum otrzymali świadectwa dojrzałości w czerwcu 1939. Przyjęta w 1932 roku struktura szkół została zniesiona przez władze Polski Ludowej w roku 1948.

W zaborze austriackim

Początek:

- szkolnictwo było germanizowane

-Ucisk narodowy

-szkolnictwo było tam słabo rozbudowane i o niskim poziomie

- Nauczycielami zostawali przeważnie Niemcy, a język polski dopuszczony był tylko w szkołach parafialnych. Niemieckie były szkoły średnie i uniwersytet Lwowski.

Sytuacja zmieniła się, kiedy w okresie przekształcania monarchii austriackiej w Austro-Węgry poszczególne kraje uzyskiwały samorządy terytorialne i własne sejmy. Prawdopodobnie najszerszą autonomię miała w latach 1861 – 1873 Galicja. To dawało możliwość rozwoju kultury narodowej, w tym szkolnictwa polskiego. Z drugiej strony zacofanie gospodarcze, tych terenów i konserwatyzm elit społecznych były przeszkodą w szerzeniu oświaty wśród dzieci z warstw niezamożnych.

Szkolnictwo elementarne w połowie obejmowało zaledwie 23% dzieci w wieku 6 – 12 lat.
Józef Dietl ogromnie dużo zrobił na polu reorganizacji i repolonizacji szkolnictwa w Galicji. Dzięki niemu została powołana w 1866 r Rada Szkolna Krajowa, odrębna przez pewien czas galicyjska władza oświatowa nad szkołami ludowymi i średnimi. Do jej kompetencji należał nadzór pedagogiczny, mianowanie nauczycieli, układanie programów, zatwierdzanie podręczników. Językiem wykładowym – język polski; następuje sekularyzacja szkół (nauczanie religii pozostaje); szkoła ludowa – obowiązkowa i bezpłatna - nabiera charakteru ogólnokształcącego; powstają udoskonalone seminaria nauczycielskie; rozwijają się gimnazja klasyczne; są tworzone szkoły i kursy przemysłowe oraz rzemieślnicze. Postępowym dążnościom przeciwdziała konserwatywny obóz tzw. Stańczyków (m.in. próby dzielenia szkół ludowych na dwa zróżnicowane typy : miejski i wiejski, a także zwiększenie obciążeń finansowych rodziców gimnazjalistów), lecz narastający polityczny ruch chłopski (zorganizowany pod koniec wieku w Stronnictwie Ludowym) skutecznie walczy z hamowaniem oświaty ludowej. Dzieci chłopskie stawały się coraz częściej uczniami gimnazjów, co otwierało drogę do uniwersytetu.
W 1882 r. Powstaje Macierz Polska we Lwowie, która publikuje tanie wydawnictwa książkowe ( ok. 250 tytułów) oraz gazety. Podobne instytucje powstają wkrótce w innych regionach, np. w Cieszynie oraz w Warszawie pod nazwą Polska Macierz Szkolna (1905 – pierwotna nazwa Macierz Szkolna Królestwa Polskiego; w 1906 r. w 680 szkołach kształciła 63 tys. uczniów, prowadziła również ochronki, biblioteki, czytelnie i dokształcanie dorosłych).
Lekarz Henryk Jordan, założył w 1889r. w Krakowie park zabaw, którego celem było organizowanie wolnego czasu dla młodzieży. Park Jordana dał początek tzw. Jordanowskim parkom i ogrodom zabaw dla dzieci i młodzieży w całej Polsce.
W zaborze austriackim działały dwa silne centra kultury i nauki: Kraków i Lwów. Uniwersytet krakowski – po okresie zniemczenia – wraca w 1870 r. do polskiego języka wykładowego i zaczyna świetnie się rozwijać, gromadząc zawsze spore grono znakomitych uczonych. Od 1897r. dopuszczono do studiów również kobiety.
Równie aktywnie działał uniwersytet lwowski, spolszczony na początku lat siedemdziesiątych. Utworzona z Akademii Realno – Handlowej, powstałej w 1835r. - Akademia Techniczna we Lwowie zostaje przekształcona w 1877r. w czterowydziałową uczelnię techniczną pod nazwą Szkoła Politechniczna (od 1919 Politechnika Lwowska). Była to pierwsza – i od 1915r. jedyna – politechnika na ziemiach polskich. W Dublinach pod Lwowem powstaje. Krajowa Wyższa Szkoła Rolnicza (później Akademia Rolnicza, od 1919 wcielona do Politechniki Lwowskiej).
Z inicjatywy uniwersytetu organizuje się w 1815r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie, które od 1872r. staje się Akademią Umiejętności, czyli polską akademią nauk, prowadzącą intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i jednocześnie bardzo bogatą działalność wydawniczą w zakresie publikacji naukowych. W okresie niepodległości zostaje uznana przez rząd jako instytucja uprawniona do reprezentowania nauki polskiej.

41. Scharakteryzuj reformę szkolną Aleksandra Wielkopolskiego
Usunął z zajmowanych stanowisk urzędników i nauczycieli sprowadzonych z Rosji. Anulował szkoły i pensje prywatne, w których rozproszyło się przekupstwo. 1861r - opublikował projekt ustawy szkolnej. Reorganizacja szkolnictwa elementarnego postępowała znacznie wolniej na skutek wybuchu powstania styczniowego, przez co nowe przepisy dotyczące szkolnictwa elementarnego nie weszły w życie. Reorganizacja szkolnictwa średniego, której poświecono więcej czasu doszła do skutku, Z początkiem, 1862 r. rozpoczęto w szkołach średnich nauczanie wg nowego programu. Zwiększoną dyscyplinę i wymagania ze wszystkich przedmiotów.

W Królestwie Polskim w 1861 r. powołano Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, której dyrektorem został Aleksander Wielopolski. W 1862 r. car zatwierdził ustawę o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim, przywracającą nauczanie w języku polskim oraz częściową autonomię szkolną. Ustalono organizację szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum wyższe), zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, w Puławach Instytut Rolniczo-Leśny. Zajęto się problemami szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863-1864 położyły kres autonomii szkolnictwa

W ciągu dwóch lat Wielopolski podniósł liczbę szkół początkowych, elementarnych z 1114 do trzech tysięcy. Założył 24 szkoły powiatowe, 15 gimnazjów. Liceum w Lublinie i 5 szkół pedagogicznych. W zakresie szkolnictwa wyższego odnowił w Warszawie uniwersytet pod nazwą Szkoły Głównej, który miał cztery wydziały: lekarski, matematyczno-fizyczny, prawno-administracyjny i filozoficzno-historyczny. Utworzył także Instytut Politechniczny w Puławach.

„Rezultaty reformy polskiej edukacji w XVIII x”


W drugiej połowie XVIII wieku kształtowały się w Polsce nowe warunki dla oświatowej działalności i otwierały się nowe perspektywy, związane dążeniami do naprawy państwa. Proces przezwyciężania izolacji od świata wprowadzał z powrotem polską elitę intelektualną i polityczna w pełne i równorzędne uczestnictwo w europejskiej kulturze oświecenia. Oświata stawała się jednym z głównych haseł tej epoki. Starano się głównie uwolnić oświatę od wpływów kościelnych i zakonnych, przekazać oświatę pod opiekę państwa oraz rozszerzyć jej wpływ.
Polska wkraczała samodzielnie na drogę reform oświatowych, zainicjowanych działalnością Konarskiego i rosnącym jego zainteresowaniem, jakie okazywali oświacie i wychowaniu politycy dążący do ogólnych reform państwa.
dniu 14 października 1773r utworzono Komisję Edukacji Narodowej (KEN)
KEN powołana była przez parlament, nie podlegała Radzie Nieustającej, była naczelnym urzędem edukacyjnym wspólnym dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego – pierwszym swego rodzaju ministerstwem edukacji w Europie, najwyższą władzą nad szkolnictwem Rzeczypospolitej. Rozpoczynając swą działalność Komisja zaapelowała do społeczeństwa, aby uczestniczyło w pracach nad reformą szkolną, nadsyłając opinie i projekty.
Powołana do zorganizowania opieki nad szkolnictwem, Komisja zajęła się również szkołami parafialnymiKomisja dokonywała modernizacji szkolnictwa. Podjęła długotrwałe i systematyczne wysiłki, zmierzające do unowocześnienia treści i metod nauczania. Do tych zadań 10 lutego 1775r powołano, pod przewodnictwem Potockiego 23-osobowe Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Towarzystwo czuwało nad przygotowaniem nowych podręczników i zleciło opracowanie oraz druk 31 podręczników szkolnych, z których część posiadała wysoką wartość naukową.
KEN w miejsce łaciny wprowadziła język polski jako wykładowy dla wszystkich przedmiotów. Kierowała wychowaniem publicznym dzieci i młodzieży w oparciu o fundusz edukacyjny, składający się z dochodów i kapitałów skasowanego zakonu jezuitów.
W okresie swojego istnienia stworzyła system wzajemnych powiązań i podporządkowania pomiędzy szkołami akademickimi, średnimi – wydziałowymi i podwydziałowymi oraz parafialnymi (elementarnymi wiejskimi i miejskimi), wprowadzając jednolity sposób zarządzania i programu nauczania. Komisja kierowała dwiema prowincjami szkolnymi – koronną i litewska, obejmującymi 10 wydziałów. W każdym wydziale była jedna szkoła wydziałowa (7 lat nauki z sześcioma nauczycielami) i kilka podwydziałowych (6 lat nauki z trzema nauczycielami). W szkołach tych uczyli najlepsi nauczyciele wybrani spośród zniesionego zakonu jezuitów, a także pijarów, bazylianów, dominikanów.
Po 10 latach pracy Komisja stworzyła wielki kodeks nowoczesnego systemu oświatowego, jakim były wydane w 1783r Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu Akademickiego i na szkoły w Krajach Rzeczypospolitej przepisane – był to pierwszy nowożytny kodeks szkolny. Z Ustaw tych wynikało, iż głową stanu nauczycielskiego powinien być rektor Szkoły Głównej Koronnej lub Litewskiej. Jej zwierzchnictwu miały podlegać szkoły wydziałowe kierowanie przez nauczycielstwo rektora szkoły. Ten zaś miał prowadzić szkole przy pomocy prefekta, odpowiedzialnego za dyscyplinę szkolną, nadzór nad szkołami na terenie funkcjonowania wydziału, gospodarkę pieniężną oraz kontakty ze Szkołą Główną. Ustawa KEN określiła jasno prawa i obowiązki profesorów, powoływanie władz a także dokładnie nakreśliła zasady organizacyjne uczelni. Zlikwidowano średniowieczną dwupoziomowość uczelni a także dominacje w nich wydziałów teologicznych. Zlikwidowano dawne fakultety a na ich miejsce wprowadzono dwa kolegia. Kolegium fizyczne obejmowało nauki matematyczno-przyrodnicze i medycynę oraz kolegium moralne obejmujące nauki prawne, językowo-humanistyczne oraz teologię.
KEN z własnej inicjatywy zakładała kolejne szkoły i zachęcała do ich tworzenia. Jednocześnie tworzyła pierwsze w Polsce kadry szkolnego nadzoru. Wizytatorowie Komisji byli jej ramieniem działającymi w terenie i od samego początku było troska Komisji aby ta kadra była możliwie dobra a jej zadanie i formy pracy precyzyjnie określone. W czerwcu 1774r KEN ułożyła w 13 punktach Instrukcję dla Wizytatorów. Pierwszymi wizytatorami generalnymi stali się członkowie Komisji. W 1777r opracowano nowa Instrukcję zawierającą zarówno pedagogiczne, jak i finansowe zadania wizytacji. Jeden z takich wizytatorów zgłosił, że ubodzy studenci żądają książek za darmo lub chociaż za mniejsza cenę. W późniejszych latach KEN zaleciła prowadzenie przy każdej szkole biblioteki.
W czasie działania Komisji działały uniwersytety w Wilnie i Krakowie. Oba uniwersytety zostały zreformowane przez Hugo Kołłątaja i Marcina Poczobuta – Odlanickiego, otrzymały nazwę Szkół Głównych – Koronnej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1782r Kołłątaj został rektorem uczelni krakowskiej i wówczas jej reforma weszła w bardzo intensywne stadium.


Franciszek Bieliński (1742 – 1809) był zwolennikiem powszechności nauczania i zwracał uwagę na znaczenie wychowania patriotycznego. Celem edukacji dla niego był „prawy katolik” i „dobry obywatel”. W swoich „Listach” przewidywał szkoły dla rolników, mieszczan i szlachty z „nauką moralną” i elementami prawa wykładanymi w j. polskim.

Hugo Kołłątaj (1750 – 1821) filozof, polityk, działacz oświatowy. Zwolennik szkół państwowych, ale niekoniecznie rządowych. Wychowanie dzielił na pańskie (wyróżniał tu także wychowanie domowe i szkolne a szkołę „pańską” nazywał tylko Collegium Nobilium) i pospolite (szkoły pospolite). W 1776r. opracował projekt rozbudowy szkół parafialnych dla KEN. Następnie został członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Z ramienia KEN dokonał w 1777r. reformy Alma Matris, której celem było powstanie nowoczesnego uniwersytetu zgodnego z trendami zachodnioeuropejskim. W 1780r. wprowadził nową organizacje uczelni, tworząc cztery kolegia: medyczne, teologiczne, prawnicze i fizyczne. W latach 1783 – 1786 rektor krakowskiej uczelni.

Onufry Kopczyński (właśc. Andrzej Kopczyński), (1735 – 1817) pijar, ostatni poeta polsko-łaciński, gramatyk, pedagog, reformator szkolnictwa. Pracował w składzie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Głosił wyższość nauki gramatyki języka polskiego przed nauką łaciny. Na zamówienie KEN napisał „Gramatykę języka polskiego i łacińskiego dla szkół narodowych w trzech częściach” (1778 – 1784) dla klas I, II, III wraz z „Przypisami do gramatyki”. W 1785r. opracował pierwszą część elementarza dla szkół parafialnych pt. „Nauka czytania i pisania” w zbiorowym „Elementarzu dla szkół parafialnych narodowych”.

Grzegorz Piramowicz (1735 – 1801) nauczyciel kolegiów jezuickich – po kasacie zakonu – aktywny członek KEN. Przeciwstawiał się nauczaniu pamięciowemu i stosowaniu kar cielesnych w szkole, popierał poglądowe metody w nauczaniu oraz więź wychowania moralnego z fizycznym, stawiał na system współzawodnictwa oraz pochwał i nagród.W latach 1773 – 1794 sekretarz KEN. Sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Autor podręczników dla szkół parafialnych („Elementarz dla szkół parafialnych”. )

Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła przełom w zasadach polityki oświatowej i stwarzała nowy kształt polskiego szkolnictwa. Zreformowana szkoła zapewniała harmonijny rozwój umysłowy, moralny i fizyczny. Szkoła zapewniał nadzór nad wolnym czasem uczniów. Nauczanie w szkole czasów KEN było, zatem kształtujące i wychowujące. KEN kładła duży nacisk na wychowanie moralne.

ŚREDNIOWIECZE

Szkoły:
1)Parafialne
2)Katedralne
3)Klasztorne
4)Kolegiackie


Ani biskupi, ani opaci nie wypełniali swojej władzy bezpośrednio, ale przez kierownika szkoły katedralnej zwanego scholastykiem albo przez kierownika szkoły klasztornej magister principalis.
Scholastyk – miał prawo do zatrudniania nauczycieli pomocniczych (magistrów, submagistrów), przyjmowania uczniów, egzaminowania i karania.

SZKOŁY PARAFIALNE

Pierwotnym celem szkół parafialnych było danie podstaw wykształcenia przyszłym kapłanom. Ich podstawę programową miało stanowić tzw. trivium (gramatyka łacińska, retoryka, dialektyka), uzupełnione muzyką (śpiew kościelny).

SZKOŁY KLASZTORNE(podlegały opatowi)

[są dziełem Benedyktów (Św. Benedykt z Nursji) Pierwszy wzorowy klasztor został założony na Monte Casiono w 529 roku].
Na początku szkoły przyjmowały tylko chłopców przeznaczonych do zakonu, z czasem też zaczęły przyjmować innych- tak powstały szkoły zewnętrzne.

<Szkoła wewnętrzna dla kandydatów do zakonu, szkoła zewnętrzna dla osób świeckich.>

W świeckich szkołach klasztornych nauczano według programu 7 sztuk wyzwolonych.
Przy szkołach klasztornych były szkoły początkowe, w których uczono pisać i czytać.
Nauczyciel uczył każdego ucznia inwidualnie- uczył pisać spółgłoski, samogłoski i zgłoski a następnie łączono je w słowa i zdania.

Po rocznej szkole początkowej  triwium (szkoła gramatykalna trwała 4 lata)
W 1 roku przyswajano sobie pamięciowo gramatykę, tłumaczenia z niemieckiego na łacinę, pisanie, opowiadania z historii biblijnej.
Na 2 roku - gramatyka (ortografia), dyktanda , nauka Psałterza (150 psalmów na pamięć wraz ze śpiewaniem w kościele)
Na 3 roku - metryka (o rytmicznych formach poezji) oparta na wzorach metryki klasycznej
Na 2 i 3 roku wykładano także pismo święte.
Na 4 roku - powtórzenie gramatyki. Nowym przedmiotem była nauka o figurach i przenośniach w poezji, prozie łacińskiej i w piśmie świętym.
Ponadto uczniowie pełnili rolę korepetytorów w stosunku do uczniów klas niższych.
Nauka kończyła się egzaminem końcowym.
V rok - stopień retoryki- studiowali „Boskie i świeckie nauki”, posługiwano się również pismami retorycznymi Cycerona i Kwintyliana.
Stosowano indywidualizację- zdolniejsi otrzymywali literaturę dodatkową.
W VI roku na stopniu dialektyki, czyli logiki.

Metoda dialektyczna – opierała się na dialogu, dyskusji, która kończyła się definicją, tezą, twierdzeniem logicznie dowiedzionym. Twórcą dialektyki był Sokrates, Platon i Arystoteles.
Ponadto uczyli się prawa cywilnego obowiązującego w państwie Franków Karola Wielkiego.
Studium retoryki i dialektyki trwało w szkole klasztornej 3 lata.
Zakończeniem nauki siedmioletniej był krótki kurs arytmetyki wg. Ksiąg Beociusza i Bedy.

Program Quadrivium - geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.
Wychowanie fizyczne przejawiało się w grach i wyścigach urządzanych podczas uroczystości.

Kształcenie dziewcząt - W szkołach elementarnych uczyły się pisania, czytania i rachowania zaś za elementarz służył im „Psałterz”. Na stopniu triwialnym najważniejsza była gramatyka wraz z literaturą łacińską. W programie były także roboty ręczne, tkanie, szycie i haftowanie.

SZKOŁY KATEDRALNE(podlegały biskupowi)
Obowiązywał również program 7 sztuk wyzwolonych.
Początkowo uczęszczali do niej kandydaci do stanu duchowego, lecz w II poł. Średniowiecz podzielono je na szkoły wewnętrzne i zewnętrzne.
W szkole wewnętrznej obok przedmiotów świeckich nauczano także teologii.
Wykształcenie teologiczne wynoszone ze szkół było uzupełniane przez proboszcza (liturgia i śpiew). Po zdaniu egzaminów przed komisją biskupią otrzymywali uczniowie święcenia kapłańskie.
Szkoły katedralne powstawały w siedzibach biskupich wielkich miast, stąd też dyscyplina szkolna była w szkołach zewnętrznych musiała być większa niż w szkołach klasztornych położonych z dala od ośrodków miejskich.

SZKOŁY KOLEGIACKIE
Głównym celem szkoły było wychowanie i nauczanie religijne.
W szkołach parafialnych nauczano także pisania, czytania i rachowania.
Do programu nauczania szkół parafialnych należała nauka śpiewu kościelnego, ministrantura.
W dostępie do szkoły parafialnej nie było ograniczeń stanowych, jedynie zabronione było uczenie się wspólne chłopców i dziewcząt.
Dziewczęta pobierały nauki w domu lub klasztorach żeńskich.
W szkołach nauczali proboszczowie lub wyręczali się klerykami.
Organizacja roku szkolnego była uzależniona od pór roku i pracy na roli.

SZKOŁY MIEJSKIE (XII- XV w.)

Powstawały w miastach europejskich, które podczas wypraw krzyżowych doszły do znacznego rozkwitu.
Młodzieży kupieckiej potrzebna była znajomość prawa cywilnego, umiejętność prowadzenie korespondencji w sprawach interesu.
Pierwsze szkoły powstały w XII wieku. Nauczano w nich religii, śpiewu, czytania, pisania i rachowania. Założycielami szkół były magistraty. Z czasem powstały szkoły o szerszym zakresie materiału zwane szkołami łacińskimi.
Ćwiczono w nich korespondencje w sprawach handlowych oraz buchalterie.
Nauczali nauczyciele duchowni oraz świeccy, którzy musieli posiadać upoważnienie od władz kościelnych.
Na czele szkoły - rektor lub magister. Na opłaty szkolne składały się opłaty rodziców dzieci ,a gdy nie wystarczało dopłacały magistraty.

Sparta

Wychowanie spartańskie miało surowy charakter. Kosztem wykształcenia intelektualnego rozwijano wychowanie fizyczne, które miało na celu przygotowanie młodzieży do służby wojskowej.

Każdy Spartanin od urodzenia był podporządkowany bezdusznym prawom państwowym. O życiu człowieka od urodzenia decydowała geruzja (rada starszych). Geronci oglądali każde nowo narodzone dziecko, o ile było silne i dobrze zbudowane, rodzice mieli obowiązek je żywić i wychować. Jeśli zaś było niekształtne i zbyt chude Rada Starszych nakazywała porzucić je w tzw. Odłogach, miejscowości pełnej przepaści, położonej koło gór Tajget.

Dzieckiem do 7. roku życia zajmowała się rodzina, potem zostawały oddane władzom, Uczono ich żelaznej dyscypliny, a karą za przewinienia była chłosta. Przygotowania do służby w wojsku trwały do 20 roku życia, sama zaś służba zazwyczaj następne 10 lat.

• Od 7 do 18 lat – państwowe zakłady wychowawcze typu koszarowego, (ćwiczenia fizyczne i wojskowe)

• chłopcy do 20 roku życia przygotowywali się do służby w wojsku, ( uczyli się np. jak prowadzić bitwy, dowódcze umiejętności. Chłopcy po ukończeniu 20 lat kolejne 10lat nauki wojskowej. Spartiaci służyli w ciężkozbrojnej piechocie, zwanej hoplitami. Celem tego systemu było wychowanie ludzi sprawnych fizycznie, walecznych i zdyscyplinowanych. Gotowość bojową młodych sprawdzano podczas obław na niewolników (krypteje). Organizację wychowania w Sparcie przypisuje się Likurgowi.

• po ukończeniu 30 lat otrzymywali pełnię praw dorosłego obywatela. Mogli się ożenić. Państwo wydzielało należną działkę ziemi wraz z helotami. Brali też udział w Zgromadzeniach Ludowych. Był to początek służby wojskowej.

Wychowanie dziewcząt

Wychowywaniem dziewcząt zajmowało się państwo, wpajając im zalety potrzebne przyszłym matkom żołnierzy: miłość ojczyzny oraz hart fizyczny i moralny. Mieszkanie w domu nie zwalniało ich od ćwiczeń fizycznych, uprawiały gimnastykę na równi z chłopcami. Przechodziły mini szkolenie w celu nauki obrony siebie, dziecka oraz obrony murów ojczystych. Ćwiczyły się w biegach, rzucie dyskiem, nawet w zapasach. Ze względu na uroczystości religijne czy państwowe, uczyły się śpiewu i tańca. Podstawowym zadaniem kobiety było urodzenie zdrowego i silnego dziecka, najlepiej chłopca.

Ateny

Ideałem wychowawczym było uformowanie człowieka wszechstronnie wykształconego oraz pięknego i dobrego(kalokagathia)

Do siódmego roku życia dziecko spędzało na łonie rodziny. Niemowlę po odkarmieniu przez matkę (miała za mało powagi rodzinnej by wpływać na wychowanie) przechodziło do rąk niańki. O życiu lub śmierci noworodka decydował ojciec. Jeśli zaś wyrzekał się swego potomka wyrzucano dziecko na śmietnik. Ojciec pochłonięty życiem publicznym nie interesował się dzieckiem. Ten czas dziecko spędzało na beztroskich i swobodnych zabawach. Nikt nie zawracał sobie głowy jego wychowaniem. Rodzice mieli większą dowolność, jeśli chodzi o wychowanie potomstwa niż w Sparcie. Ich obowiązkiem wobec państwa było wychowanie dziecka na człowieka wszechstronnie wykształconego, umiejącego współżyć z innymi obywatelami.

Wychowanie chłopców

po ukończeniu 7 roku życia przechodził pod nadzór zaufanego niewolnika tzw. pedagoga (pais- chłopiec, ago- prowadź). Pedagog odprowadzał i przyprowadzał chłopca do szkoły (nauka indywidualna), pilnował go, opiekował się nim. Jeżeli chłopiec czegoś się nie nauczył bito niewolnika. Ojciec przekazywał niewolnikowi opiekę nad synem i kształcenie jego obyczajów, zwłaszcza zachowania się na ulicy i przy stole, miał pozwolenie korzystania z rózgi.

W szkole, tzw. gramatykalnej przez pierwsze 3 lata uczył alfabetu (najpierw uczył nazw liter, a potem pokazywał kształt). Nauczano również najprostszych działań rachunkowych, tabliczki mnożenia. W nauczaniu gramatysta trzymał się jedynie metody pamięciowej. nauczanie odbywało się indywidualnie z każdym uczniem po kolei, nie było wakacji, kary cielesna były często stosowane,. Kiedy uczeń opanował umiejętność pisania i czytania (ok. 10 roku życia), przystępował do lektury autorów(eposy Homera oraz bajki Ezopa). W miarę wzbogacania się literatury, rozszerzał się program: czytano dzieła Hezjoda, z utworów Solona uczono się historii, geografii, zasad życia społecznego, polityki i etyki oraz mitologii, uczono się hymnów ku czci bogów, które odśpiewywano z okazji uroczystości religijnych.

Ci, którzy czytali już poezję, zaczynali uczyć się muzyki u lutnisty. Tu uczyli się gry na lutni, śpiewu, deklamacji, wyrabiali poczucie rytmu i melodii.

Gdy chłopiec ukończył 12 lat przechodził pod "skrzydła" paidotribesa (nauczyciela wychowania fizycznego). ćwiczenia miały na celu przygotowanie do udziału w olimpiadzie oraz zapewnienie mu odpowiedniej sprawności fizycznej. Pentathlon :biegi, skoki, zapasy, rzut dyskiem oraz oszczepem.. Wszystkie lekcje w jakich uczestniczyli chłopcy ateńscy odbywały się na tzw. palasterze, na świeżym powietrzu. Ćwiczenia fizyczne odbywali chłopcy 15–16. letni pod okiem pedotryby w jego prywatnym zakładzie (palestrze). Kształcenie kontynuowali w gimnazjonach (gynaceum), które w epoce hellenistycznej były zasadniczym typem średnich szkół publicznych.

Chłopcy pomiędzy 18. a 20 rokiem życia (okres efebii) przystępowali do nauki przysposobienia wojskowego. Obowiązywał wszystkich obywateli ateńskich od 18 do 20r.ż. Kosmeta (urzędnik państwowy) nadzorował ćwiczenia efebów. Pierwszy rok to nauka posługiwania się bronią (łuk, dzida, dysk), odbywanie honorowych straży przy uroczystościach. Drugi rok to marsze, obozowanie w polu i strażowanie w twierdzach.Przeszedłszy efebię, młody ateńczyk zostawał obywatelem.

Wychowanie dziewcząt

Dziewczęta ze wszystkich warstw społecznych otrzymywały wychowanie domowe. Dziewczęta ateńskie, w przeciwieństwie do chłopców nie uczęszczały do szkół (w Atenach nie było szkół dla dziewcząt). Te pochodzące z bogatszych rodów mogły pobierać w domu, pod kierunkiem prywatnej nauczycielki lekcje pisania, czytania oraz gry na instrumentach, śpiewania i tańca (umiejętności te były potrzebne w związku z ich udziałem w uroczystościach religijnych). W domu, pod okiem matki uczyły się podstawowych czynności domowych (takich jak tkactwo, przędzenie), przygotowując się w ten sposób do roli żony i matki, który rozpoczynał się już w wieku 14 lat.

Starożytne ideały wychowawcze

Wychowanie umysłowe

SokratesPlatonArystoteles

Sokrates

Podobnie jak Sofiści uznawał za niezbędne oświecać ludzi o istocie cnoty, budzić w nich wątpliwości czy ich zwyczajne mniemania o pewnych sprawach dobrych i pożytecznych są uzasadnione. Chciał od wątpienia doprowadzić do wiedzy. Sokrates uważał, że efekty wychowania zależą od metody, sposobu nauczania.

3 formy:

1. Heurystyczna- Unikał On form dydaktycznych, nauczania bezpośredniego, nie wykładał, ale prowadził rozmowę (dialog), w której wciągał towarzysza do wymiany myśli, do wspólnego badania sprawy, przez zręczne przejścia kierując nim ku prawdzie, którą sam znał. Wierzył ze duch ludzki, odpowiednio prowadzony sam dojdzie do odkrycia prawd, drzemiących w głębi świadomości.

2. Ironia Sokratyczna- Sokrates lubił udawać niewiedzącego, pragnącego się pouczyć. W ten sposób wydobywał od rozmówców przyznanie się do fałszywych poglądów. Wtedy dziwił się im, chwilami udawał że je podziela, zadawał podchwytliwe pytania w celu zwątpienia rozmówcy w to co mówi i w co wierzy.

3. Indukcyjna- rozmowa prowadzona od ogółu do szczegółu.

Najważniejsze w metodzie Sokratesa jest zrozumienie, że udzielanie gotowej wiedzy uczniowi to dar, z którym nie będzie wiedział co ma zrobić. Tylko ta wiedza go wzbogaci, którą sobie wytworzy przez własną pracę myślową, a więc nie zasób wiedzy ale metoda jej poznania, nie posiadanie wiadomości ale ich zdobywanie decyduje przy kształceniu ludzkiego umysłu.

Platon

że człowiek rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami, jednak to nie wystarczy, wychowanie może wady złagodzić lub zwiększyć, a zdolności rozwinąć lub zdusić. Platon rozwijał ideał wychowania państwowego. Zasady wychowania ma określać prawodawca, a nad ich wykonaniem ma czuwać rząd państwa. Uważa że idealne takie państwo które jest jednolite. Ustrój społeczny dzielił na 3 stany- rządców, strażników i żywicieli(rolnicy, rzemieślnicy, kupcy-wg niego nie potrzebują specjalnego wychowania). Platona interesują dwa wyższe stany z których jeden broni państwa orężem, a drugi przy pomocy rozumu i wiedzy kieruje jego losami. Wychowanie przyszłych wojowników i rządców do 20 roku życia jest jednakowe i wspólne (obejmuje niższy stopień wychowania). Po 20 roku mniej zdolni idą do wojska, zdolniejsi przeznaczeni są na rządców wchodzą na wyższy stopień wykształcenia, który potrwa jeszcze 15 lat.

Platon przyznawał kobiecie te same uzdolnienia co mężczyzną. Według niego do 6 roku życia dzieci miały wychowywać się razem, potem osobno, do 10 roku życia dzieci mają się bawić, ćwiczyć ciało, nie uczyć. Dopiero 10 latkowie zaczynają się uczyć. Pierwsze 3 lata czytania i pisania, od 13 roku życia kształcenia literackiego. Od 18-20 efebia.

Według niego człowiek posiada 3 elementy swojej duszy:

1. Dusza rozumna, myśląca (wychowanie umysłowe).

2. Dusza pożądliwa (pożądanie, sen) wychowanie fizyczne.

3. Dusza uczuciowa – wychowanie moralne

Arystoteles

Uczeń Platona, zdołał zachować niezależność własnej myśli, którą cechowała przede wszystkich niezwykła trzeźwość i praktyczność. Przez osiem lat był mentorem Aleksandra Wielkiego, później prowadził własną szkołę filozoficzną w ateńskim liceum tj gimnazjum poświęconym Apollinowi. Interesowała go medycyna, był ciekawy jak funkcjonuje organizm. Według niego człowiek składa się z 3 elementów : dusza zwierzęca (wychowanie moralne), dusza roślinna (wychowanie zdrowotne) i dusza myśląca (wychowanie umysłowe).

Był uznawany za prekursora materialistycznej teorii poznania. Wyróżniał postrzeganie zmysłowe (trzeba najpierw zobaczyć, dotknąć, powąchać), zapamiętywanie i uogólnianie.

Sofiści a wychowanie

Sofiści nie tworzyli szkół jako takich. Zdobywanie przez uczniów wiedzy sprowadzało się do wysłuchania wygłaszanego przez filozofa wykładu. Bardzo często miały miejsce spotkania, podczas których uczeni w zabawnej, żartobliwej, rozrywkowej wręcz formie, przekonywali zebranych do głoszonych przez siebie tez. Prowadzili też odpłatne kursy trwające od jednego do dwóch lat, choć czasem trwały trzy, cztery lata.

Nauczając, sofiści wykorzystywali takie metody kształcenia jak dedukcja czy umiejętność logicznego myślenia. Wykłady oraz rozmowy z zebranymi słuchaczami szerzyły treści retoryczne, dialektyczne, polityczne czy prawne. Także filozoficzne, astronomiczne, matematyczne i przyrodnicze. Przekazywaną przez uczonych wiedzę, można podzielić na merytoryczną wzbogacającą intelektualnie oraz na formalną posiadającą zastosowanie praktyczne.

Sofiści byli oskarżani przez Ateńczyków o podkopywanie rodzimej tradycji, nastawanie na wiarę, szkodzenie państwu, musieli licznie emigrować z miasta. Niemniej jednak, działalność prowadzona przez lata przez sofistów w ateńskim polis, wprowadziła istotne zmiany w patrzeniu na kształcenie oraz wychowywanie młodzieży. Działalność sofistów przyczyniła się do podniesienia znaczenia edukacji umysłowej młodych ludzi. Wzrosła rola wykształcenia humanistycznego oraz łączenia wiedzy teoretycznej z przyszłą polityczną służbą na rzecz kraju.

RZYM

WYCHOWANIE DO 7 ROKU –odpowiedzialność ponosiła od rodzina, podlegająca nieograniczonej władzy ojca. Dzieci pod opieką matki i podlegającej jej służby domowej.< odpowiedzialność za wychowanie moralne synów i córek.>
WYCHOWANIE PO 7 ROKU (WYCHOWANIE DOMOWE) – chłopiec przechodził pod opiekę ojca, który stawał się jego wychowawcą i nauczycielem(całokształt wiadomości niezbędnych w owych czasach w życiu prywatnym, publicznym i w czasie pełnienia służby wojskowej)
. Matka natomiast zajmowała się wychowywaniem córek ucząc je gospodarstwa domowego, przędzenia, szycia i czasami muzyki.

ZADANIA CHŁOPCÓW –uczył się przede wszystkim sposobów prowadzenia gospodarstwa rolnego, towarzyszył ojcu przy wydawaniu dyspozycji służbie i niewolnikom, uczył się nadzorowania i kierowania nimi. Uczęszczał często z ojcem na wielkie przyjęcia, czasami oddawano go pod opiekę doświadczonego żołnierza, polityka lub prawnika na jakiś czas. Od ojca uczył się czytania na podstawie prawa XII tablic. Tekst ten stanowił również podręcznik wychowania obywatelskiego i patriotycznego. W celu pogłębiania uczuć patriotycznych opowiadano chłopcom o życiu bohaterów narodowych i uczono ballad o nich. Ze względu na potrzeby służby wojskowej rzymskie wychowanie prywatne poświęcało wiele uwagi różnorodnym grom oraz ćwiczeniom na wolnym powietrzu, w czasie których chłopcy uczyli się posługiwania różnego rodzaju bronią, jazdy konnej, znoszenia niewygód i głodu.

DZIAŁALNOŚĆ SZKÓŁ ELEMENTARNYCH

Dzieci biedniejszych obywateli rzymskich uczęszczały do szkół elementarnych prowadzonych przez nauczycieli – literatorów.
ORGANIZACJA SZKOŁY – były szkołami prywatnymi, prowadzili je niewolnicy lub wyzwoleńcy o bardzo niskich zapewne kwalifikacjach i mizernych wynagrodzeniach. Szkółki te mieściły się na rynku lub przy innych placach, nagankach i altanach osłoniętych jedynie przed żarem słońca, bez ścian i jakichkolwiek urządzeń. Uczniowie siedzieli na podłodze trzymając na kolanach tabliczki kamienne.
PROGRAM NAUCZANIA –obejmował początkowo czytanie i pisanie, podstawowe działanie arytmetyczne, opowiadania z dziejów Rzymu, deklamacje ballad, naukę pieśni patriotycznych i lekturę prawa XII tablic.
NAUCZANIE I KARY FIZYCZNE – nauczanie metodą pamięciową – uczniowie powtarzali głośno litery i sylaby dyktowane przez nauczyciela. kary fizyczne należały do często stosowanych środków pedagogicznych – rózgi i różnego rodzaju rzemienie były symbolem wychowania.
PROGRAM DNIA – nauka rozpoczynała się we wczesnych godzinach rannych, a trwały do nocy z krótką przerwą na obiad w południe. Nauczyciel nie zadawał zadań do domu. Liczne uroczystości publiczne i religijne dawały dzieciom dużo dni wolnych od zajęć. Dłuższe przerwy odbywały się w czasie najgorętszych dni lata, żniw i winobrania.
RÓWNOUPRAWNIENIE – charakterystyczną cechą rzymskich szkół elementarnych było kształcenie zarówno dziewcząt, jak i chłopców.

NARODZINY SZKÓŁ ŚREDNICH I ICH PROGRAM(napływ kultury greckiej)

STRUKTURA – wychowankowie szkół elementarnych przechodzili w 12 roku życia do prywatnych szkół średnich, organizowanych całkowicie na wzór hellenistyczny i uczących wyłącznie języka i literatury greckiej. W szkołach tych pobierano opłatę za naukę i dlatego były one dostępne tylko dla najbogatszej młodzieży.
NAUCZANIE – prowadzący te szkoły gramatyści zwracali główną uwagę na opanowanie przez uczniów reguł gramatycznych i sztuki poprawnego wyrażania się po grecku.
METODY NAUCZANIA – metoda pamięciowa, powtarzanie za nauczycielem. Gdy opanowano na pamięć tekst wtedy gramatysta wyjaśniał go pod względem gramatycznym, etymologicznym, historycznym, mitologicznym i ewentualnie filozoficznym, a następnie dokonywał rozbioru krytyczno – literackiego oraz podkreślał charakterystyczne cechy utworu, jego zalety i braki, porównywał z innymi znanymi uczniowi dziełami literackimi. Na zakończenie uczniowie opowiadali treść przeczytanego fragmentu własnymi słowami.

PROGRAM RZYMSKIEJ SZKOŁY ŚREDNIEJ
W końcowym okresie ustroju republikańskiego rzymianie dążyli do realizacji w szkole średniej wysuniętego przez kulturę hellenistyczną programu siedmiu sztuk wyzwolonych. Obejmował on gramatykę, retorykę i dialektykę oraz arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. W praktyce jednak program ten wydał się obywatelom rzymskim za obszerny a częściowy zbyteczny. Przyjęli z niego bez zastrzeżeń program wykształcenia gramatycznego w ujęciu szkoły grecko – hellenistycznej, pominęli dialektykę. W przedmiotach matematycznych cenili tylko te umiejętności, które mogły przynieść bezpośrednie korzyści. Usunęli całkowicie ze swojego szkolnictwa muzykę i tańce, z nie ukrywaną pogardą odnosili się również do wychowania fizycznego w szkole. Rzymianie stronili od wszelkich systemów filozoficznych, uznawali w całości jedynie filozofię stoicką, widząc w niej duże pokrewieństwo z własną surową moralnością. Największy zapał w hellenistycznej szkole na terenie Rzymu wywołała, podobnie jak w Atenach w okresie sofistów retoryka..


SZKOLNICTWO ELEMENTARNE(napływ kultury greckiej)
Odnosi się to szczególnie do szkoły elementarnej, która w czasach cesarstwa stała się wyłącznie instytucją kształcącą dzieci biednych rodziców. Zewnętrznym wyrazem tych zmian był zanik szkół w centralnych dzielnicach Rzymu i przeniesienie ich na przedmieścia. Rozszerzył się nieco ich program oraz wprowadzono elementy geografii i astrologii.
Nie uległy też żadnym zmianom metody nauczania. Opierało się ono nadal na dyktowaniu przez nauczyciela wszystkich wiadomości i uczenia się ich przez uczniów na pamięć. Po opanowaniu czytania uczniowie szkoły elementarnej uczyli się na pamięć utworów poetyckich, które nauczyciel objaśniał pod względem językowym, budowy wiersza oraz mitologicznym (najczęściej wybierano utwory o treści moralno – dydaktycznej).

SZKOŁY ŚREDNIE
Nauka dostępna tylko dla młodzieży warstw uprzywilejowanych, była ona znacznie mniej rozpowszechniona, ale bardziej potrzebna niż szkoła elementarna. Nauczającego w szkole gramatystę otaczano powszechnym szacunkiem i lepiej wynagradzano. Najważniejszą częścią programu była lektura i objaśnianie utworów poetyckich – Homer, Hezjod, Wergiliusz, Horacego i innych. Znajomość poezji uważano za podstawę wykształcenia średniego i najlepsze przygotowanie do nauki retoryki. W początkach cesarstwa retoryka oddzieliła się ostatecznie od szkoły średniej i dała początek szkolnictwu wyższemu zbliżonemu do dzisiejszych szkół zawodowych.

SZKOŁY RETORYCZNE
Rzymska szkoła retoryczna nie tylko nie odwracała się od życia, ale przygotowywała młodzież do aktywnego udziału w nim. Wykształcił się ideał dobrego obywatela – żołnierza, który wystarczał całkowicie do zaspokojenia potrzeb publicznych małego państwa, ale był nieużyteczny w nowych warunkach oraz ideału wykształconego urzędnika państwowego, który miał oprócz łaciny znać grekę, aby w ten sposób łatwiej oddziaływać na masy hellenistycznego świata. Uważano, iż każdy mówca oprócz wykształcenia ogólnego posiadał także wykształcenie prawnicze oraz dobrą znajomość wszystkich spraw życia publicznego.
Wielu młodych chłopców po ukończeniu retoryki uzupełniało swoje wykształcenie prawnicze albo pod opieką biegłych adwokatów, albo też w 5 – letniej szkole prawniczej, która powstała w Rzymie w okresie cesarstwa.

Przystępowali do trzech rodzajów mów:
• Doradczych, w których rozważano co należy robić i jak postąpić w różnych skomplikowanych sytuacjach,
• Sądowych, oskarżających albo obrończych,
• Panegirycznych.
Długość czasu poświęcanego na studia retoryczne była różna. Zależało to od zdolności ucznia, nauczyciela i tego czy młody człowiek chciał być adwokatem czy urzędnikiem. Najczęściej trwały one 3 lata i kończyły się w 20 albo 21 roku życia młodzieńca.

UNIWERSYTETY

Początki uniwersytetów w Europie sięgają XI i XIII wieku, te nowe rodzaje szkół wyrosły na gruncie istniejących już szkół świeckich (np. schola palatina na dworze Karola Wielkiego). Ważnym impulsem do powstania uniwersytetów były szkoły miejskie, katedralne i klasztorne, ponieważ przyciągały one uczniów i studentów. Z czasem powstawały z nich szkoły prowincjonalne (regionalne) tzw. studium particulare, skupiające mistrzów i uczniów, co ostatecznie doprowadziło do powstania uniwersytetu, czyli studium generale.

 

Poczynając od XI wieku Europa przeżywała wielki rozkwit związany z bogaceniem się miast i mieszczan. Miało to po części związek z wyprawami krzyżowymi, kiedy Europejczycy zetknęli się z gospodarką i kultura Dalekiego Wschodu. Rozkwit uniwersytetów wiązał się również z przełomem intelektualnym średniowiecza w XII i XIII wieku, który z kolei miał związek z odrodzeniem zainteresowania literaturą i kulturą starożytną.

 

W większych miastach początkowo włoskich, a następnie francuskich i brytyjskich powstawały korporacje uczniów oraz mistrzów na wzór cechów. Związki te początkowo nosiły nazwę studium generale, a następnie universitas, co oznaczało wspólnotę zawodową ludzi nauczających i uczących się. Później rozszerzono rozumienie tego słowa do całości ogólnej wiedzy. Nazwa „uniwersytet” oznaczała więc początkowo korporację, ale z czasem zaczęła oznaczać autonomiczną uczelnię wraz z wszystkimi naukami, których tam nauczano (universitas litterarum – dążenie do całościowego ujęcia rzeczywistości).

 

Ostatnim czynnikiem, mającym wpływ na powstanie uniwersytetów był wzrost zapotrzebowania na ludzi nauki. W średniowieczu rządziły trzy potęgi tj.: władza świecka, władza kościelna i mocarstwo wiedzy. Nie uchodziło, aby władca nie popierał nauki, gdyż na własnym dworze potrzebni byli mu wykształceni doradcy, uczeni w mowie i piśmie do prowadzenia kancelarii oraz sprawowania licznych urzędów tym sędziego. Również Kościół potrzebował osób wykształconych na stanowiskach hierarchii niższej jak i wyższej oraz co ważne potrzebował osób znających prawo kanoniczne, które było niezbędne dla funkcjonowania sieci sądów duchownych. Dlatego właściwe funkcjonowanie państwa i Kościoła w wiekach średnich niemalże „wymusiło” rozwój szkolnictwa wyższego.

 

Uczelnie były powoływane przez cesarza lub papieża, którego nadzorowi podlegały. Profesorowie często wywodzili się z duchowieństwa.

 

Autonomia uczelni średniowiecznej oznaczała, że była ona niezależna od władz miasta, mogła samodzielnie określać kierunki nauczania, nadawać stopnie naukowe w całym świecie chrześcijańskim, a nawet korzystać z prawa do strajku. Średniowieczne uniwersytety nadawały następujące stopnie naukowe: licencjata, bakałarza, (średniowieczna łacina baccalarius), dyplom bakałarza, tj. nauczyciela, otrzymywano po ukończeniu co najmniej 2-letnich studiach na wydziale artium (sztuk wyzwolonych), magistra (z łac. mistrz, nauczyciel, przełożony), doktora (z łac. „doctor”).

 Wykształciły się dwa nowe modele wzoru ustrojowego i organizacyjnego uniwersytetu tj.:

 

model boloński - uniwersytet w Bolonii, który powstał w 1154 roku, zyskał sławę i rozgłos dzięki głoszonym wykładom na temat prawa rzymskiego. Dużą popularnością cieszył się prawnik Pepo oraz profesor uniwersytetu bolońskiego, żyjący w XI wieku Irneriusz. Sława Bolonii przyciągnęła światłe umysły zarówno wśród młodzieży jak i wśród nauczycieli. Z czasem grupa studentów zdominowała grupę nauczycieli, którym pozostawiono do decyzji jedynie sprawy dydaktyczne, egzaminowanie i nadawanie stopni naukowych. Studenci w obrębie korporacji wybierali spośród siebie rektora oraz profesorów, dbali o organizację toku studiów i dobór kadry profesorskiej na zajęcia. Rektor – student miał ogromną władzę zarówno nad studentami jak i profesorami, sprawował władze przy pomocy takich urzędników jak: syndyk – zajmował się sprawami finansowymi uczelni, kasjer i notariusz – zajmowali się prowadzeniem kancelarii oraz opiekowali się archiwum uczelni, adwokat –ten bronił studentów w sądach oraz bedela, czyli woźny. W uczelni funkcjonował jeszcze urząd kopisty, który przepisywał dla potrzeb uczelni podręczniki, teksty prawa kanonicznego i inne dokumenty, które mógł za zgodą rektora sprzedawać. Uczelnia bolońska była typem demokratycznym, każdy student mógł sobie dobrać mistrza, któremu płacił za naukę. Siedziba uniwersytetu była własnością miasta, natomiast zarówno studenci jak i profesorowie zamieszkiwali w domach mieszczańskich. Model boloński przyjął się we Włoszech, skąd przywędrował do Polski i został przyjęty jako wzór (lekko zmodyfikowany) na Akademii Krakowskiej.

 

model paryski – uniwersytet w Paryżu, który podlegał ewolucji był miejscem studiów teologicznych, prawa kanonicznego i sztuk wyzwolonych. W wyniku zamieszek pomiędzy studentami, a profesorami papież był zmuszony podnieść rangę profesorów dając im prawo zawieszenia działalności w razie gdyby ktokolwiek próbował naruszyć statut uczelni. Uniwersytet paryski stał się cechem profesorów, a prawo głosu miał ten kto uzyskał tytuł magistra. Uniwersytet był korporacją profesorów, którzy wybierali spośród siebie władze uczelni tzn. rektora i dziekanów poszczególnych wydziałów. Pozycja rektora była słaba, wybierano go zaledwie na kwartał. Najważniejszą postacią na uczelni był kanclerz wybrany z ramienia biskupa, on posiadał faktyczną władze, mógł podejmować decyzje personalne oraz dydaktyczne. Studenci tworzyli własne korporacje tzw. nacje. Poszczególne wydziały uczelni (nacje) tworzyły autonomiczną korporację uniwersytecką. W ramach modelu paryskiego funkcjonowały odrębnie jednostki organizacyjno – pedagogiczne.  

Uniwersytety średniowieczne tworzyły cztery fakultety: sztuki wyzwolone (atrium) - był to pierwszy stopień nauczania, przygotowujący do dalszego studiowania. Kończył się uzyskaniem tytuły bakałarza lub magistra atrium. Pierwszy tytuł uprawniał do nauczania na poziomie sztuk wyzwolonych, natomiast tytuł magistra atrium dawał uprawnienia do kontynuowania studiów na wyższym poziomie, tzn. na prawie, medycynie lub teologii. prawo kanoniczne, teologia, medycyna.

Ukończenie jednego z trzech ostatnich fakultetów pozwalało posiadać tytuł doktora. Wszelkie akademie powstałe w średniowieczu nie miały wszystkich czterech fakultetów tak jak to było w wypadku uczelni określanej mianem studium generale

PEDAGODZY ODRODZENIA

Dom radości

Vittorio de Feltre - był on wychowawcą w rodzinie markiza Gonzagi w Mantui. Rozwijał szerszą działalność pedagogiczną. Wychowywał dzieci możnych władców Mantui, a poza tym dzieci z rodzin niezamożnych, mieszczańskich, czym dawał wyraz swym sympatiom dla poglądów liberalnych. Ćwiczeniom fizycznym przypisywał właściwości lecznicze. Uważał je za skuteczny środek zapobiegania chorobom. Drogą systematycznych i wytrwałych ćwiczeń usiłował osiągnąć odporność fizyczną. Szkoły Vittorio miały charakter pionierski. Przełamywały rygoryzm i schematyzm tradycyjnych programów wychowania. Oddziaływały również na poglądy wychowawcze i organizację szkolną w wielu ośrodkach kultury humanistycznej.

Ludwik Vives - pisarz i pedagog hiszpański.”. O naukach”, "W duszy i w życiu”. W dziele "De disciplinis” poddawał ostrej krytyce kulturę i pedagogikę średniowiecza. W swych postulatach zamieszczał rzeczy dotyczące związania szkoły z życiem, uwzględniał w programach szkolnych przedmioty matematyczno - przyrodnicze, a zwłaszcza wprowadzał opartą na bezpośrednich obserwacjach naukę o świecie i życiu przyrody. W dziele "De anima et vita” przedstawił swoje poglądy psychologiczne.

Erazm z Roterdamu - najlepiej wyrażał cele wychowania humanistycznego. Twierdził poza tym, że wychowanie powinno wdrażać do pobożności, lecz jednocześnie do zasadniczych funkcji wych. zaliczał: zaszczepianie umiłowania i dawanie gruntownego poznania "nauk wyzwolonych”, zaszczepianie wiedzy i wdrażanie do powinności życia doczesnego, wreszcie zaszczepianie i wdrażanie do form grzeczności (kult. bycia).

Tomasz Morus - angielski pisarz polityczny, humanista, mąż stanu, twórca teorii socjalizmu utopijnego. W głównym dziele swojego życia "Utopia” przeciwstawił ówczesnemu ustrojowi, w którym niższe warstwy społeczne doznawały tylu krzywd i upokorzeń, idealny ustrój społeczny na wyimaginowanej wyspie Utopii, ustrój oparty na wspólnej własności, na komunistycznej organizacji pracy. Idee wychowawcze kojarzył on z powszechnym kształceniem w języku ojczystym, z wychowaniem fizycznym i umysłowym.

Michael Montaigne - francuski pisarz i humanista, wybitny przedstawiciel myśli odrodzenia we Francji. W "Próbach” występował w obronie niezależności jednost ludzkiej. Jednocześnie zwalczał wszelki obskurantyzm religijny, uznając rozum ludzki za instancję decydującą o stosunku człowieka do innych ludzi i do świata jako całości. Rozdział 25 "Prób” - o wychowaniu dzieci” był satyrą na rolę samodzielności uczniów w dochodzeniu do prawdy o świecie

Franciszek Rabelais - francuski pisarz, humanista, lekarz, autor arcydzieła francuskiej literatury renesansu "Gargantua i Pantaguel” - epopeja fantastyczno - satyryczna, której postacie wywodzą się ze średniowiecznej tradycji ludowej. Proponował on wszechstronny rozwój człowieka zgodnie z prawami i wymogami natury. W swym dziele zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa, ostro wyszydzając przestarzałe instytucje feudalne, niezwykłe bogactwo wyobraźni, rubaszny humor przechodzący w groteskę i parodię, realizm, opisy, swoboda słowotwórcza.

Filip Metanehton - Uniwersytet w Wittenberdze - niemiecki humanista, teoretyk i działacz protestantyzmu, reorganizator i reformator szkolnictwa niemieckiego. Od 1518 r. prof. języka greckiego w Wittenberdze. Od 1519 r. zwolennik Lutra, współtwórca doktryny luteranizmu, którą wykładał i uzasadniał w swych utworach. Sformułował podstawowe tezy luteranizmu: zbawienie tylko przez samą wiarę w Chrystusa i uznanie Pisma św. za jedyne źródło objawienia.

Szymon Narycjusz z Pilzna - pisarz, pedagog, profesor retoryki Akademii Krakowskiej, autor jednej z pierwszych polskich oryginalnych rozpraw pedagogiki; uważał, że wychowanie młodzieży należy do obowiązków państwa, krytykował ówczesny stan oświaty. Jego dzieło to "O szkołach czyli o akademiach”

A.F. Modrzewski - wybitny polski pisarz polityczny i społeczny epoki odrodzenia, publicysta, zajmował się również zagadnieniami oświaty. W czasie swoich podróży zetknął się z Lutrem i Melanchtonem. Uzyskał świecenia kapłańskie, pracował w kancelarii Łaskiego, został sekretarzem Zygmunta Augusta. Był prześladowany przez Kościół za dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej” - traktat składający się z 5 ksiąg: "O obyczajach”, "O prawach”, "O kościele”, "O szkole”. Modrzewski surowo ocenił w nich i skrytykował ustrój feudalny, wziął w obronę chłopów i mieszczan uciskanych przez feudałów. W księgach "O szkole” i część "O obyczajach” potraktował szkołę i wychowanie jako jeden z podstawowych czynników funkcjonowania państwa, wyprzedzając w ten sposób myśl oświatową swoich czasów. Opowiadał się za laicyzacją szkół i oświaty w kraju jak również za podwyższeniem godności stanu nauczycielskiego.

Jan Sturm - niemiecki pedagog i działacz oświatowy; jeden z twórców systemu klasowo - lekcyjnego; system zastosował w założonym przez siebie gimnazjum humanistycznym w Strasburgu. Nauka w tej szkole trwała 10 lak, nauczanie odbywało się w klasach, do których przez cały rok szkolny uczęszczali uczniowie o zbliżonym poziomie wiedzy. Każda klasa realizowała określony program nauczania. Dominowały tam przedmioty humanistyczne, szczególnie języki klasyczne, niewiele miejsca poświęcono natomiast naukom przyrodniczym. Gimnazjum Sturma stało się wzorem dla wielu szkół w Europie. Napisał "O dobrym urządzeniu szkół”, "Listy szkolne”. Realizował program szkoły humanistycznej. Dla niemieckich miast opracował program 5 - letniego gimnazjum.

Strajk dzieci wrzesińskich – strajk uczniów we Wrześni, w latach 1901–1902. Skierowany był przeciw germanizacji szkół, głównie przeciw modlitwie i nauce religii w języku niemieckim. Obejmował również protest rodziców przeciw biciu dzieci przez pruskie władze szkolne.

Strajk rozpoczął się 20 maja 1901 r., kiedy niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną dzieciom za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii. Zastrajkowało wówczas 118 uczniów i uczennic. Ich rodziców władze niemieckie ukarały więzieniem i grzywnami.

Przywódcą duchowym strajku był ks. Jan Laskowski.

W dniu 4 marca 1901 r. dotarło do szkoły zarządzenie pruskich władz oświatowych o wprowadzeniu języka niemieckiego do nauki religii od nowego roku szkolnego (rok szkolny rozpoczynał się wtedy 1 kwietnia). Nauki religii udzielał nauczyciel Schölzchen, hakatysta, którego metoda pedagogiczna polegała na budzeniu strachu przed kijem. Gdy nadeszły katechizmy w języku niemieckim, dzieci odmówiły ich przyjęcia, albo w porozumieniu z rodzicami zwróciły je następnego dnia. Uczennica Bronisława Śmidowiczówna, oddając nauczycielowi niemiecki katechizm, trzymała go przez fartuszek, aby nie splamić sobie rąk. Dzieci, korzystając z rad rodziców zastosowały bierny opór, odmawiając odpowiedzi w języku niemieckim na lekcjach religii, za co spadły na nie represje i kary cielesne. Aby podnieść autorytet szkoły pruskiej i przełamać niepokorność dzieci, zaczęto stosować najrozmaitsze kary i przemoc fizyczną. Opornych uczniów karano aresztem, trwającym niekiedy kilka godzin, zastosowano trzykrotnie karę chłosty w dniu 2, 13 i 20 maja 1901 r. Najdotkliwiej pobito Stanisława Jerszyńskiego i Bronisławę Śmidowiczównę. To wszystko działo się dlatego, ponieważ niemieccy nauczyciele nie potrafili w inny sposób opanować sytuacji. Jedynym nauczycielem, który popierał strajkujące dzieci był Bronisław Gardo. W oporze umacniał je również ksiądz Jan Laskowski. Wkrótce jednak za swą działalność musiał opuścić Wrześnię. Nie pozwolono mu nawet pożegnać się ze swoimi parafianami.

W sytuacji bez wyjścia, na skutek nieprzejednanego oporu dzieci oraz w obawie, aby strajk szkolny nie rozszerzył się na inne miejscowości, władze szkolne postanowiły przemocą złamać ten bunt. Do masowej chłosty doszło 20 maja 1901 roku w obecności inspektora szkolnego Wintera. Był wówczas poniedziałek, ciepły i pogodny. A do tego dzień targowy, stąd ruch na ulicach miasta zaczął się wcześnie.
Karę chłosty wykonywał wspomniany wyżej nauczyciel religii. Odgłosy dochodzące z budynku, ściągnęły pod szkołę ludzi (około 1000 osób). Zgromadzony tłum wznosił okrzyki. W obronie dzieci stanęli ich rodzice. Padały pogróżki pod adresem nauczycieli. Rodzice utwierdzali swoje dzieci w walce o język polski w szkole. Największe nasilenie strajku we Wrześni przypadło na miesiące zimowe roku szkolnego 1901 - 1902. Na ogólną liczbę 158 uczniów w najwyższych klasach strajkowało 118. Na rodziców zaczęto nakładać większy podatek szkolny, wymuszano coraz wyższe kary administracyjne za tzw. "zmudy szkolne", czyli nieobecność na lekcji. Szczególnie dotkliwą karą było przedłużanie nauki poza 14 rok życia i cofanie dzieci z klas wyższych do niższych. Dopiero na początku roku szkolnego 1904/1905 (po Wielkanocy) mogły władze szkolne we Wrześni donieść Pruskiemu Kolegium Szkolnemu w Poznaniu o całkowitym wygaśnięciu strajku. Najdłużej w oporze wytrwała Stefania Śmidowiczówna, młodsza siostra wspomnianej już Bronisławy. Wypadki wrzesińskie znalazły swój epilog w sądzie gnieźnieńskim, gdzie na ławie oskarżonych za demonstracje na ulicy przed szkołą zasiadło 25 osób - rodziców i małoletnich. Proces odbył się w dniach 14-16 listopada 1901. Wyrok został ogłoszony 19 listopada 1901 r. Ostatecznie skazano 20 osób na kary od 2 miesięcy do 2,5 lat więzienia.
Strajk szkolny, rozpoczęty we Wrześni, ogarnął także niedaleki i równie patriotyczny Miłosław. Poza tym za przykładem dzieci wrzesińskich poszły dzieci w innych szkołach. W 1906 r. opór uczniów, podtrzymywany przez rodziców, przybrał postać powszechnego strajku. W fazie największego jego nasilenia strajkowało ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na 1100). Tak więc nasze miasto stało się kolebką walki o utrzymanie języka polskiego.
W obronie wrzesińskich dzieci stanęli solidarnie Polacy ze wszystkich zaborów. Sprawa wrzesińska stała się głośna na świecie, głównie dzięki H.Sienkiewiczowi i M.Konopnickiej. Sienkiewicz w krakowskim "Czasie" opublikowal dwa listy: "O gwałtach pruskich" w listopadzie 1901 r. oraz "List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego" w listopadzie 1906 r. W listach tych piętnował postępowanie władz pruskich wobec polskich dzieci, a także antypolską politykę pruską. List otwarty H.Sienkiewicza wydrukowały wszystkie polskie gazety w zaborach austriackim i rosyjskim oraz wiele czasopism zagranicznych. Sienkiewicz był wówczas bardzo popularny, ponieważ w tym czasie został laureatem Nagrody Nobla (w listopadzie 1906 r.). Z kolei M.Konopnicka, w czasie gdy rozgrywały się te burzliwe wydarzenia we Wrześni, przebywała we Włoszech. Tam też prowadziła szeroką akcję propagandową na rzecz wrzesińskich dzieci. Wydarzenia wrzesińskie stały się zatem symbolem walki o mowę polską w zaborze pruskim. Wiele społeczeństw z kilkunastu krajów świata zaprotestowało przeciwko użyciu wobec uczniów kar cielesnych. We Francji, gdzie sprawa wrzesińska znalazła szczególnie żywy oddźwięk, pod słowami tego protestu zebrano około trzech tysięcy podpisów. Były wśród nich nazwiska profesorów, lekarzy, literatów i artystów, prawników, inżynierów i nauczycieli. Osobną listę wypełniły podpisy artystów słynnego teatru Sary Bernhardt. W zbiorowym proteście uczestniczyły także dwa stowarzyszenia francuskie, których odezwę poparli miłujący zasady demokracji przedstawiciele różnych środowisk z Anglii, Włoch, Holandii, ze Szwajcarii, z Norwegii, ze Szwecji. W licznych artykułach i komentarzach prasa francuska różnych odcieni potępiła pruskie barbarzyństwo, wskazując na żywotność i siłę narodu polskiego, jako jeden z wymownych dowodów, przemawiających za koniecznością istnienia niepodległej Polski. W Ameryce zaostrzono słowa protestu. Wiele ugrupowań stwierdziło jednoznacznie, że zginąć musi potęga państwa, prześladującego kobiety i dzieci. Ogłoszono te słowa podczas pobytu w Ameryce brata cesarza niemieckiego

Pozytywizm warszawski – prąd umysłowy oraz ruch społeczny rozwijający się w Polsce po klęsce powstania styczniowego. Jako koncepcję światopoglądową przyjął założenia pozytywizmu. Głównym ośrodkiem kształtowania się ideologii pozytywizmu warszawskiego w Polsce była Warszawa (stąd nazwa), do twórców zaś należeli m.in.: Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz.

Szczególne znaczenie przypisywano nauce, opartej na doświadczeniu i rozumie. Jej ideał widziano we wzorze stworzonym przez nauki przyrodnicze i przyjęto jako zasadniczy punkt odniesienia w interpretacji zjawisk rzeczywistości. Również głoszone przez pozytywizm warszawski koncepcje człowieka i społeczeństwa miały podłoże biologiczne. Społeczeństwo traktowano jak żywy organizm, a odniesieniem dla rozwoju społecznego była ewolucja w świecie przyrody.

Na oblicze pozytywizmu warszawskiego zasadniczy wpływ miała sytuacja społeczno-polityczna, a zwłaszcza boleśnie przeżywane klęski kolejnych zrywów niepodległościowych. Już po upadku powstania listopadowego zaczęto głosić, zwłaszcza w Wielkopolsce, potrzebę legalnej dobrze zorganizowanej pracy nad zabezpieczeniem polskiego stanu posiadania oraz rozwoju rodzimej gospodarki, nauki i kultury. Podobne inicjatywy pojawiły się w Galicji (publicystyka "Dziennika Literackiego", prace Józefa Supińskiego, m.in. Szkoła polska gospodarstwa społecznego 1862-65), a w Królestwie Polskim po 1864 dążności te stały się programem młodego pokolenia.

Najważniejszymi hasłami były: praca u podstaw, czyli działalność warstw wykształconych na rzecz rozwoju oświaty wśród ludu, oraz praca organiczna (termin powstał w Wielkopolsce), czyli dobrze zorganizowana, harmonijna współpraca wszystkich warstw i środowisk społecznych nad wszechstronnym rozwojem kraju, unowocześnienie polskiej gospodarki, rozwój nauki w nawiązaniu do najnowszych osiągnięć europejskich, upowszechnienie kształcenia zawodowego, emancypacja kobiet, zrównanie w prawach wszystkich obywateli niezależnie od narodowości i wyznania.

Dążenia te znalazły wyraz w publicystyce, zwłaszcza na łamach tzw. młodej prasy, do której należał m.in. najważniejszy organ teoretyczny ruchu "Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych" (tu artykuły-manifesty Groch na ścianę A. Wiślickiego, My i wy Aleksandra Świętochowskiego), a także "Nowiny" i "Prawda". Grupę pism umiarkowanych tworzyły: "Niwa", "Opiekun Domowy" (od 1872) oraz "Ateneum". Ważną rolę odgrywał petersburski "Kraj", który docierał do polskich czytelników w odległych rejonach cesarstwa rosyjskiego.

Młoda prasa propagowała naukową myśl Zachodu, walczyła o przebudowę świadomości zbiorowej i o upowszechnienie programu społecznego nowego pokolenia. Podejmowano inicjatywy wydawnicze, akcje odczytowe, przekładano dzieła zagranicznych myślicieli. Próbę stworzenia oryginalnej wersji polskiego pozytywizmu podjął Ochorowicz (Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną 1872), w której usystematyzował problematykę współczesnych badań filozoficznych, odwołał się do polskich prekursorów racjonalizmu i empiryzmu (Jan i Jędrzej Śniadeccy), proponował nową klasyfikację naukową.

Ofensywa pozytywizmu warszawskiego trwała do ok. 1880. W tym czasie utrwalił się rozpad jedności pokoleniowej (powstała grupa tzw. młodych konserwatystów, skupionych wokół "Niwy", od 1882 także dziennika "Słowo", wielu przedstawicieli pozytywizmu warszawskiego, rozczarowanych rozwojem sytuacji, zaczęło w różny sposób rewidować własne poglądy), do głosu doszło nowe pokolenie, które poddało krytyce założenia prądu (młodzi socjaliści, grupa skupiona wokół tygodnika "Głos" od 1886). Przedstawiciele pozytywizmu warszawskiego nadal jednak tworzyli i publikowali swe dzieła, niezmiennie uznawali powieść za najdogodniejszy gatunek dla reedukacji społecznej. Działalność większości z nich wygasła na początku XX w.

Księstwo Warszawskie

W Księstwie Warszawskim (utworzonym w 1807 r.) rozbudowujące się szkolnictwo wymagało odpowiednio przygotowanych nauczycieli , a takich było mało . Z konieczności więc przyjmowano do pracy często kandydatów bez ukończenia seminarium . Byli to ludzie , którzy z różnych powodów decydowali się na chleb nauczycielski , traktując zawód pedagoga tymczasowo lub jako bezwzględną konieczność życiową . W celu wyrobienia sobie poglądu na nich Izba Edukacyjna wprowadziła obowiązek składania przez każdego z nich egzaminu . Wymagania egzaminacyjne nie były wygórowane . Kandydat musiał wykazać się umiejętnością płynnego i poprawnego czytania , pisania oraz znajomością rachunków . Niekiedy żądano od niego przeprowadzenia z kilku uczniami lekcji próbnej . Interesowano się także , czy kandydat zna jakieś rzemiosło , język obcy , rysunki , czy potrafi nauczać ogrodnictwa , sadownictwa i prowadzić gospodarstwo wiejskie . Taki typ nauczyciela nie zadowalał jednak Izby . Zazwyczaj godziła się ona na jego pracę w szkole do chwili zgłoszenia się kandydata z ukończonym seminarium nauczycielskim .

W Księstwie Warszawskim były dwa seminaria nauczycielskie : w Poznaniu i Łowiczu . Założycielem tego pierwszego i zarazem rektorem był Józef Jeziorowski. Seminarium poznańskie było wzorowym zakładem kształcenia nauczycieli . Na jego wzór powstało w 1806 r. seminarium w Łowiczu . Rektorem jego został zdolny pedagog Burgund.

Na wniosek Stanisława Staszica uczyniono z tych dwóch seminariów nie tylko ośrodki kształcenia nauczycieli , ale także podnoszenia kwalifikacji już pracujących w szkolnictwie . Program nauki w seminariach był trzyletni .

2lata - przedmioty ogólne ,

3rok - poświęcano najwięcej uwagi przygotowaniu pedagogicznemu .

Przy seminariach istniały szkoły ćwiczeń , w których kandydaci wprawiali się praktycznie do zawodu pod okiem doświadczonych nauczycieli . Zdobywali oni też teoretyczne i praktyczne wiadomości z ogrodnictwa i pszczelarstwa , które wprowadzono w nadziei , że przyszli nauczyciele będą swoje doświadczenia z tych praktycznych dziedzin życia propagowali wśród mieszkańców wsi i miasteczek . W 1814 r. wprowadzono też do programów seminariów muzykę oraz śpiew kościelny , pragnąc ułatwić nauczycielom obejmowanie stanowisk organistów , by mogli poprawić swą sytuację materialną . Oprócz obowiązków organisty mógł nauczyciel szkoły elementarnej uprawiać jakieś rzemiosło , które nie przynosiłoby ujmy jego stanowi .

 

Wielkie Księstwo Poznańskie

W Wielkim Księstwie Poznańskim (powstałym w 1815 r. w zaborze pruskim) sytuacja oświaty wiejskiej była na katastrofalnym poziomie . Nauczyciele wiejscy byli do zawodu przygotowani słabo albo wcale .

Nauka w poznańskim seminarium nauczycielskim trwała dwa lata . Program był bardzo przeładowany , oprócz języka polskiego i niemieckiego obejmował pedagogikę , dydaktykę , praktykę pedagogiczną w szkole ćwiczeń oraz muzykę . Ażeby ułatwić przyszłym nauczycielom pracę na wsi , uczono ich ogrodnictwa . Po raz pierwszy na ziemiach polskich wprowadzono też do programu elementy pracy ręcznej , obejmujące klejenie , wypychanie skór zwierzęcych , robienie zabawek itp. Na polecenie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III przeprowadzono w 1824 r. reformę gimnazjum poznańskiego (nauczanie w języku niemieckim) , a co za tym szło  -  również w seminarium nauczycielskim zastąpiono polski język wykładowy niemieckim dowodząc , że wszyscy seminarzyści muszą w szkołach uczyć się tego języka , aby potrafili później prowadzić w nim korespondencję z władzami .

 Złagodzenie przez króla Fryderyka Wilhelma IV nacisku germanizacyjnego uwidoczniło się również w szkolnictwie . Do polskich wiejskich szkół elementarnych powrócił język polski jako wykładowy , w szkołach o zrównoważonej ilości dzieci polskich i niemieckich dopuszczano dwa języki , przy czym dla dzieci polskich nauka języka niemieckiego była obowiązkowa . W szkołach miejskich wykładowy język polski obowiązywał w klasach młodszych . W języku niemieckim odbywało się niestety ciągle jeszcze nauczanie w seminarium nauczycielskim .

Zapoczątkowana liberalniejsza polityka wywołała duże ożywienie umysłowe . Znaczną rolę odegrali w nim nauczyciele . Część brała żywy udział w pracy publicystycznej , część zaś dążyła energicznie do podniesienia na wyższy poziom pracy dydaktycznej i wychowawczej . Wielu nauczycieli , zwłaszcza szkół średnich , próbowało swoich sił przy opracowywaniu nowych podręczników , inni usiłowali przyczynić się do ulepszenia metod nauczania czytania i pisania , usprawnienia metodyki nauki rachunków , a nawet wychowania fizycznego .

Wiosną 1901 r. Września nieoczekiwanie trafiła na strony gazet całego świata. Mówili o niej politycy z trybun parlamentarnych. Rozbrzmiewała w strofach poetów. Później weszła na karty podręczników. I to wszystko za sprawą strajku dzieci szkolnych w obronie resztek ojczystej mowy, brutalnie rugowanej ze szkół, strajku w obronie polskiej mowy, której ostatnim azylem w szkołach były lekcje religii.

Strajk wrzesiński nie był pierwszy. W 1883 r. na pokazowej lekcji religii urządzonej podczas powiatowej konferencji nauczycieli szkół ludowych w Jarocinie, dzieci przyjęły milczeniem słowa niemieckie wygłaszane przez nauczyciela. Inspektor szkolny kazał przerwać lekcję. Podobny wypadek zdarzył się również w kilka dni poźniej w Osiecznej pod Lesznem. Władze szkolne nie czuły się wtedy tak pewne siebie, tak butne, jak później i wydarzeniom tym wolały nie nadawać rozgłosu.

.