WYKŁAD I

Historia wychowania jest swoistą dyscypliną naukową oscylującą na pograniczu
historii i pedagogiki, jednak z wyraźną tendencją w stronę tej drugiej. Historia
wychowania rekonstruuje, opisuje i wyjaśnia dzieje pedagogiki. Metody badawcze w
zakresie rekonstrukcji procesu dziejowego grawitują ku naukom historycznym, w
kwestii zaś jego analizy ku metodom badań charakterystycznych dla nauk o
wychowaniu.Problematyka historyczno – pedagogiczna musi być, bowiem
rozpatrywana na tle ogólnego rozwoju dziejów.

Dzieje historii wychowania i jej twórcy

Historycy, myśliciele pedagogiczni i filozofowie oraz teolodzy i inni pisząc prace poświęcone
problematyce historycznej, pedagogicznej, filozoficznej, religijnej, politycznej itp. Od dawna
wprowadzali do nich informacje o charakterze historyczno- pedagogicznym. poświęcali tej
problematyce obszerne wzmianki, a często całe rozdziały.

Powszechnie za pierwszego historyka wychowania uważa się Christiana Schwarza (1776-
1837), prof.. teologii ewangelickiej na Uniwersytecie w Heldbergu

Za twórcę problematyki historii wychowania oraz ojca polskiej historiografii historyczno –
pedagogicznej uznawany powszechnie w Polsce jest Hugo Kołłątaj (1750 – 1842)

Wychowanie jest to świadome i zamierzone urabianie osobowości ludzi według
przyjętych wzorów w toku stosunków oraz interakcji społecznych. Jest to zjawisko
pierwotne. Pojawiło się wtedy, kiedy człowiek zaczął uświadamiać sobie zależności
pomiędzy nim a grupą i pomiędzy nim a przyrodą. Czynnikiem decydującym było
coraz bardziej świadome oddziaływanie na przyrodę przez użycie celowo
konstruowanych narzędzi. Narzędzia i współżycie w gr. Społecznej to dwa
najważniejsze czynniki rozwoju ludzi, a jednocześnie dwa najważniejsze źródła
wychowania. Człowiek pierwotny nie rozumiejąc przyrody, nie znając mechanizmów
klęsk żywiołowych, szukał form zabezpieczenia się przed działaniem tych sił. Zaczęła,
więc powstawać cała gama zaklęć, specjalnych próśb i ofiar. Pojawia się ceremonia
inicjacji, czyli przekazanie młodemu pokoleniowi doświadczenia plemiennego.

Ten etap wychowania wyróżniał się;

•

Demokratycznym charakterem

•

Brakiem specjalnych nauczycieli. Dzieci wychowywali przede wszystkim rodzice

•

Brakiem instytucji wychowawczych

•

Niskim poziomem wiedzy o dziecku

•

Dążeniem do kształtowania umiejętności praktycznych ( polowanie, posługiwanie się
narzędziami)

•

Koncentrowaniem się pierwotnej myśli pedagogicznej wokół celów wychowania,
które wynikały w sposób naturalny z idei ogólnych, regulujących stosunek danej
grupy do przyrody i stosunki międzyludzkie w grupie.

Dzieje historii wychowania to bliżej nieokreślona przeszłość

Nastąpił proces przekazywania informacji matki na syna.

Wychowanie naturalne- jest formą najstarszą. Zachodziło ono w rodzinach
samorzutnie na skutek naturalnego udziału dzieci i młodzieży w życiu
społeczności dorosłych. W okresie wspólnoty pierwotnej, niewolnictwa, a
nawet początków feudalizmu, w niektórych grupach społecznych wychowanie
naturalne było jedynym przygotowaniem do życia.

SOCJALIZACJA charakteryzuje się silny, emocjonalnym oddziaływaniem
znaczących innych na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie
naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz
symboliczny. Jest to proces nabywania przez jednostkę systemu wartości norm
oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja
trwa przez całe Zycie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy
dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Największą role na tym etapie
odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz
instytucje.

Jest to tzw. INTERAKCJA zachodząca między dorosłym a dzieckiem.
Przekazywanie wiedzy i informacji, jakie miała dana grupa - dziecku.

Przyjęcie dziecka do grona dorosłych

•

Kobiety – utożsamiano osiągnięcie ich stanu dojrzałości płciowej z wejściem do
grupy osób dorosłych.

•

Mężczyźni – ceremonia inicjacji ( swoisty egz. Dojrzałości).

WYCHOWANIE INSTYTUCJONALNE, które oparte jest na systemie
norm różniących się od norm kierujących strukturami państw
niedemokratycznych treścią i zasięgiem. Funkcjonowanie ów norm sprawia, iż
wychowanek musi się przystosować do działania wyznaczonych formach (
formalnych ramach), które uniformizują jego Zycie.

Powstanie szkoły:

Neolit- migracje grup łowieckich związane z poszukiwaniem zwierzyny.
Doprowadziło to do skupienia wielkich łowców w Dolinach Wielkich Rzek.
Pojawia się, zatem życie osiadłe.

Pojawienia się władzy

WŁADZA – RELIGIA – PAŃSTWO

Miasto miało swojego Boga, Władca był utożsamiany z Bogiem

Z przyczyn ekonomicznych jak również gospodarczych nastąpiło podbijanie
terytoriów między państwami, co doprowadziło do państwa terytorialnego

Powstanie pisma:

Instytucje potrzebowały pisma

WŁADZA – RELIGIA – PAŃSTWO – PISMO

Pierwsze przykłady pisma to obrazki mające obrazować to, o czym aktualnie myśleli,
lub chcieli zapamiętać lub upamiętnić. Pierwszym pismem będą zarówno rysunki
polowania na mamuta, jak i pierwsze już bardziej skomplikowane hieroglify mające
pokazywać religijne lub gospodarcze rzeczy.

Początek pisma obrazkowego dali Egipcjanie. Zaświadczone przykłady datuje się na 3000 lat
p.n.e Właśnie jako pierwsze istniało pismo obrazkowe ( piktograficzne), potem zaczęto
stosować hieroglify będące mieszaniną wizerunków rzeczy i odpowiedników graficznych
dźwięków mowy. Znaki te pojawiły się na kamieniach i murach świątyń. Potem pojawiła się
uproszczona wersja pismo hieratyczne ( tzw. Kapłańskie) pisane tuszem na papirusie lub na
skorupkach glinianych.

Od VIII w p.n.e do III w n.e. Posługiwano się pismem demotycznym ( ludowym), które
ulegało dalszym przekształceniom.

W tym samym czasie, co w Egipcie, w Mezopotamii rozwijało się pismo klinowe.
Niedługo później pojawił się w Europie pierwszy alfabet, który wymyślili podobnie
jak pieniądze Fenicjanie. Jednak Grecy przejęli go, udoskonalali już 2500 lat temu.
Wiernymi uczniami Greków byli Rzymianie, którzy nie tylko przejęli od nich bogów
czy sztukę, ale także alfabet. To w Rzymie uproszczono jeszcze bardziej greckie litery
tworząc zestaw znaczków identycznych, jak używane jest obecnie przez nas. Z
biegiem czasu wykształciła się kursywa oraz tzw. Pismo minuskalne, czyli pismo,
gdzie literki są mniejsze i większe.

3200- 3100 p.n.e – pojawienie się pisma = pojawienie się szkoły

Pismo zostało wymyślone z pobudek gospodarczych ( spisywanie rachunków przez
kupców)

Znaki były symbolami. Z czasem znaki jak na przykład słońce nabrały znaczenia
symbolicznego

Każda cywilizacja wykształciła własne pismo:

SUMEROWIE – KLINOWE ( koniec V tys. p.n.e)

Pismo klinowe nazywa się od formy odcisków pozostawionych w miękkiej glince przez
trzcinowy rylec, a więc odnosi się do techniki zapisu. Zapis składający się wyłącznie z
ideogramów jest niezrozumiały bez kontekstu opisywanego zjawiska, czy obiektu, gdyż
ideogramy są wielo znaczeniowe.

Ok. 3300 – 3000 p.n.e ( tj. późny Urk – Jemolet Nasar – wczesny okres Pierwszej Dynastii)
odciskano rytem na tabliczkach ideogramy w zapisie mnemonicznym. Były to głównie zapisy
list, rozliczeń, sprzedaży – kupna ziemi itp. Nie ma tu mowy o precyzyjnym zapisie
wydarzeń, które mogą być zrozumiane bez bezpośredniego kontekstu zapisujących.

Ok. 100 lat po odkryciu ideogramów Sumerowie stwierdzili, że:

- ideogramy nie wystarczają
-słowa da się zapisać fonetycznie

Ten fonetyczny zapis dołożyli do ideogramów. Proces odkrycia pisma fonetycznego może
być przedstawiony na podstawie (m.in.) wczesnej tabliczki ( z Jemdet Nasar), w której
słowo,, życie” przedstawione jest przez,,strzałę” ( obydwa słowa brzmiały tak samo) w
zdaniu:,, ten Bóg jest moim życiem”. W tym samym momencie w zapisie pojawia się
gramatyka i dokonuje się tez zdecydowane uproszczenie formy pisma klinowego, które
powoli nabiera abstrakcyjnego wyglądu ( serie kresek grubszych z jednej strony). Procesy te
trwają do końca istnienia pisma klinowego. Następny krok w historycznym rozwoju pisma
klinowego jest zupełnie przypadkowy.

Ok. 2800 r. p.n.e Akadowie pojawiają się w Sumerii. Od tego momentu mówimy o
aktualizacji obu narodów ( w wyniku, czego Sumerowie wymierają).w sumeryjskim
pojawiają się nowe słowa, frazy, a akadyjski potrzebuje zapisu.

Sumeryjskie klejenie słów by tworzyć nowe znaczenie,fonetyczny zapis, uproszczony do
abstrakcji kształt pisma obrazkowego, potrzeba zakodowania nowego i innego języka = nowy
pomysł SYLABOGRAM ( 1 znak = 1 sylaba)

Pismo głoskowe wymyślone zostało przez Fenicjan ok. 1000 r.p.n.e

EGIPCJANIE – HIEROGLIFY ( 3000 r.p.n.e)

hieroglify były pismem starożytnych Egipcjan. Znakami niezrozumiałymi po za ich krajem,
ale dla większości jego ludności.

Sztuka pisania stanowiła tajemnicze ekskluzywne narzędzie, jej znajomością mogli się
szczycić tylko nieliczni spośród mieszkańców Egiptu. Z upływem czasu w związku z
przemianami kulturowymi, nastaniem ery chrześcijańskiej, księgi zapisane hieroglifami
stawały się jeszcze mniej zrozumiałe, z wiele z nich ulegało zniszczeniu.

Nie jest do końca jasne jak doszło do powstania pisma. Wg. niektórych hieroglify stanowią
lokalny wytwór mieszkańców Egiptu. Inni zaś przypuszczają, ze stanowiły one importowany
element kultury i starają się określić najbardziej prawdopodobne źródło pochodzenia tego
pisma. Niektórzy stwierdzając nie istnienie dowodów świadczących o stosowaniu pisma przez
Egipcjan przed epoką kontaktów z Mezopotamią, uznaje się, że prawdopodobne jest to, że
sztukę pisania przejęli od Sumerów.

Egipcjanie wierzyli, więc w boskie pochodzenie pisma, nazywali je:,,pismem mowy
Boskiej”. Natomiast termin hieroglify stosowany w odniesieniu do znaków pisma egipskiego
wprowadzony został dopiero przez chrześcijańskiego pisarza Klemensa z Aleksandrii, autora
traktatu zatytułowanego:,, Stomateis” ok. 200 r.n.e. W języku greckim znaczy to tyle, co,,
rzeźbione święte znaki” ( herios – święty, glypho – wyrzynam)

Rozwój pisma starożytnych Egipcjan odzwierciedla dzieje cywilizacji egipskiej, a jego losy
możemy prześledzić w oparciu o teksty, zabytki kultury St. Egiptu. Poczynając od
najdawniejszych zachowanych hieroglificznych zapisów, pochodzących z czasów I
dynastii,datowanych na ok. 3100- 3000 p.n.e . Najstarsze zachowane inskrypcje to głównie
zapisy imion władców i wielmożów oraz nazw geograficznych. Po przez rytualne formuły,,

tekstów piramid”, teksty sarkofagów” – zawierające wiele modlitw i zaklęć pokrywające
powierzchnie trumien,a także formuły,,Księgi umarłych”, ściślej,,księgi wyjścia w dzień”,
pisane na papirusie w okresie Nowego Państwa i składanie w grobach w celu zabezpieczenia
zmarłego, jego przejścia do świata poza grobowego. Aż do zabytków pisma koptyjskiego
stosowanego w chrześcijańskim Egipcie już pierwszych wiekach naszej ery. A także inne
zabytki np. dok. Gospodarcze, utwory literatury świeckiej, listy, prace matematyczne etc.

Pismo hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje,istniały trzy
zasadnicze rodzaje: ideogramy, fonogramy, determinatywy.
Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki, przedstawiające konkretne przedmioty wprost
lub mające znaczenie przenośne np. cyfry egipskie,,jeden” zapisywano jako pionowa kreska
itd. Ideograficzny sposób zapisu był dobry, gdy tekst dotyczył przedmiotów konkretnych,
zawodziłaś przy pojęciach abstrakcyjnych. Odczytywano pismo zasadą rebusu.

Doprowadziło to do powstania fonogramów uściślających znaczenie dźwiękowe i treść
zapisu. Niestosowanie samogłosek powodowało nieporozumienia w przypadku wyrazów o
takim samym składzie spółgłoskowym, sprawiło to, ze pismo obfitowało w homonimy.

Udoskonalenie pisma polegało na tym, ze po większości wyrazów głównie tam, gdzie mogła
wystąpić dwuznaczność, stawiano znaki znaczeniowe tzw. determinatywy. Były to obrazki
umieszczane na końcu słowa, niemające wartości fonetycznej, wyłącznie określające
znaczenie wielofunkcyjnego znaku w konkretnym tekście.

MYKEŃCZYCY – LINEARNE

Zachowane na glinianych tabliczkach rachunki pokazują, w jaki sposób te wielkie struktury
pełniły funkcje ekonomicznych centrów Krety. Doprowadzenia rachunkowości Minojczycy
zapewne wzorując się na egipskich hieroglifach używali najpierw pisma piktograficznego,
składającego się z symboli reprezentujących poszczególne przedmioty. Następnie pismo
ewoluowało ku bardziej linearnej postaci, w której znakom odpowiada już określona wartość
fonetyczna. Inaczej niż pismo klinowe czy hieroglificzne, system minojski obejmował
prawdziwy sylabariusz, tzn. znaki odpowiadały poszczególnym sylabom.

Pismo to używane w pierwszej połowie II tyś. p.n.e, jest dziś nazywane linearnym A.
Język nim zapisany pozostaje w dużej mierze niezrozumiały.

Aura tajemniczości otaczająca relacje pomiędzy Minojczykami a Mykeńczykami ulega
pogłębieniu wraz z sensacyjnym odkryciem w pałacu Knossos tabliczek zapisanych pismem
będącym przekształceniem pisma linearnego A. To same pismo nazwane pismem linearnym
B , występuje na tabliczkach znajdowanych na mykeńskich stanowiskach na lądzie greckim.
Tabliczki z pismem linearnym B znalezione na Krecie powstały przed ostatecznym
zniszczeniem pałacu Knassos (ok. 1370 r.p.n.e), co oznacza, że pałacowa administracja przez
pewien czas produkowała dokument w języku obcym, greckim, a nie w języku kreteńskim
czy minojskim.

Pismo linearne A- sprzed 1000 r p.n.e - nieodczytane

Pismo linearne B – zostało odczytane w 1953r. Tabliczki były rodzajem kwitów za
dostarczenie zboża, oliwek. Przechowywały się dzięki pożarom.Był y tam imiona
chłopów greckich Achilles, Hektor, to niewolnicy, a nie bohaterzy Homera.

Pismo linearne A rozumiemy na tyle, by stwierdzić, że używano go do sporządzenia
dokumentów natury ekonomicznej w postaci list. Wiemy, jakie dźwięki reprezentują
poszczególne symbole. Ponieważ jednak nie znamy języka, który przy jego pomocy
zapisywano, nie możemy zrozumieć tekstów.

Pismo linearne B zawiera 90 znaków sylabicznych i nie wielką ilość ideogramów.

MAJOWIE – PIKTU

Majowie pisali używając znaków wyrażających nie tylko dźwięk, ale przede wszystkim
pojęcia (rysunki jak w rebusach). Z chwilą, gdy poszło w niepamięć znaczenia tych
obrazków, pismo Majów stało się szyfrem prawie niemożliwym do odczytania, tym bardziej,
ż

e po wielu wiekach znaki uległy licznym przemianom, przestały być podobne do

przedmiotów, które pierwotnie przedstawiały. Ewoluowało ono powoli od zapisu
hieroglificznego, poprzez zapis sylabiczny, w kierunku zapisu głoskowego.

Majowie mieli bogate pismo, hierograficzne, którego znaki przedstawiały miedzy innymi:
przedmioty, zwierzęta, Bogów. Prostsze znaki służyły do wyrażania przysłówków i
przyimków. Ustawiając je odpowiednio, pisarze zapisywali krótkie zdania. Zapisywali oni
ruchy gwiazd, ważne daty, imiona Bogów, przepowiednie kapłanów. W ich tekstach można
przeczytać o sojuszach, wojnach, małżeństwach między rodami królewskimi, datach śmierci i
narodzin. Święte pismo Majów stało się elementem ozdobnym.

Litery wykuwano na płytach kamiennych, ołtarzach, schodach etc. Pismem ozdabiano też
biżuterię, muszle, kości, wyroby garncarskie, drewniane sufity czy też ściany. Pismo to ma
specyficzny charakter, nieprzypominający grafiką żadnego innego pisma. Powstało
stosunkowo późno w porównaniu z innymi systemami pism, bo dopiero w III w.n.e.
poszczególne piktogramy umieszczane są w panelu tak samo jak ziarna kukurydzy w kolbie.

Dłuższe teksty, całe księgi zwane kodeksami pisano na dużych, długich paskach papieru
powlekanych delikatną białą glinką i składanych w harmonijkę (później fragmenty tzw.
Kodeksu Drezdeńskiego)

FENICJANIE

W II tyś. przed Chrystusem, Fenicjanie wynaleźli pismo alfabetyczne, w którym zastąpili
piktogramy znakami reprezentującymi poszczególne sylaby pierwszą spółgłoską.

Wszystkich znaków było 22. Większość współczesnych alfabetów swoje korzenie ma właśnie
w alfabecie fenickim.

Na pismo literowe Felicjan duży wpływ wywarło pismo hierograficzne Egipcjan, z którymi
utrzymywali kontakty ekonomiczne. Pismo Fenicjan dotarło do ST. Grecji.

To właśnie Grecy w piśmie uwzględnili samogłoski.

Od dwóch pierwszych liter greckiego alfabetu alfa i beta pochodzi słowo alfabet

Mieszkańcy Grecji do pisania używali woskowych tabliczek i drewnianego metalowego lub
wykonanego z kości słoniowej rylca. Tabliczki były tanie i ogólno dostępne, dzięki temu
pisanie stało się powszechne, każdy mógł nauczyć się pisać.

Nasze pismo – 9 w.p.n.e

Renesans Karoliński

Jest on pierwszym okresem ożywienia w kulturze i sztuce europejskiej od czasu barbaryzacji
spowodowanej upadkiem Cesarstwa Rzymskiego i najazdami germańskimi. Był on
spowodowany działalnością francuskiego króla Karola Wielkiego

Cesarz pragnął ponownego zjednoczenia Europy i powrotu wielkiego imperium rzymskiego.
Poza podbojami nowych terytoriów, usiłował on nawiązać do kultury antycznej, – dlatego
okres ten nazywamy renesansem karolińskim.

Początkiem jego działania była reforma szkolnictwa. Sprawdzano wówczas mnichów z
Irlandii, którzy mieli nauczać łaciny ( język ten został wprowadzony jako obowiązkowy)

Szkoły nauczały siedmiu nauk wyzwolonych ( artes librales), podzielonych na dwa stopnie:
niższy – trivium – gramatykę, retorykę, dialektykę oraz wyższy – quadrivium – arytmetykę,
geometrię, astronomię i muzykę.

Prawo do nauki w zreformowanych szkołach mieli nie tylko kandydaci na duchownych, ale
także ludzie świeccy. Podczas renesansu karolińskiego zreformowano także pismo. Zamiast
używanej do tej pory kursywy karolińskiej wprowadzono bardziej wyraźną minuskułę, która
stopniowo przekształciła się w dzisiejszy alfabet.

W okresie tym produkowano najwyższej jakości książki. Teksty były szczegółowo
analizowane przez uczonych tej miary, co Alkuin (mnich ang. Nauczyciel, najwybitniejszy
działacz okresu renesansu karolińskiego) i ilustrowane w wielu ośrodkach ( m.in. w szkole
pałacowej na dworze Karola Wielkiego w Akwizgranie), przy pomocy artystów greckich.
Większość książek stanowiły Biblie bogato ozdobione miniaturami o tematyce religijnej oraz
licznymi ornamentami. Oprócz Pisma Św. Przepisywano dzieła antycznych poetów,
filozofów, prawników i polityków.

Dzięki temu, iż przepisywano dzieła twórców antycznych, przetrwały one do dnia
dzisiejszego i niektóre zdobyte przez tamto społeczeństwo osiągnięcia mogły być
wykorzystane. W przeciwnym razie moglibyśmy nigdy nie zapoznać się z dziełami Platona,
czy tez treścią,,Iliady”

Oprócz tego w spadku po Karolu Wielkim otrzymaliśmy wcześniej nowe pismo, czyli
minuskułę ( lub tzw. Karolinę)

Pierwsze szkoły powstały po to by kształcić kapłanów i urzędników. Były one ściśle
zakrólowane z władzą.

Pierwszymi nauczycielami byli kapłani.

Pierwsze szkoły nazywały się:

•

Sommer

•

Akad

•

Eduba (dom tabliczek)

Nauczycieli nazywano Wielkimi Braćmi.

Pisania i czytania uczono się całe życie.

Władcy zapożyczali swoje imiona od Bogów

Nie wystarczało zapamiętać symbole, lecz opanować fonetykę

Uczniowie uczyli się pisać przepisując teksty prawnicze

Lektury dzieliły się na cztery kategorie:

I.

Teksty prawnicze (Kodeks Ur-Namu – najstarszy zachowany 30 w.p.n.e.)

II.

Dzieła literackie ( Enumaelisz – Epos o Gilgameszu)

III.

Inskrypcje ( napisy na ławkach)

IV.

Dzieła dydaktyczne np. pouczenie Abikwara

Szkoła St. Bliskiego Wschodu razem z lekcjami metod kształcenia obyczajami
np. Święto Wiosny

Starożytna Grecja- nasza kultura

Dzieje ST. Grecji

Okres Helleński – rok 338 p.n.e (bitwa pod Cheroneą)

Podczas wędrówki po historii wychowania zatrzymajmy się na starożytności.

Wychowanie starogreckie miało wiele cech naturalnych. Odbywało się bądź w
rodzinie bądź indywidualnie przy pomocy specjalnych nauczycieli. Uważano ze
wychowanie dotyczy tylko dzieci wąskich grup królewskich i arystokracji.
Twierdzono, że dzieci z tych grup społecznych przychodzą na świat zaopatrzone w
cnoty mądrości i dzielności i w związku z tym wychowanie powinno ograniczyć się
do ćwiczenia pewnych potrzebnych w życiu sprawności. Z chwilą ukształtowania się
spartańskiego państwa wojskowego, wychowaniu zaczęto przypisywać ogromne
znaczenie.

I.

Selekcjonowano dzieci – słabe skazywano na śmierć ( państwo o charakterze
militarnym)

II.

Wychowywano dzieci w instytucjach państwowych

III.

Dzieci do 7 –go roku życia wychowywano w domach

IV.

Od 7 -30 –go roku życia panował surowy razizm

V.

Od 7-20-go roku życia – przygotowywano do służby wojskowej, którą pełniło się
do 30-go roku życia

VI.

Od 7-18-go roku życia wychowywanie w placówkach państwowych typu
koszarowego

VII.

Po 30-tym roku życia – zostali uznawani jako pełnoprawni obywatele.

VIII.

Ideał –to wychowanie jednostek mocnych, zdyscyplinowanych, ofiarnych,
zahartowanych w walce, odpornych na ból

IX.

Nie dbano o wychowanie umysłowe przyzwyczajano uczni do krótkich
odpowiedzi

X.

Ograniczano naukę do czytania i pisania, rachunków, opowiadań, pieśni
wojennych.

IDEAŁY WYCHOWAWCZE GREKÓW:• Ideał rycerza herosa jako
atrakcyjny wzór wychowawczy. Był to potomek rodziny arystokratycznej,
ambitny indywidualista o cechach przywódcy, poczuciu godności własnej i
honoru, szanujący tradycję i obyczaj, wrażliwy na piękno, ciekawy świata,
żą

dny sławy, mężny i odważny, ale roztropny, urodziwy i sprawny fizycznie,

kochający życie i jego uroki, rodzinę i ziemię ojczystą, delikatny wobec
kobiet, uprzejmy i dworny, lojalny wobec przyjaciół.

Obywatel - żołnierz - odpowiedzialny za innych, potrafiący rządzić, odważny, posłuszny,
dowódca.

RÓśNICE MIĘDZY ATENAMI A SPARTĄ:

Sparta - militarny i surowy ideał karnego Spartanina, dobro nadrzędne – interes państwa,
obywatel, żołnierz.
Wszystkie dzieci uważane za własność państwa, wychowywane na nieskomplikowanych
psychicznie, silnych i sprawnych fizycznie, odpornych na ból i niewygody, sprytnych,
wyrażających się zwięźle i klarownie (lakonicznie), bezwzględnie podporządkowanych
wspólnemu dobru - państwa.
Ateny - wzorzec człowieka harmonijnie rozwiniętego:fizycznie, moralnie i umysłowo,
pięknego i dobrego.
Ideał wychowawczy określały ogólne potrzeby człowieka wolnego.

WYCHOWANIE W SPARCIE

Organizacji państwa nadano charakter obozu warownego, a surowy system wychowania
zmierzał przede wszystkim do zaszczepiania młodzieży takich cech charakteru i takich
fizycznych sprawności, które były niezbędne dla dobrego i dzielnego żołnierza.
Spartanin od chwili urodzenia aż do końca życia nie rozporządzał swoją osobą. Ojciec nie
mógł wychowywać syna bez zezwolenia gerontów. Jeśli dziecko urodziło się chorowite lub
ułomne rodzice musieli je uśmierci lub wyrzucić w rozpadliny góry Tajgetos. Tam ginęło z
głodu i chłodu, albo na skutek rozszarpania przez dziką zwierzynę. Jeżeli je znalazł i
wychował pasterz, to wyrastało na niewolnika.

Cały system surowego (spartańskiego) wychowania, nie uwzględniał żadnych potrzeb
indywidualnych. Dzieci Spartan do 7 roku życia pozostawały pod opieką matki, a następnie –
zarówno chłopcy jak i dziewczęta - poddawane były jednolitemu systemowi wychowania.
Chłopców wychowywano na dzielnych żołnierzy, a dziewczęta miały być dobrze fizycznie
rozwinięte, ażeby mogły rodzić zdrowych synów, lub w razie potrzeby, stanąć do obrony
murów ojczystych. Do wyjścia za mąż, ok. 18 roku życia, uprawiały te same ćwiczenia
cielesne, co chłopcy, a więc biegi, skoki, walki zapaśnicze, walki na pięści, rzucanie dyskiem
itd.; zgodnie, bowiem z opinią Likurga tylko w łonie zdrowej matki rozwijać się mogły
zdrowe dzieci, tylko dzięki sile swego ciała będą szczęśliwe i łatwo będą rodziły.

Na czele całej edukacji stał, jako urzędnik, jeden z gerontów - pajdonomos.

W wychowaniu chłopców wyróżnić można 3 okresy:

1.

Pierwszy - od 7 do 12 r.. - wypełniały ćwiczenia oraz zabawy i gry ruchowe;

2.

Drugi - od 13 do 17 r. - dominowały zajęcia dające wstępne przygotowanie do
służby wojskowej;

3.

Okres trzeci - od 18 do ok. 21 r. . - był okresem efebii.

Po jej zakończeniu chłopcy odbywali 10-letni służbę wojskową.

Chłopców umieszczano w koszarach i przydzielano do oddziałów tworzących grupy
rówieśnicze pod opieką starszyzny wojskowej. Tu czekało ich ponad 20 lat wspólnego życia,
uregulowanego w każdym szczególe przez ojczyste prawo. Wychowanie nie uwzględniało ani
potrzeb indywidualnych jednostki, ani zamożności i pozycji społecznej rodziców. Wszystkich
obowiązywały takie same zasady, zabawy, ćwiczenia i stół. Rozkazy i kary wypełniane były
bez słowa krytyki. śelazna dyscyplina trzymała wszystkich w karbach. Przede wszystkim
starano się wyrobić w nich karność i poczucie wspólnoty. Spali na posłaniach z trzciny,
przygotowanych własnoręcznie bez użycia noża. Aby wyrobić wytrzymałość - wyznaczano
im trudne prace, które wykonywali bez najmniejszego sprzeciwu. Uczono ich milczenia.
Mówili prosto i krótko (lakonicznie). Przez cały rok chodzili boso, nosili prostą i szorstką
odzież.

W kształceniu intelektu - nauka czytania i pisania obejmowała minimalny zakres.

Nieco więcej wagi przywiązywano do arytmetyki, a najwięcej do muzyki, do nauki śpiewu,
bo stosowne pieśni towarzyszyły żołnierzowi w czasie marszów, wspólnych sjest, jak i w
walce. Śpiew chóralny pieśni wojennych wyróżniały Spartan w całej Helladzie. Stosowne
pieśni zagrzewały ich do męstwa, wzbudzały entuzjazm, wzywały do bohaterskich czynów,
wysławiały poległych w boju, albo ośmieszały i wyszydzały nędznych tchórzy.
Szczególne miejsce zajmowała gimnastyka oraz nauka władania bronią. Ona stanowiła
podstawę wychowania fizycznego i szkolenia militarnego. Wszystkich ponadto uczono
pływania, polowania i tańców.

Od 17-18 roku życia zaczynał się okres efebii. W czasie kolejnych dwóch lat dorośli
już chłopcy odbywali ćwiczenia wojskowe, uczyli się życia obozowego, w czasie
częstych i długich marszów hartowano ich organizm, przygotowywano do niewygód i
wytrwałości.

Po efebii następowała 10-letnia służba wojskowa. Po jej odbyciu, ok. 30 roku życia Spartanin
otrzymywał prawa obywatelskie, ale dalej utrzymywał stały związek z młodzieżą, która
podobnie jak wcześniej oni, sposobiła się do służby wojskowej.

Cały system spartańskiego wychowania, kształcący naród w duchu militarnym, mimo że
dostarczał państwu nowe zastępy dzielnych i odważnych żołnierzy, nie zdołał zapewnić
Sparcie utrzymania trwałej hegemonii nad Helladą, ani nawet obronić się przed utratą
niepodległości. W 371 r. pne wojska Sparty zostały rozbite przez Teby pod Leuktami.

WYCHOWANIE W ATENACH

Wychowanie, w przeciwieństwie do Sparty, nacechowane było łagodnością. Dzieci do 7 roku
ż

ycia wychowywane były pod troskliwą opieką matki, nianiek i piastunek. Ojciec zajmował

się głównie życiem publicznym i towarzyskim.

Od 7 roku życia chłopiec szedł do szkoły, która była własnością nauczyciela.

Szczególną opiekę nad jego wychowaniem roztaczał pedagog, (pais = prowadź, ago =
chłopiec), wybrany przez ojca zaufany niewolnik. Jego obowiązkiem było prowadzenie
chłopca do szkoły, jak również kształcenie jego obyczajów (przy stole, na ulicy), w razie
potrzeby miał prawo karania go, używając rózgi.

Pierwsze 7 lat wypełniało tzw. wykształcenie muzyczne, a ściślej kształcenie
elementarne, poetyckie i właściwe wychowanie muzyczne. Nauczycielami byli
zwykle dwaj nauczyciele: gramatysta i lutnista.

Nauczanie było mechaniczne, oparte wyłącznie na metodzie pamięciowej,
wspomaganej rózgą. Samodzielnego myślenia nie uczono. Przykrości towarzyszące
nauce podnosiły w oczach wychowanków jej wartość. Mówiono:, Kto nie brał kijów,
nie otrzymał wychowania.

Nauczyciel był licho płatny. Czynności tej podejmował się, więc tylko ten, kto był do tego
zmuszony. Poza tym, nauczanie za pieniądze uchodziło za czynność pogardliwą.

Program szkolny obejmował: naukę czytania (stosowano ruchomy alfabet oraz
elementarz) oraz lekturę odpowiednio dobranych utworów poetyckich. Elementarzem
była długa (czasem nawet 3 metrowa) wstęga papirusu, składająca się z kilkunastu
powiązanych ze sobą płatów liści (kollemat). Był on zwykle własnością nauczyciela.

Do nauki pisania służyły drewniane tabliczki, powleczone woskiem; używano też
tabliczek z kamienia łupkowego, albo ceramicznych skorupek (ostrak). Rzadko
używano zeszytów z drogiego papirusu. Na tabliczkach pokrytych woskiem pisano
rylcem, a na ostrakach i papirusie piórem trzcinowym i atramentem.

Z rachunków starano się opanować biegle cztery działania i tabliczkę mnożenia.

Około 10 roku życia chłopiec przechodził do lektury poetów. Uczył się deklamacji.

Równocześnie z nauką czytania poezji lutnista zaczynał kształcenie chłopca w muzyce, uczył
gry (akompaniamentu) na 7-strunnej lutni. Sądzono, że muzyka przyczynia się do budzenia
szlachetnych uczuć, łagodzi namiętności i daje możliwość przyjemnego i estetycznego
wytchnienia.

Około 14 roku życia ster kształcenia przechodził w ręce pedotriby, nauczyciela
gimnastyki. Odtąd, nie rozstając się z poezją i lutnią, chłopiec coraz więcej czasu
spędzał na ćwiczeniach gimnastycznych, w palestrze (na boisku), oddając się różnym
grom i zabawom ruchowym: zabawie w obręcz, grze w piłkę.

Od ok. 18 roku życia, przez dwa lata każdy Ateńczyk odbywał efebię, nadzorowaną
przez urzędnika państwowego - sofronistę. Teraz ćwiczenia odbywały się w
specjalnych obiektach, tzw. gimnazjach będących własnością nauczyciela -
gimnazjarchy, albo miasta.

Ponieważ ćwiczenia tam uprawiane miały charakter wojskowy, przy ich układaniu
uczestniczyli zwykle wojskowi dowódcy.

Pierwszy rok - upływał skoszarowanym w Pireusie efebom, na wojskowej musztrze,
na wprawianiu się we władaniu bronią ( łukiem, dzidą i dyskiem) i na pełnieniu
honorowych straży w czasie państwowych uroczystości.

Drugi rok - polegał na uczeniu się życia obozowego, na ćwiczeniu się w służbie
polowej, na marszach, na strażowaniu przygranicznych warowni i spełnianiu
czynności „milicjantów”.

Przeszedłszy efebię, młody Ateńczyk zostawał obywatelem i odtąd swe siły fizyczne i
duchowe miał oddawać na usługi swej ojczyźnie.

Po klęsce Aten pod Cheronej (338), ścisłą pieczę nad efebią przejęło państwo, a po
upadku Macedonii, efebia stała się po prostu płatną wyższą szkołą wychowania
fizycznego.

Rodzina grecka.

Niezależnie od okresu, ustroju czy zwyczajów we wszystkich państwach Grecji
podstawowymi zasadami, na których opierała się instytucja rodziny, były monogamia i
patriarchat. Grecy jako pierwsi bardzo rygorystycznie przestrzegali prawa nakazującego
posiadanie tylko jednaj żony, twierdząc, że poligamia to zjawisko barbarzyńskie, niegodne
Greka.
Patriarchat w Grecji polegał zaś na tym, że ojciec miał władzę nieograniczoną nad swoimi
dziećmi. To właśnie on decydował o przyjęciu nowo narodzonego dziecka do rodziny, czy też
nie. Jeżeli ojciec decydował się uznać dziecko, to odbywała się uroczystość tzw. amphidromia
będąca oficjalnym przyjęciem dziecka do rodzimy. Małe dziecko pielęgnowano i
wychowywano w domu rodzinnym metodami, które były wynikiem doświadczeń i tradycji:
kołysanie i śpiewanie do snu, opowiadanie bajek. Dzieci miały zabawki, lepiły figurki z gliny,
grały w piłkę, ćwiczyły się w rzutach, biegach i skokach. Po skończeniu siedmiu lat
dziewczynki najczęściej dorastały w domu pod opieką matki, chłopcy przechodzili pod
opiekę ojca.

Wszystkie państwa Grecji łączył również wspólny pogląd na instytucję małżeństwa. Miała
ona spełniać dwie funkcje: dać państwu nowych obywateli, a także spełnić bardzo osobisty
cel- dzieci miały być oparciem na starość. Potomstwo miało stanowić kontynuację rodu,
podtrzymywać tradycje rodzinne oraz oddawać cześć zmarłym przodkom. Jednak na plan
pierwszy wysuwał się obowiązek wobec państwa. Nowy obywatel miał przejąć po ojcu
obowiązki wobec państwa, bronić jej granic i zapobiegać niebezpieczeństwom. Formalnie nie
było obowiązku zawierania małżeństw jednak opinia publiczna zmuszała niejako mężczyzn
do zakładania rodzin. Samotnych darzono mniejszym szacunkiem niż żonatych.

Wpływ demokracji ateńskiej na wychowanie greckie

Ateńskie prawa państwowe z późniejszych czasów przewidywały konieczność mianowania
publicznego nadzorcy wychowania, nakładały na rodziców obowiązek troszczenia się o
wykształcenie elementarne, gimnastyczne i muzyczne synów, ustalały wiek przyjmowania
chłopca do szkoły i wszystkie formalności z tym związane, przewidywały, że boiska sportowe
przeznaczone do ćwiczeń fizycznych chłopców mają być budowane i utrzymywane przez
państwo. Państwo ateńskie interesowało się w większym stopniu, niż dotychczas
przypuszczano, problemami pedagogicznymi i usiłowało regulować ich najważniejsze
aspekty. Dzieci wolnych Ateńczyków do 7 roku życia pozostawały pod opieką rodziców,
głownie matki, oraz przydzielonych do jej dyspozycji niewolników i niewolnic. Umysły
dziecięce rozwijano przy pomocy zabawek, bajek, wierszyków itp. Dziewczęta od 7 roku
ż

ycia uczyły się pod opieką matki szycia, haftowania, gospodarstwa domowego, a czasem

nawet pisania i czytania. Chłopcy natomiast po ukończeniu 6 roku życia zaczynali uczęszczać
codziennie do szkoły pod opieką przydzielonych im niewolników zwanych pedagogami.

Obowiązki pedagoga ograniczały się do pilnowania chłopca na ulicy i w szkole, strzeżenia go
przed zawieraniem nieodpowiednich znajomości i złym wpływem ulicy, do noszenia za
chłopcem tabliczek i innych przyborów szkolnych.. Pedagogowie byli też jedynymi poza
nauczycielami przedstawicielami dorosłych na terenie szkoły. Szkoła była prowadzona na
rachunek nauczyciela, który pobierał od rodziców opłaty w umówionej wysokości.
Początkowo szkoła ateńska miała, jak się wydaje, dwóch nauczycieli. Pierwszy z nich,
nazywany gramatystą, uczył czytania i pisania, rachunków oraz literatury. Drugi, nazywany
kitarystą lub lutnistą, uczył gry na lutni. Stara tradycja ateńska stawiała pracę nauczyciela na
równi z pracą rzemieślnika, którego sytuacja nie była najlepsza. Był on często człowiekiem
niewolniczego pochodzenia albo takim, który próbował już niejednego zawodu i podejmował
się funkcji pedagogicznej jako ostatniej deski ratunku. Zajęcia z każdym chłopcem prowadził
oddzielnie a w pracy swojej kierował się intuicją i doświadczeniem.
Po ukończeniu w trzynastym roku życia wykształcenia u lutnisty rozpoczynał młody
Ateńczyk najważniejszy okres swojego przygotowania do życia. Rozpoczynał ćwiczenia
gimnastyczne pod opieką pedotriby w palestrze. Do ćwiczeń tych przywiązywała opinia
ateńska bardzo wielkie znaczenie. Dlatego też czuwały nad nimi władze ateńskie, a często
nawet najwyższe osobistości państwowe brały w nich czynny udział. Palestra, bowiem w
Atenach, to nie tylko boisko sportowe, ale także pierwszy stopień wychowania
obywatelskiego. Tu pod nadzorem państwa, a często i przy współudziale wysokich
urzędników, toczyli chłopcy długie rozmowy na temat polityki Aten, własnych obowiązków
obywatelskich, życia społecznego, tu rozpoczynali przygotowanie do zadań związanych z
obroną państwa. Program ten wolni chłopcy ateńscy kontynuowali w gimnazjach,
prowadzonych przez wynagradzanych przez państwo instruktorów i wychowawców. Po
ukończeniu gimnazjum chłopiec ateński rozpoczynał zazwyczaj w 18 r. ż tzw. efebię –
regularną służbę wojskową. Dwuletni okres efebii obejmował nie tylko ćwiczenia wojskowe,
ale także wychowanie polityczne i obywatelskie. Głównym celem wychowania ateńskiego
było przygotowanie chłopców do udziału w życiu społecznym i obywatelskim narodu.
Dlatego duży nacisk kładziono w nim na przygotowanie do udziału w różnych dziedzinach
ż

ycia publicznego, do opanowania historii i zasad moralnych, do rozbudzania uczuć

patriotycznych oraz do przysposobienia wojskowego.
Ateny troszczyły się także o harmonijny rozwój umysłu, charakteru i ciała. Ustalony w
Atenach program wychowawczy obejmował, więc wszystkie dziedziny działalności ludzkiej z
wyjątkiem pracy fizycznej, którą bogatszy Ateńczyk, składał wyłącznie na barki
niewolników, uważając ją za niegodną wolnego człowieka. Na efebii kończyło się
wychowanie młodego Ateńczyka. W 20 r. ż. stawał się on pełnoprawnym obywatelem,
przygotowanym do czekających go obowiązków w życiu publicznym i prywatnym.

Hellada nie stanowiła jednolitego państwa, składała się z mniejszych regionów
nastawionych do siebie antagonistycznie (inne tradycje inna kultura)

Grecja to państwo klasowe:

- wolni – zajmowali się polityką, funkcje w urzędach
-niewolnicy – zajmowali się uprawą roli pana.

Do V w.p.n.e ojciec wychowywał syna tak jak on sam został wychowany

Ideałem wychowania była cnota i dzielność

Grek obywatel, zwłaszcza zamożny,który posiadał większą ilość ziemi, poświęcał się
wojnie, polityce i życiu publicznemu. Jak również zajmował się życiem umysłowym

Jego syn nie kształcił się po to, by przygotowywać się do pracy zawodowej. Szkoła i
wychowanie miały dobrze usposobić go do tego wszystkiego, co w przyszłości będzie
go zajmowało jako obywatela.

Sprawą naczelną była obrona niepodległości państwa, a więc wychowanie miało
przede wszystkim charakter militarny.

Troskliwą opieką otaczano rozwój fizyczny młodzieży. Ciało było przedmiotem
szczególnej zapobiegliwości. Najpierw starano się je wzmocnić i hartować, a potem
ć

wiczyć w zwinności i odporności na zmęczenie. Oprócz pomysłowych zabaw i gier,

którymi zajmowano dziecko w wieku chłopieńcym, powstał program wychowania
młodzieży obejmujący tzw. PENTATHLON, czyli skoki, biegi, rzucenie dyskiem i
oszczepem oraz zapasy. Ćwiczenia te były wstępem do późniejszego wychowania
wojskowego. Poza tym każdy Grek potrafił pływać.

Grecy widzieli ścisły związek wychowania fizycznego z wychowaniem moralnym z
troską o kształcenie charakteru

Ten ideał nazywali KALAKOKAGATHI ( kalos = piękny, agatos = mądry, kal = dobry)
Kalokagahatię jako ideał realizowano inaczej w różnych polis ( inaczej kładziono nacisk na
piękno i dobro, czasem chciano je równoważyć)

Jest to ideał ateński, doskonałość fizyczna, umysłowa, piękne ciało, cnotliwość,
moralność, wykształcony człowiek.

Chłopcy do szkoły chodzili pod opieką pedagoga ( niewolnik, który szedł za
chłopcem do szkoły i niósł mu przybory szkolne. Tam czekał na koniec zajęć
domowych itp.)

Szkołę prowadził jeden nauczyciel na swój własny rachunek.

Po czasie pojawiła się specjalizacja nauczycieli i w szkołach pojawiają się różni
nauczyciele od danych przedmiotów.

GRAMATYSTA – uczy dziecko pisania, rachunków, literatury ( bajki Ezopa, poezja
Teokrata, Safony, utwory historyczne (Iliada i Odyseja)

LITTARYSTA / KITARZYSTA – uczy muzyki, gry na lutni, harfie, kitarze

PAIDOTRYDA –nauczał gimnastyki

Ojciec miał czas 7 lat, aby uznać, ze dane dziecko jest jego tzw. uniesienie.

GENACEUM – jest to część domu przeznaczona dla kobiet

W 7 roku życia dziecka ojcowie decydowali czy będzie ono chodziło do szkoły, bądź
czy nauczyciele będą przychodzić do domu lub dziecko nie będzie się kształcić

Nauczyciele prowadzili zajęcia z każdym dzieckiem z osobna i nauczanie zaczynało
się od:

- wyuczenie liter alfabetu na głos
- rozpoznawanie liter
- nauka czytania ok. 2 lata
- nauka pisania
- arytmetyka ( poznanie czterech podstaw działań matematycznych + - * / )

W wieku 9 lat GRAMATYSTA nauczał utworów poetyckich, historii narodu,
geografii, zasad życia społecznego, polityki, etyki oraz mitologii. Lutnista
kontynuował naukę gry na lutni, śpiewu, deklamacji, melodii i rytmu.

Po 13 roku życia chłopiec przechodził do szkoły zwanej PALESTRA (boisko
sportowe) i jest tam pod opieką PEDOTRIBY. Nauczany tam jest pierwszego stopnia
wychowania obywatelskiego, podstawy lekkoatletyki (5-cio bój, nauka pływania) Do
szkół przychodzą wysocy urzędnicy państwowi i politycy, którzy rozmawiają,
nauczają o obronności państwa, polityce i obowiązkach obywateli.

PALESTRA – centralny punkt, miejsce dyskusji
BIEśNIE
KRÓśGANKI

Całość jest położona w malowniczych i zacisznych miejscach po za miastem przy
wodospadach, lasach, gdyż uważano, iż sprzyja to kontemplacji.

Po PALESTRZE dzieci przechodziły do GIMNAZION ( kształcili się tam Efebowie;
stadion sportowy) gdzie urzędowali SORFONISCI ( urzędnicy państwowi)

Nauczyciel, który utrzymywał szkołę o GIMNAZJARCHA.

HETERIA – ówczesna klasa

Szkoły powstałe w tym okresie to:

Szkoły elementarne

- dostępne dla wszystkich wolnych obywateli
- nauczanie zbiorowe ( jednoroczne)

- etapy nauki to:

- czytanie, pisanie, rachunki, rysowanie

- nauka trwała 4 lata

- powstanie pierwszych pomocy naukowych

- dopuszczenie do nauki dziewcząt ( szkoły żeńskie, zakładane oddzielnie)

Szkoły średnie ( Efebia)

Zaczątki szkół wyższych:

- Akademia Platona – kultura helleńska
- Liceum Arystotelesa
- ogród Epikura

Ogólnie mówiąc o kulturze hellenistycznej możemy ją łatwo scharakteryzować:

- była przyjmowana dobrowolnie przez wszystkie narody

- językami obowiązującymi był język KOINE (na bazie dialektu jońskiego, attyckiego

<mieszkańcy KOINE posługiwali się językami takimi, jakimi mówili ich bogowie, czczac

ich w ten sposób>)

- ideałem wychowania staje się człowiek, który jest znawcą kultury, który umie filozofować,
kto myśli inaczej niż inni.

-Następuje odejście od obowiujacego ideału wychowania

- człowiek, który potrafił grac na instrumencie uchodził za wykształconego, ale nie ceniono

wirtuozerii

- dziewczęta miały być dobrze fizycznie rozwinięte, żeby mogły rodzic zdrowych synów, lub
w razie potrzeby stanąć do obrony murów ojczyzny. Do wyjścia za mąż ok. 18 roku życia,
uprawiały te same sporty, co chłopcy a wiec biegi, skoki, walki zapaśnicze, walki na pięści,
rzucanie dyskiem etc. Zdaniem Likurga tylko w łonie zdrowej matki mogły rozwijać się
zdrowe dzieci, tylko dzięki sile swego ciała będą szczęśliwe i łatwo będą rodziły.

Na czele całej edukacji stał, jako urzędnik jeden z gerontów – PEJDONOMOS

W Atenach nauczanie było oparte na metodzie pamięciowej wspomaganej rózgą.
Samodzielnego uczenia nie stosowano.

Elementarzem była długa ( czasem nawet 3 m) wstęga papirusu, skłądająca się z
kilkunastu związanych ze sobą płatów liści ( kolemat) Był on zwykle własnością
nauczyciela.

Do nauki pisania służyły drewniane tabliczki, powleczone woskiem, używano tez
tabliczek z kamienia łupkowego albo ceramicznych skorupek (osrak).Rzadko
używano zeszytów z drogiego papirusu. Na tabliczkach pokrytych woskiem pisano
rylcem, a na ostrachach i papirusie piórem trzcinowym i atramentem.

Celem wychowania były:

1.

KALOKAGATHIA

2.

ARETE ( cnota, stan pomiędzy wiedzą a doznaniem)

3.

PAIDEA ( źródłem Paidei jest Arete)

PEDERASTA – jest to miłość do chłopców. Stosunki seksualne miedzy mężczyzną a

chłopcem)

Norma było, iż w trakcie kształcenia odbywano stosunki seksualne
wykładowców między swoimi uczniami. UWAZANO ZE W TEN SPOSÓB
PRZELEWAJA NA UCZNIA SWOJĄ MĄDROŚĆ, DOŚWIADCZENIE I
WIEDZĘ. Grzechem było natomiast, jeśli dany stosunek seksualny podobał się
uczniowi, wówczas takich młodzieńca w pokucie rozszarpywano na śmierć.

AGOGE – wychowanie spartańskie, nastawione na militaryzm.

Ukończeniem kształcenia był kontakt z filozofią, która była wówczas królową nauk

Najwybitniejszymi sofistami byli:

- PROTAGORAS Z ABDERY – ( ur. ok. 480 p.n.e., zm. ok. 410 p.n.e.) – Grecki filozof,
zaliczany do sofistów.

Niewiele wiadomo o Protagorasie. Najważniejszym źródłem mówiącym o tym filozofie, które
dotrwało do naszych czasów, jest dialog Platona Protagoras, który jednak nie może być
uważany za źródło historyczne. Protagoras urodził się w Abderze w Tracji. Informacje, że
uczył się razem z Demokrytem, należy traktować raczej jako legendę niż fakt. Większość
swojego dorosłego życia spędził najprawdopodobniej jako podróżujący po Grecji nauczyciel
filozofii. Wiemy, że ok. 444 roku p.n.e. Perykles zaprosił go do wspólnego ustalania
konstytucji jednej z nowo założonych kolonii Aten - prawdopodobnie Turioj, cieszył się, więc
sporym szacunkiem. Za swój ateizm został wydalony z Aten.

W swoim dziele O bogach wypowiedział zdanie: "O bogach nie mogę wiedzieć ani czy
istnieją, ani czy nie istnieją, ani też, jaka jest ich istota i jak się pojawiają. Wiele, bowiem
rzeczy stoi na przeszkodzie, aby można było coś o tym wiedzieć; niemożliwość odpowiedniego
doświadczenia zmysłowego i krótkość życia człowieka". Charakterystyczna postawa
Protagorasa, z której wynika przekonanie o niemożności poznania natury Bogów, zyskała
później nazwę agnostycyzmu. Sformułowanie "niemożliwość odpowiedniego doświadczenia
zmysłowego" kieruje naszą uwagę na subiektywizm doznań ludzkich, któremu Protagoras
poświęcił wiele uwagi.

Hasłem przewodnim Protagorasa było uczyń słabszy argument silniejszym. W
przeciwieństwie do innych filozofów starożytnych Protagoras, nie popisywał się wiedzą
encyklopedyczną. Interesował się sztuką, przemówieniami, aby zyskać sympatię ludu w
polityce. Protagoras bardziej niż sprawami kosmosu, interesował się zgłębianiem natury
człowieka.

Naj, trwalej wpisanym w naszą tradycję zdaniem Protagorasa jest słynne: "Człowiek jest
miarą wszechrzeczy"; Protagoras był zwolennikiem relatywizmu poznawczego: głosił, iż nasz
ogląd rzeczywistości zależy od tego, kim jesteśmy. Przypisuje się mu również przekonanie, iż
z relatywizmu poznawczego można korzystać w życiu publicznym, przekonując do rzeczy,
które wydają się niegodne lub, w które się po prostu nie wierzy - tłumacząc to właśnie
względnością wszelkich racji.

Drugą istotną sferę działalności tego filozofa była sztuka poprawnego wysławiania się -
orthoepeia. Protagoras, udzielając lekcji młodym Grekom, zwracał ponoć szczególną uwagę
na poprawne stosowanie słów i skłaniał ich do bacznego przyglądania się kształtowi
wypowiedzi. Przypisuje się mu napisanie pierwszego podręcznika gramatyki (pierwsze
podręczniki gramatyki powstały w rzeczywistości w starożytnych Indiach). Sofista jest
bohaterem platońskiego dialogu pt. Protagoras, w którym m. in. opowiada słynny mit
mówiący o rozwoju cywilizacji, a także przedstawia interpretację wersetów zaczerpniętych z
Symonidesa (339b n.).

Wpływ Protagorasa wyrażał się w dużym stopniu przez polemikę z jego relatywizmem, np.
platońskie poszukiwanie elementu niezmiennego i obiektywnego - idei. Zamiłowanie do teorii
języka zainteresowało Protagorasem wielkich pisarzy: Eurypidesa i Sofoklesa, a jego badania

były kontynuowane przez następców. W szerszym kontekście na poglądy sofistów
powoływali się w XIX wieku pozytywiści, a w XX - pragmatyści.

- GORGIASZ Z LEONTINOJ ( ur. ok. 480, zm. ok. 385 p.n.e.) – Grecki filozof, retor,
teoretyk wymowy należący do 10 najwybitniejszych mówców w Starożytnej Grecji, prekursor
teorii sztuki, jeden z czołowych sofistów. Pochodził z Leontinoj na Sycylii. Był uczniem
Empedoklesa i nauczycielem Tukidydesa. W 427 p.n.e. Przybył do Aten, by w imieniu
ojczystej polis prosić o pomoc przeciw Syrakuzom/ Zawarł tam wiele znajomości z ludźmi
bogatymi i wpływowymi. Sam też wpływał na sprawy bieżące przez swoją siłę wymowy.
Dyskurs był dla niego jedynie środkiem służącym do wpływania na ludzi i ich namiętności,
pozwalający osiągnąć zamierzony cel, (co w późniejszych czasach nazwane zostało erystyką).

Jest bohaterem platońskiego dialogu Gorgiasz.

Sławne paradoksy Gorgiasza, spisane w swoistym manifeście starożytnego nihilizmu, dziele
O naturze albo o niebycie, brzmią następująco (trylemat Gorgiasza):

•

Nie ma nic.

•

Gdyby nawet coś było, to byłoby to niepoznawalne.

•

Gdyby nawet było poznawalne, to i tak wiedzy o tym nie udałoby się przekazać.

Swoje tezy argumentował w następujący sposób:

•

Nie ma nic:

Skoro wśród filozofów przyrody zdania na temat bytu, tego, czym właściwie jest i jaki jest, są
podzielone, to oznacza ni mniej ni więcej, że go nie ma, gdyż w przeciwnym wypadku nie
dałby się określić zarazem jako "jeden", "mnogi" bądź "niezmienny" i "powstający".

•

Gdyby nawet coś było, to byłoby to niepoznawalne:

Myśl według ówczesnych poglądów sprowadzana była do myśli o bycie w taki sposób, że
można było uznawać myśl i byt za to samo. Niebytu w tej koncepcji pomyśleć się nie dało.
Tymczasem Gorgiasz dowodzi, że można sobie wyobrazić np. latającego człowieka, mimo że
taki nie istnieje. W konsekwencji myśli zostają oddzielone od bytu i przestają być
wiarygodnym źródłem poznania świata.

•

Gdyby nawet było poznawalne, to i tak wiedzy o tym nie udałoby się przekazać:

Swoje odczucia zmysłowe takie jak kolor, zapach czy barwę możemy przekazać innemu za
pomocą słów, które te odczucia symbolizują. Lecz nie mamy żadnej gwarancji, że drugi
rozumie nasze sformułowania tak, jak my. Nie wiemy też czy te same bodźce powodują u
niego takie same uczucia.

Wobec takich racji Gorgiasz neguje zarówno prawdę absolutną (

ἀλήθεια aletheia) jako

niepoznawalną, jak i prawdę subiektywną (

δόξα doksa) jako niemającą sensu.

Etyka Gorgiasza jest określana jako etyka sytuacyjna. W swoich intelektualnych
poszukiwaniach wychodzi od nihilizmu, a następnie od niemożliwości obiektywnego
poznania wszelkiego bytu. Będąc krytykiem poprzedzającej go eleackiej filozofii przyrody,

neguje możliwość poznania wszelkiego rodzaju bytu, zarzuca filozofom nieracjonalność
zajmowania się tego typu problemami, i zwraca się w kierunku problemów etycznych. Jednak
i tu zajmuje stanowisko jak najdalsze od możliwości mówienia obiektywnego na przedmiot
rozważań.

Swoją wiedzę buduje w oparciu o krąg ludzkich doświadczeń, jak pisze Giovanni Reale
"ogranicza się do objaśniania faktów, okoliczności, życiowych sytuacji ludzi i państwa".

Wg Realego dla Gorgiasza "powinności zmieniają się w zależności od chwili, wieku, sytuacji
społecznej; jedno i to samo działanie może być dobre lub złe, zależnie od tego, kto jest jego
podmiotem. Jest zrozumiałe, że ta praca teoretyczna, dokonana bez podstaw metafizycznych i
nie oparta na bezwzględnych zasadach, pociąga za sobą uznanie w szerokim zakresie
rozpowszechnionych opinii." Nie definiuje żadnych pojęć etycznych, lecz stara się do nich
podejść na sposób fenomenologiczny, opisowy, empiryczny. Gorgiasz zatem dostrzegł drogę
zjawisk i szedł nią, aczkolwiek intuicyjnie, bez teoretycznych uzasadnień.

Gorgiasz wypracował błyskotliwy styl wymowy artystycznej, zawierającej kunsztowne
zwroty i figury językowe. Swoje osiągnięcia opisał w podręczniku Techne rhetorike, który nie
zachował się do naszych czasów.

- PRODYK ( 470- 400)

- HIPPIASZ ( V w) – urodzony w Elidzie erudyta, poeta, polityk, technik i rzemieślnik,
sławny w starożytności sofista (Platon zatytułował dwa ze swych dialogów jego imieniem).
Uważał, że wie wszystko.

Hippiasz, jak inni sofiści, cel swej nauki widział w przysposobieniu do polityki, lecz stosował
odmienne niż większość metody. Lekceważył antylogię, retorykę i synonimikę w zamian
oferując polimathię - wiedzę encyklopedyczną i mnemotechniki pozwalające na zapamiętanie
większej ilości informacji. Uczył nauk przyrodniczy

Hippiasz przeciwstawiał prawo ustanowione przez człowieka (nomos) naturze ludzkiej
(physis). W jego mniemaniu odgórne prawo tyranizuje ludzi, gdyż jest często sprzeczne z
naturą. Uznawał physis za element łączący wszystkich ludzi, nomos zaś miało ludzi dzielić.
Takie rozgraniczenie mogło się przyczynić do całkowitego odrzucenia prawa pozytywnego
(ludzkiego), lecz Hippiasz wnioskował inaczej. Według niego konsekwencją powrotu do
physis miało być odrzucenie dzielących ludzi przeszkód takich jak granice polis. Tworzył w
ten sposób ideał

Głównym przedmiotem zainteresowań filozoficznych sofistów była dialektyka,
retoryka, polityka i etyka.

Czynności badawcze podporządkowywali celom praktycznym. Nauka miała uczyć
zaradności w zarządzaniu państwem oraz sprawności w mówieniu i działaniu. W
metodologii badań posługiwali się doświadczeniem (empira), czyli obserwowaniem
zjawisk i wnioskowaniu opartym na metodzie dedukcji, a w prowadzeniu sporów
odwoływali się do dialektyki.

Sofiści uważali ze natura poznania jest względna, a zdolności poznawcze człowieka –
ograniczone. Prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów (sensualizm).Nie ma
powszechnej prawdy, bo jest ona dla każdego inna ( relatywizm) Prawda jednego ma
wyższość nad prawdą drugiego, jeżeli posiada większą użyteczność (praktycyzm)

Sofiści uważali,ze pojęcia tym, co dobre, sprawiedliwe i pożyteczne – są względne;
pierwszeństwo dawali prawdą życiowym dogodnym. Dalszą konsekwencją
relatywizmu był konwencjonalizm. Jeżeli wśród względnych prawd niektóre uważane
są przez ludzi za obowiązujące to może być to tylko wynikiem umowy. Prawa, nakazy
i zakazy – wszystko, czego dawniej przestrzegano jako ustalenia (zasady) pochodzące
z boskich zrządzeń – teraz zaczęto traktować jako twory ludzkie. Jeśli obowiązujące
zasady wymyślili ludzie, to ludziom wolno je krytykować zmieniać i usuwać. Ten
relatywizm miał zabarwienie antropologiczne. Protogras, autor słynnego dzieła,, o
bogach”, które zostały spalone, wywołało proces przeciw autorowi. Protagoras wprost
głosił pogląd, że miarą wszystkich rzeczy jest człowiek tzn. ze w każdej sprawie, jaka
odpowiedz jest trafna zależy od człowieka, który ją daje. Dlatego w każdej sprawie
może się zdarzyć, że będą o niej wypowiadać zdania ze sobą sprzeczne. Wobec tego,
ze wszystkie poglądy są względne sofiści dawali pierwszeństwo prawdom życiowo
dogodnym, praktycznym. Sofiści wypowiedzieli wiele poglądów, także na temat
wychowania. W sporze czy natura czy nauczanie kształtuje charakter człowieka,
odpowiadali, że nauczanie potrzebuje,, przyrodzonych zdolności i ćwiczenia”
Ć

wiczenie wymaga długiego czasu to też wcześnie powinno się zacząć naukę.

Wczesne rozpoczęte kształcenie trzeba prowadzić do późnych lat. Zmierzać, bowiem
trzeba do wykształcenia doskonałej indywidualności. Dążąc do jej wykształcenia
uważali, że tylko życie zgodne z przyjętymi zasadami prawa i moralności prowadzi do
osiągnięcia szczęścia. Silny w sensie moralnym charakter człowieka określa stanem
EUBULII – daje ją jasność myśli i stałość woli. Sofiści sądzili ze tak rozumiana cnota
zwycięży wtedy, gdy ludzie będą oświeceni w zasadach moralnego postępowania.

Po sofistach zjawili się dopiero prawdziwi filozofowie:Sokrates, Platon, Arystoteles,
których działalność i poglądy wywarły głęboki wpływ na całą helleńską kulturę.

Filozofowie przypominali pustelników

Początki filozofii greckiej związane są z TALLESEM Z MILETU

(ur. ok. 624 p.n.e., zm. ok. 545 p.n.e.) - Starożytny grecki filozof, matematyk, astronom,
inżynier, polityk, podróżnik i kupiec, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej Grecji,
uznawany za twórcę podstaw nauki i filozofii europejskiej. Prawdopodobnie odkrył, że
magnetyt oraz potarty bursztyn mają własności przyciągania (wnioskując z tego, że według
Diogenesa Laertiosa Tales przypisywał tym przedmiotom duszę). Zaliczany do filozofów
szkoły jońskiej. Jego uczniem był Anaksymander.

Podczas gdy przed nim zadowalano się religijno-poetyckim, mitologicznym obrazem świata,
Tales stworzył pierwszą spójną, racjonalną teorię natury (physis), bez odwoływania się do sił
nadprzyrodzonych, odpowiedzi na zagadki natury poszukując w samej przyrodzie [materii], w
jej obserwacji. Nastąpiło w ten sposób tzw. "przejście od mitu do Logosu".

Jego "materializm”, (co prawda nie znano jeszcze wówczas pojęcia materii, ale świat był dla
Talesa zbiorem konkretnych ciał) w połączeniu z hylozoizmem (zdolność do ruchu jako
podstawowa właściwość przyrody, będącą objawem jej życia i duszy) dał początek szkole
jońskiej i wpłynął na antyczną myśl przyrodniczą w ogóle.

Pierwszym zagadnieniem filozoficznym była kwestia powstania i natury świata arche.

•

"Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa" - twierdził i dowodził
Tales.

•

Arystoteles, który przekazał teorie Talesa, podaje, "że dawniejsi ludzie, którzy żyli
dawno przed obecnym pokoleniem, tak samo zapatrywali się na przyrodę. Według
nich, bowiem Okeanos i Tetyda byli rodzicami tego, co powstało". Woda odgrywała
też istotną rolę w mitologii egipskiej i babilońskiej, z którymi Tales musiał zetknąć się
podczas swoich podróży. Tales podzielał, zatem tradycyjne poglądy, lecz odwzorował
i starał się uzasadnić je w sposób naukowy.

•

Powstanie przyrody kojarzył Tales z narodzinami, wnioskując na podstawie
obserwacji, że musi istnieć jakiś rodzaj substancji (nazwanej później pramaterią,
arche), z której rozwinęły się wszystkie formy (ciała) przyrody i na którą się
ostatecznie rozpadają. Teoria Talesa wskazywała na wodę jako pratworzywo, z
którego rozwinął się świat, gdyż jest ona niezbędna do życia ("to, co żywe, żyje
wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty"), a
ś

wiat był - jego zdaniem bytem ożywionym; woda zmienia też stany skupienia, a więc

może występować w każdej formie.

•

Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej
przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.

•

Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko
chwilową postacią wody.

Prawdopodobnie Tales wiele podróżował. Podczas tych podróży zapoznał się z osiągnięciami
Egipcjan i Babilończyków w dziedzinie matematyki i astronomii. Przebywał też w Memfis,
głównym ośrodku egipskim, i na bazie wiedzy uczonych egipskich mógł oprzeć swoje
twierdzenia.

Posiadał np. praktyczne umiejętności pozwalające na przewidzenie zaćmienia Słońca na 585
r. p.n.e., Czy zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia (na podstawie podobieństwa
trójkątów). Przed Talesem umiejętności te były czysto techniczne, nie były poparte wiedzą
naukową, wynikały z samej praktyki, potrafiono dokonywać obliczeń nie umiejąc ich
uzasadnić, czy przewidywać zjawiska nie znając ich przyczyn. Po Talesie Grecy stopniowo
tworzyli z nich pierwsze teorie naukowe. Tales prowadził badania nad udowodnieniem
swoich twierdzeń oraz twierdzeń wcześniej postawionych przez matematyków egipskich,
dając podstawy nauce przez zapoczątkowanie systematycznej rozbudowy pojęć i twierdzeń
geometrycznych.

Talesowi z Miletu przypisuje się wiele twierdzeń z geometrii:

•

Ś

rednica dzieli okrąg na połowy.

•

Dwa kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe.

•

Jeśli dwie linie przecinają się, to dwa kąty przeciwległe są równe.

•

Kąt wpisany w półokrąg jest kątem prostym.

•

Trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie.

Potrafił też wykorzystać praktycznie swoją wiedzę - według Diogenesa Laertiosa przewidując
wysokie zbiory oliwek wziął w dzierżawę wszystkie okoliczne tłocznie oliwy - dało to mu
możliwość dyktowania cen za korzystanie z nich w okresie wysokiego zapotrzebowania.

Za ojczyznę myśli greckiej uznaje się miasto Milet w Azji Mniejszej, gdzie w VI w powstają
dzieła Malesa, Anaksymandra oraz Anaksymenesa

ANAKSYMANDER Z MILETU ( ok. 610-546 p.n.e.) – Jeden z pierwszych
filozofów greckich, prawdopodobnie uczeń Talesa i nauczyciel Anaksymenesa,
reprezentant szkoły jońskiej; polityk. Podejrzewa się, że był on autorem pierwszego w
historii ludzkości dzieła filozoficznego, znanego pod tytułem

Περὶ φύσεως (Peri

physeos, O naturze).

Główną kwestią, stanowiącą przedmiot zainteresowania filozofów przyrody było zagadnienie
arche, czyli prazasady, determinującej rzeczywistość. Anaksymader, choć podążał drogą
wyznaczoną przez swojego poprzednika, Talesa, inaczej rozwiązywał powyższy problem.
Twierdził, że zasadę rzeczywistości stanowi apeiron (gr.

τὸ ἄπειρον to apeiron od słowa

πέρας peras "kres, granica") czyli bezkres. Tezę tę Anaksymander opierał na następującym
rozumowaniu: Wszystko albo jest zasadą, albo pochodzi od zasady. Jednocześnie, nie istnieje
zasada nieskończoności, bo nieskończoność jest nie determinowalna, a zasada determinuje to,
czego jest zasadą. Jeżeli nieskończoność nie ma zasady, to z konieczności sama musi zasadę
stanowić.

Mechanizm tworzenia świata polegał zaś według niego na wyłanianiu się z apeironu
przeciwieństw, takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność. Wszelkie narodziny oznaczają
rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w
bezkształtnym bezkresie. Anaksymander nieodmiennie wiąże pojęcie rozdzielenia z winą,
której w ten sposób dopuszcza się materia, i wprowadza konieczność odpokutowania za nią
przez ponowne połączenie się w bezkres. W ten sposób także i nasz świat dosięgnie kiedyś
ręka sprawiedliwości i zniknie on w ten sam sposób, w jaki się pojawił. Widoczne są tu
wpływy orfizmu i koncepcji metempsychozy.

Warto nadmienić, że Anaksymander dopuszczał możliwość istnienia nieskończonej ilości
ś

wiatów, skoro wszystkie powstawały z nieskończonego apeironu.

Anaksymander zajmował się matematyką, geografią i astronomią.

Był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy, że gwiazdy krążą wokół Gwiazdy Polarnej.
Był również pierwszym filozofem sugerującym, że powierzchnia Ziemi jest zakrzywiona,
oraz że może ona "pływać" w przestrzeni. Według jego teorii Ziemia jest powierzchnią walca
zakrzywioną w kierunku północno-południowym.

Zajmował się również "biologią". Twierdził, że zwierzęta lądowe wywodzą się od zwierząt
morskich, a człowiek - z niższych gatunków zwierząt.

Przypisuje mu się wynalezienie zegara słonecznego oraz modelu sfer planetarnych. Zasada
bytu według Anaksymandra wiąże się nierozerwalnie z ruchem spiralnym.

Z prac Anaksymandra pochodzi pierwsze zachowane greckie zdanie napisane prozą naukową

[

ANAKSYMENES Z MILETU (. ok. 525 p.n.e.) – presokratejski filozof grecki,
uczeń Anaksymandra, należący do jońskich filozofów przyrody.

Anaksymenes przejął od Anaksymandra zasadnicze jego poglądy: zasada (αρχε, arché) jest
nieograniczona pod względem jakościowym i ilościowym, a także wiarę w wieczność ruchu.
Wprowadził jednak znaczące zmiany do myśli swego mistrza – zasada przestała być
nieokreślonym bezkresem (απειρον, ápeiron), Anaksymenes widział ją jako nieskończone
powietrze, które jest pierwotną przyczyną powstania wszystkich rzeczy. Relacja Teofrasta
brzmi następująco:

„Różnice zaś zachodzą wskutek zagęszczania się i rozrzedzania w poszczególnych
rzeczach i z rozrzedzenia powstaje ogień, ze zgęszczenia zaś wiatr, potem chmury, a z
jeszcze większego zgęszczenia woda, potem ziemia, potem kamienie, a z nich wszystko
inne”.

[1]

Starożytne świadectwo zakłada, że Anaksymenes uznał właśnie ten żywioł za arché ponieważ
powietrze łatwiej aniżeli jakakolwiek inna rzecz podaje się przemianom, a zatem jest idealne,
kiedy staje się przed problemem wyobrażenia sobie sposobu, w jaki powstała wszystka
materia. Podane cytaty każą sugerować, że inspirację czerpał z obserwacji świata, w którym
ż

ył. Swój wpływ miały także wierzenia greckie, które zakładały, że natura duszy oraz

powietrza jest jednakowa, tak, więc jeśli pierwsza utrzymuje ciało przy życiu, to tak samo,
jakby utrzymywało je powietrze. W jednym z fragmentów czytamy:

„Podobnie jak dusza (...), Która jest powietrzem, trzyma nas w skupieniu, tak i cały
ś

wiat również otacza tchnienie i powietrze”.

Niektórzy badacze zwrócili uwagę, że też obserwacja nieba może dostarczyć odpowiedzi na
inspiracje Anaksymenesa. Z nieba (tzn. z powietrza) pada deszcz (tzn. woda), pioruny (tzn.
ogień) i do nieba wracają znów wszelkie opary, co mogło skłonić go do wybrania właśnie
takiej zasady, zwłaszcza, że brak mu określonych dla oka granic. Do jego cech należą:

„Kiedy jest całkiem równomiernie rozłożone, wtedy nie jest widzialne dla oka, lecz
ujawnia się pod postacią zimna, ciepła, wilgoci i ruchu”.
„Powietrze bliskie jest temu, co niecielesne: ponieważ zaś my powstajemy dzięki jego
przepływowi, konieczne jest, aby ono było nieskończone i było go dużo, aby go nigdy
nie zabrakło”.

„Niecielesność” w tym fragmencie, to właśnie określenie owej „niewidzialności” powietrza
oraz wyrażenie nie ograniczenia i nieskończoności, w przeciwieństwie do każdej rzeczy z
niego powstałej, której cechą jest widzialność, skończoność i ograniczenie. Wedle
starożytnych Anaksymenes nazywał powietrze bogiem, a także rzeczom, które z niego
powstały nadawał takie miano.

Pogląd Anaksymenesa, w przeciwieństwie do teorii Anaksymandra o apeironie, bardziej
skupia się na poszukiwaniu wyjaśnienia empirycznego niż metafizycznego. Z racji
ruchliwości daje lepszą, bardziej obrazową metodę tłumaczenia zmian, jakie zachodzą
podczas stawania się. Informuje o tym Plutarch:

„Anaksymenes mówi, że materia, ściśnięta i skondensowana, jest zimna, a
rozrzedzona i luźna, (bo i takiego używa słowa) jest ciepła. Dlatego nie jest
pozbawione racji powiedzenie, że człowiek wypuszcza z ust zarówno ciepło, jak i
zimno. Oziębia się, bowiem oddech ściśnięty i zagęszczony wargami, gdy jednak usta
się rozluźnią, wylatuje i staje się ciepły wskutek rozrzedzenia”.

Jest to kolejny dowód zaczerpnięty z doświadczenia, jaki Anaksymenes przywołał dla
potwierdzenia swej tezy.

Najbardziej znaczącą konkluzją wynikającą z teorii Anaksymenesa jest odkrycie, że
powietrze może mieć zmienną gęstość. Równomiernie rozłożone jest niewidoczne, dopiero
zagęszczenie lub rozrzedzenie powoduje zmianę stanu skupienia. Wpłynęło to na umocnienie
przekonania o jedności przyrody: skoro każda rzecz zbudowana jest w swej pierwotnej
postaci z jednego, to wszystko jest jednością.

Pytanie o przyczynę dynamizmu w metamorfozach rzeczy znalazło swoją odpowiedź w
ustanowieniu ruchu jako naczelnej siły dążącej ku zmianie. Anaksymenes także odnotował
związek pomiędzy temperaturą, a stanem skupienia, ogień ustanowił ciałem najmniej gęstym i
najgorętszym, a kamień najgęstszym i najzimniejszym. Myśli jego stanowiły, więc zaczątek
drogi, którą poszła nowożytna fizyka.

Stosował swoja tezę o zasadzie także przy szukaniu odpowiedzi na zjawiska meteorologiczne,
które ciekawiły Greków bardziej niż zjawiska ściśle fizykalne. Trzęsienia ziemi wytłumaczył
zmianami w temperaturze podłoża, wiatr poruszeniem zagęszczonego powietrza, gdy padają
na nie promienie słońca, to powstaje tęcza, a śnieg był efektem zamarznięcia chmur.

Jako astronom Anaksymenes był autorem wielu twierdzeń, które dziś uważa się za niesłuszne.
Ziemia Anaksymenesa miała postać płaskiego dysku otoczonego kryształową kopułą, w
której tkwiły gwiazdy stałe. Kopuła ta była krańcem świata jako takiego. Do ciał niestałych
należały Słońce, księżyc i planety. Poruszały się one horyzontalnie pomiędzy Ziemią a
kopułą. Zaćmienia Słońca i księżyca tłumaczył Anaksymenes istnieniem ciemnych ciał
niebieskich, cyklicznie zasłaniających ciała jasne. Cykl dnia i nocy był efektem zachodzenia i
ponownego wyłaniania się Słońca spoza gór znajdujących się na krańcach Ziemi.

Naczelną różnicą, jaka zachodzi w tezach Anaksymenesa w stosunku do poprzedników jest
próba racjonalnego wytłumaczenia korelacji pomiędzy jakościową różnicą rzeczy, a ilościową
różnicą w obrębie pierwszej zasady. Zwraca się także uwagę, że pomimo częstej opinii,
jakoby Anaksymenes był filozofem niedorównującym talentem Anaksymandrowi, to przeczą
temu liczne odniesienia, jakie kierują do niego starożytni podczas odwołań do filozofii
jońskiej, widząc w nim najbardziej wykończony i poprawny obraz myśli tej szkoły. Stało się
to za sprawą dostarczenia obrazu przyczyny, która doskonale współgra z zasadą.

[7]

Gdy jońska

filozofia będzie usiłowała się odrodzić u Diogenesa z Apollonii, wtedy impuls ku temu
zostanie zaczerpnięty właśnie, od Anaksymenesa.

Jednak okres największej świetności filozofii greckiej przypada na wiek V , kiedy to
w Atenach rozkwita myśl grecka.

Pionierem w filozofii był SOKRATES . Ateńczyk , który w dyskusji dostrzegał
jedynie sposób dotarcia do prawdy. Całe swe Zycie poświęcił dysputą filozoficznym.
Siła jego oddziaływania była tak wielka, ze władze Aten oskarżyły go o defraudacje
młodzieży i skazały go na śmierć poprzez wypicie cykuty. Choć mógł uciec, Sokrates
wybrał śmierć, akceptując tym samym prawomocny wyrok sądu. Proces Sokratesa
oraz mowę obrończą opisał jeden z najwybitniejszych uczniów, wielki filozof
PLATON.

Sokrates był racjonalistą

Najważniejszą rzeczą Ateńczyka to zdobywanie wiedzy

Chodzi o naukę moralna i politykę

Bóstwa greckie jako źródło zasad moralnych

Wiedza i cnota jako najważniejsze

Metody nauczania:

Nieustannie, nie tylko w szkole

Unikał nauczania bezpośredniego przez pokazywanie, a raczej przez rozmowę

Postępowa rola Sokratesa

Odrzucenie arystokratycznej teorii, że cnota jest dana nielicznym i jest darem bogów

Zasady moralne opierają się na doświadczeniu zdobytym w procesie działania

Metoda samo rozwoju ucznia

Sokrates był człowiekiem, w którym myśliciel nierozerwalnie zespolił się z działaczem
pragnącym nauczyć ludzi cnoty, czyli samodzielnego myślenia, by doprowadzić ich do
moralnego udoskonalenia. W młodości służył jako żołnierz, dając dowody męstwa, a podczas
pokoju służył jako urzędnik znany z rozwagi i odwagi cywilnej. Nie rzadko występował sam
jeden przeciw roznamiętnionemu tłumowi. Na ogół jednak nie brał udziału w sporach
państwowych, całkowicie, bowiem poświęcił się pracy nauczycielskiej.

Pod wieloma względami jego praca pedagogiczna przypominała czynności sofistów, ale
dzieliło go od nich nie tylko to, że uczył bezinteresownie, ale też i cała treść jego nauki.
Jako filozof zajmował się tylko człowiekiem, jego udoskonaleniem moralnym (e t y k ą) oraz
chęcią nauczenia swoich uczniów sztuki poszukiwania prawdy (l o g i k ą). W tej działalności
widział sens swego istnienia.
Zyskał sobie wielu zwolenników i uczniów, ale miał także wielu krytyków. Jedni widzieli w
0nim dziwaka, inni wręcz osobę niebezpieczną, która zachęca do analizowania i
krytykowania istniejących stosunków społecznych, co wydawało się groźne dla panującego.

Pomimo takich opinii Sokrates przez ćwierć wieku nie zmieniał swojego zajęcia. Dopiero w
399 r. spotkało go publiczne oskarżenie, że jego działalność jest szkodliwa. Fabrykant
Anytos, mówca Likon i poeta Meletos wnieśli pod sąd przysięgłych oskarżenie, że winien jest
bezbożności i demoralizacji młodzieży.
Sąd uznał winę Sokratesa. Oskarżyciele, ani sędziowie zapewne nie myśleli o karze śmierci.
Taki ciężki wymiar kary wywołała jego postawa, bo swej winy nie tylko nie uznał, ale kładł
nacisk na doniosłość swej działalności. Z powodów religijnych wyrok nie mógł być
wykonany zaraz. Sokrates spędził, więc 30 dni w więzieniu. Mógł łatwo uniknąć śmierci, bo
uczniowie chcieli mu ułatwić ucieczkę. Z tej propozycji nie skorzystał. Stał na stanowisku
poszanowania prawa.
Potomność po wszystkie czasy widziała w Sokratesie ideał filozofa, a w jego życiu i śmierci
doskonałe wypełnienie obowiązków filozofa. Pism żadnych nie zostawił. Wiedzę o nim
czerpiemy głównie z dialogów Platona i ze Wspomnień Ksenofonta.

Podobnie jak sofiści zajmował się tylko człowiekiem. W człowieku interesowało go
Głównie to, co uważał za najważniejsze i co mogło być przedmiotem reformy i ulepszenia,
tzn. etyką i logiką.
Poglądy etyczne dadzą się sprowadzić do trzech tez:
*C n o t a jest d o b r e m bezwzględnym i najwyższym, wiąże się z pożytkiem i
s z c z ę ś c i e m.
*C n o t a jest w i e d z ą (o tym, czym jest dobro i czym zło).

*Wiedza jest warunkiem dostatecznym cnoty; wiedzieć - znaczy tyle, co być sprawiedliwym;
Stąd wniosek: cnoty można się nauczyć.
Poglądy logiczne
Swoich uczniów uczył poszukiwania prawdy. Kryterium (początkiem) wiedzy jest niewiedza;
czyli psychologiczne uświadomienie sobie faktu niewiedzy, a więc zdanie sobie sprawy z
tego, iż - wiem, że nie wiem.
Wiedzę samodzielnie zdobywa się metodą dyskusji (współpracy umysłowej z drugim
człowiekiem, rozmówcą) przez stawianie pytań. Sokrates w swojej metodzie wyróżniał dwie
drogi postępowania poznawczego:
Metodę negatywną (e l e n k t y c z n), która uczyła usuwania fałszywego przekonania przez
odrzucanie fałszywej, t e z y ( przez sprowadzanie do absurdu wątpliwego twierdzenia);
wiązała się ona z tzw. ironią Sokratesa, który mając rzekomo wątpliwości żądał ich
potwierdzenia lub zaprzeczenia, bo chciał się dowiedzieć jak jest naprawdę;
Metod pozytywną (m a i e u t y c z n ) - uczyła uświadomienia sobie prawdziwej wiedzy
Przy pomocy pytań, które pozwalają niejako na wydobycie jej z rozmówcy.
Zawsze prowadził rozmówcę do poznania prawdy przez stawianie odpowiednio
Sformułowanych pytań, polegających jedynie na dokonywaniu wyboru: tak lub nie.
Sokrates do mistrzostwa opanował sztuk posługiwania się metodą majeutyczną; dzięki niej
pomagał swoim rozmówcom w uświadomieniu sobie błędnych mniemań. Dzięki niej zmuszał
swoich uczniów (rozmówców) do metodycznego myślenia, do odróżniania
Wyobrażeń prawdziwych od fałszywych, rzeczy istotnych od przypadkowych itd. W ten
Sposób uczył ich i rozwijać zdolność do samodzielnego myślenia.
Nigdy nie przekazywał swoim uczniom gotowej wiedzy. Gotowa wiedza, jest darem, z
Którym uczeń nie będzie wiedział, co ma zrobić?. Najcenniejsza jest ta wiedza, którą
tworzymy własną umysłową pracą.
Kształcenie umysłu ludzkiego nie polega na wzbogacaniu zasobu jego wiedzy, ale na
metodzie, czyli na opanowaniu umiejętności samodzielnego myślenia.

W przeciwieństwie do Sokratesa PLATON pozostawiło sobie pokaźny dorobek
przedstawiający jego poglądy dotyczące dziedziny metafizyki, polityki oraz estetyki.
Ponad to założył on Akademię Platońską, słynną szkołę, w której oprócz filozofii
uczono także matematyki i astronomii.

Platon żył 80 lat, był Ateńczykiem, pochodził z arystokracji. Otrzymał staranne i
wszechstronne wychowanie. Mając 20 lat poznał Sokratesa i był jego uczniem 8 lat, do
jego śmierci.

W 387 r. założył własną szkołę – Akademię (mieściła się w gaju Akademosa).

Mieszkał w niej otoczony uczniami. Była to szkoła nauk politycznych. Tworzyła ona
swoiste bractwo, które pod jego kierunkiem przygotowywało się na doradców
politycznych panujących i prawodawców. Członków wiązała ścisła przyjaźń, więź
duchowa, zaś miedzy mistrzem a uczniami panowała wręcz namiętna (platoniczna) miłość

Swoje poglądy na wychowanie zawarł Platon w dialogu - o państwie – w Rzeczpospolitej
i w dialogu pt. Prawa.

W tych dziełach przedstawił koncepcję państwa idealnego, które mogłoby być
urzeczywistnione dzięki należytemu wychowaniu obywateli. Społeczeństwo ludzi
wolnych dzielił na trzy stany: żywicieli, obrońców i filozofów (mędrców), którzy powinni
rządzić państwem. Każdy stan powinien otrzymać odpowiednie wychowanie.

Platon opracował koncepcję państwowego systemu edukacyjnego: starannie omówił cele i
metody wychowawcze, wyodrębnił etapy procesu wychowawczego i zaznaczył progi
selekcyjne, stosownie do zdolności i pozycji społecznej wychowanka.

W swoich dziełach zawarł wiele praktycznych uwag na temat doboru małżonków,
wychowania dzieci w wieku przedszkolnym, wychowawczej i kształcącej roli zabawy,
dostosowania tekstów literackich (bajek i opowieści o bogach) do możliwości
psychicznych i umysłowych dzieci. Najwięcej uwagi poświęcił wychowaniu mędrców,
przyszłych rządców państwa, a za najważniejsze uważał wpojenie im odpowiednich cnót i
rozwój rozumu.

*koncepcja państwa utopijnego – pierwsza w dziejach utopia pedagogiczna
„Rzeczpospolita” | ”państwo” –obraz idealnego państwa

*zdolności nie pochodziły z pochodzenia społecznego

*rządzący nie mogli mieć rodziny i własności prywatnej

*dusza nośnikiem wiedzy – istnieje niezależnie od człowieka w świecie idei – za
przewinienia w świecie idealnym skazanie na czasowy pobyt w świecie materialnym

*dusza łączy się z człowiekiem w momencie urodzenia

*w momencie połączenia uaktywnia się w ciele człowieka tylko jedna część, która
decyduje o tym gdzie ta dusza będzie

*różni ludzie mają dusze w innych częściach ciała

*zgodnie z predyspozycjami trafiamy do innego stanu społecznego: rozum – stan rządów,
emocjonalność – stan wojowników, strażników, pożądliwość – stan żywicieli

*dziecko zawsze miało taką samą duszę jak rodzice, jeśli mieli duszę pożądliwą, w
przypadku innych niewiadomo.

*celem systemu oświatowego rozwijanie zdolności człowieka

*rozwijanie zdolności, z którymi przyszło na świat, niczego więcej nie możemy dziecku
dać – pesymizm pedagogiczny

-> etapy wychowania wg Platona

* rodzice musieli być dokładnie dobrani

*matka musiała mieć 20-40 lat, ojciec 30-50

*dzieci były umieszczane w instytucjach opiekuńczych, matki nie mogły się do nich
przywiązywać, za każdym razem karmiły inne.

*dzieci są własnością państwa, państwo od razu przejmuje nad nimi kontrolę, nie ma
rodziny, jest wychowanie publiczne

-3lata w takiej placówce

-3- 6 lat – pierwsze publiczne przedszkola (Platon ojciec przedszkoli); zwracanie uwagi
na rozwój fizyczny i moralny, dziewczynki i chłopcy razem w placówce

-po 6 roku życia – dziewczynki i chłopcy osobno, dziewczęta tak samo kształcone,
kobieta ma takie same uzdolnienia (równouprawnienie edukacyjne), oddzielenie by
wcześnie nie rodziły dzieci – utrudnianie kontaktów

- 6 – 10 rok życia – żadnej teoretycznej nauki, ćwiczenia fizyczne, moralne, estetyczne,
wejście do społeczeństwa – czas na socjalizację tych dzieci

-10 – rozpoczęcie nauki szkolnej

-10- 13- nauka czytania i pisania

-13 – 16- kształcenie literackie i muzyczne

-16 – 17- ćwiczenia gimnastyczne, ograniczenie wychowania intelektualnego na rzecz
fizycznego

-17-20 – efebia – służba wojskowa, miała pokazać, jakie predyspozycje ma młodzież,
selekcja na zdolnych i mniej zdolnych, ktoś, kto był najlepszy pod względem fizycznym
zostawał na służbę wojskową –kończą edukację – strażnicy, wojownicy. Inni mieli być
zdolni pod innym względem (intelektualnym)

-20 – 30- studia kończące się kolejną selekcją

-30 – 35- studia dialektyczne

-35-50 – praktyka przygotowująca do rządzenia

*filozofowie nie mieli dzieci, bo byli za starzy, gdy kończyli naukę – urzędnicy, strażnicy
wojskowi, żywiciele

*cały system zmuszał do odkrycia zdolności wrodzonych

*przez wiele wieków ta koncepcja była powielana

We wszystkich dialogach zabierają głos współcześni mu przedstawiciele nauki, polityki, jak i
prości ludzie różnych zawodów. On sam nie wypowiada odrębnego zdania.

W jego filozofii można wyróżnić 3 okresy:

1. Zaczął jako sokratyk - był przejęty zagadnieniami etycznymi i przekonany o istnieniu
niezawodnej wiedzy pojęciowej.
2. Na tym podłożu stworzył teorię bytu i teorię wiecznych idei oraz rozwinął naukę o duszy
Poszukując odpowiedzi na relacje, jakie zachodzą między duszą i ciałem.
3. Dążąc do przezwyciężenia idei dualizmu (idee i rzeczy, dusza i ciało) kładzie nacisk na
Zachodzące między nimi związki; na tym gruncie rozwinął swoją filozofię przyrody i
filozofię państwa.
Z tym ostatnim obszarem, czyli z filozofią państwa wiążą się jego poglądy pedagogiczne.
Swoją pedagogikę i cały system wychowawczy buduje Platon na pojęciu prawdy opartej na
idei dobra i sprawiedliwości. Prawdę zdobywa się dzięki poznaniu rozumu.
Celem wychowania było wykształcenie przywódcy, idealnego króla, który posiada doskonałą
(królewską) wiedzę opartą na rozumie, której jedynym kryterium jest osiągnięcie
(opanowanie) prawdy.
W duszy każdego człowieka-obywatela żyje idea sprawiedliwego państwa. Aby jego
wyobrażenie doprowadzić do świadomego poznania potrzebna jest PAJDEJA , czyli
prawdziwa kultura, która może być zaszczepiona człowiekowi tylko przez wychowanie w
zbiorowości. Zasady wychowania ma określić prawodawca, a rząd ma czuwać nad ich
Realizacją.

Zrażony do demokracji ateńskiej zaczął budować zupełnie nowy (utopijny) ustrój państwa.
Pomysły czerpał z dorobku współczesności. Ze Sparty przejął zasadę wychowania
państwowego i muzycznego (kształcenie charakteru i męstwa), z Aten - zapożyczył program
Kształcenia umysłu oraz idee harmonijnego rozwoju fizycznego i duchowego.

Platon oddaje w ręce państwa cały proces wychowania. Ono ma wziąć je w karby, ustalić
najdrobniejsze szczegóły, wykluczając przy tym zaspokajanie jakichkolwiek potrzeb
indywidualnych. W idealnym państwie nie ma własności, nie ma rodziny. Platon odrzuca
wszystko, co mogłoby dzielić obywateli. Dzieci są własnością państwa i pozostają pod
Wyłączną opieką rządu.
Ustrój idealnego państwa opierał się na trzech stanach (grupach społecznych), czyli na:
rządcach, strażnikach i żywicielach.
1. Rządcy - filozofowie, to mężowie mający za sobą 30 lat edukacji i 15 lat praktyki w
Różnych instytucjach państwowych; nie mają żadnej własności, życia rodzinnego; cały
wysiłek i zdolności kierują na pomnażanie publicznego dobra.
2. Strażnicy - wojownicy, mają bronić państwa orężem i troszczyć się o jego niepodległość.
3. źywiciele to rolnicy, rzemieślnicy i kupcy, mają troszczyć się o zapewnienie państwu dóbr
materialnych.

Ten porządek społeczny Platon uzasadniał argumentami psychologicznymi twierdząc, że
Dusza ludzka składa się z 3 części - zdolności, które dominują wśród członków owych
Grup społecznych.
Grupę pierwszą - wyróżnia ROZUM, którego siedzibą jest GŁOWA (najwyższa część ciała);
ona ma panować nad całym człowiekiem i nad innymi częściami duszy.
Grupę drugą - wyróżniają UCZUCIA i ZMYSŁY; ich siedliskiem są PIERSI. Ta grupa
wyróżnia się odwagą i męstwem oraz uczuciem miłości dla własnego kraju (ojczyzny).
Grupę trzecią - wyróżnia POśĄDLIWOŚĆ, której siedzibą jest BRZUCH, a główną cechą
pragnienie dóbr materialnych i wygód, dążenie do zaspokojenia głodu, łaknienia. Jej
członkowie pozbawieni są zarazem wszelkich wyższych uczuć i moralnych wartości.

Do tych trzech części duszy ludzkiej Platon dostosował swój system wychowawczy.

Pragnąc zapewnić wszystkim dzieciom jak najlepsze warunki rozwoju (fizycznego,
umysłowego i moralnego), radzi otaczać je troskliwą opieką jeszcze przed urodzeniem
(tworzy pedagogikę prenatalną).
Państwo powinno, więc czuwać nad właściwym doborem rodziców; nie dopuszczać do
płodzenia dzieci przez rodziców w niewłaściwym wieku. Matki miały być w wieku od 20 do
40 lat, a ojcowie od 30 do 50 lat. Kobietom ciężarnym winno się zapewnić spokój (nie
dopuszczać do silnych wzruszeń i zapewnić potrzebny ruch).
Dzieci po urodzeniu stawały się własnością państwa; miały być wychowywane w
Domach dziecka, pod opieką odpowiednio wyszkolonych nianiek. Matki w okresie karmienia
Miały dochodzić o wyznaczonej porze i za każdym razem karmić inne niemowlę, aby nie
przywiązały się do swoich dzieci. Niańki miały pilnować zdrowia dzieci i czuwać nad ich
Bezpieczeństwem; dla łagodzenia strachu i płaczu miały je kołysać.
Systematyczne oddziaływanie wychowawcze rozpoczynało się od 3 roku życia.
Teraz odpowiednio przygotowane wychowawczynie (pedagogika przedszkolna) miały
organizować dla nich stosowne gry i zabawy na wolnym powietrzu, opowiadać specjalnie
dobrane bajki i wierszyki, uczyć muzyki. Należy stronić od muzyki zniewieściałej,
zmysłowej, żałobnej; muzyka powinna być prosta i rytmiczna.
Zabawy, oznaczone przez państwo, mają kształcić dziecko, odkrywać jego charakter i
uzdolnienia. Ich dopełnieniem ma być gimnastyka, która powinna dawać dziecku poczucie
własnej siły.
W tym okresie - do 6 roku życia chłopcy i dziewczęta miały być wychowywane razem.
Główne zajęcia to ćwiczenia gimnastyczne i taniec oraz deklamacje i śpiewy. Zajęcia te miały
uczyć dyscypliny, umacniać zasady moralne i smak estetyczny. We wszystkich tych
działaniach chodziło o zachowanie harmonii i równowagi między wychowaniem fizycznym i
duchowym.
Duże znaczenie przywiązywał Platon do higieny osobistej i odpowiedniego żywienia. Tu
odwoływał się do zaleceń i wskazań ówczesnej medycyny (Hipokratesa).
Od 7 do 10 r. życia rozpoczynała się nauka szkolna. Pierwsze trzy lata zajmować miała nauka
czytania, pisania i rachunków; następne trzy lata obejmowały: wykształcenie literackie i
muzyczne obejmujące grę na lutni oraz deklamację przy akompaniamencie muzyki.
Wykształcenie literackie miało opierać się na żywym słowie, wchłanianym przez pamięć (w
ten sposób dochodzi do wiązania wiedzy z duszą). Pismo jest szkodliwe, psuje pamięć,
utrudnia przyjmowanie słów przez duszę. Utwory śpiewane i deklamowane winny zawierać
pochwałę bogów, bohaterów narodowych i różnych zalet moralnych. Należy dobierać je z
wielką ostrożnością, bo zwykle tworzą je poeci dla dorosłych, a nie dla dzieci. Roi się w nich
od scen i pojęć niepedagogicznych, często wręcz niemoralnych.
Bardzo wielki nacisk kładł Platon na naukę matematyki. W elementarnym zakresie miały się
jej uczyć wszystkie dzieci. Na tym poziomie winna być dopasowana do potrzeb wojska, do
handlu, rolnictwa i żeglugi. Na wyższym poziomie, stawała się przedmiotem formalnego
kształcenia, narzędziem rozwoju pamięci i samodzielnego myślenia.
Dzięki wykształceniu matematycznemu umysł ludzki poznać może nie tylko przedmioty
realne, ale także świat idei. Tylko umysły zdolne do matematyki mogły być dopuszczone do
studiów filozoficznych.
Do nauki nie wolno zapędzać przymusem. Młodzież trzeba trzymać na wodzy przez
rozwijanie w niej poczucia honoru i wstydu. (Tę myśl przejął później J. Locke).
W pracy wychowawczej najwięcej czasu i wysiłku trzeba poświęcać młodzieży zdolnej.
Silne, bowiem namiętności i wielkie wady bywają u natur zdolnych, a nie u miernot, dlatego
zdolni, jeśli się na skutek niestarannego wychowania zepsują, grożą społeczeństwu
ogromnym niebezpieczeństwem.
Od 18 do 20 roku życia chłopcy mieli przechodzić efebię.

Teraz całkowicie eliminowano naukę umysłową. Zajmowano się wyłącznie wychowaniem
fizycznym, lecz nie po to, aby przygotowywać ich do zawodów sportowych, ale wyłącznie
dla potrzeb wojny; do ćwiczeń gimnastycznych dodawano zapasy, walki w ciężkiej zbroi,
odbywano marsze, uczono jazdy konnej i polowania, przyzwyczajano młodzież do wysiłku i
pokonywania trudów, uczono umiejętności podporządkowania się interesom zbiorowości.
Platon nie uznawał rozwijania wrażliwości na cierpienie, na choroby i ułomność. Kto nie jest
zdolny do dzielności - niech umiera?
W okresie efebii miała następować selekcja chłopców. Najbardziej zdolni i wartościowi mieli
być przeznaczeni do dalszej edukacji. W tym celu miano ich poddawać
Różnym próbom, np. odwagi, wytrzymałości, cierpliwości, odporności na pokusy itp. Ci,
którzy przeszli je zwycięsko, rozpoczynali 10 letnie studia poświęcone zgłębianiu
matematyki. Ona miała być wstępem do filozofii. Nauka filozofii miała trwać 5 lat (do 35
roku życia). Cała ta edukacja miała doprowadzić do poznania istotnej mądrości, skierowanej
Na poznanie człowieka, pozwalającej na zgłębienie idei najwyższego dobra - prawdy.
Po ukończeniu studiów, przechodzili wszyscy na 15 lat do życia praktycznego, czyli do prac
w wojsku i w urzędach cywilnych, gdzie mieli nabrać doświadczenia i by dopiero teraz, w 50
roku życia, stanąć mieli u steru spraw państwowych.

Wśród uczniów Akademii znalazł się trzeci wśród wielkich filozofów greckich
ARYSTOTELES. Urodzony w królestwie Macedonii. Arystoteles rozpoczął naukę w
wieku 17 lat w Atenach. Prace Arystotelesa tak jak dzieła jego nauczyciela Platona
poruszają szeroką gamę tematów.

Przeprowadzona przez niego klasyfikacja zwierząt uważana jest przez wielu za początek
nauki biologii. Jednak to jego dokonania w dziedzinie filozofii liczą się największym
uznaniem.

Ufał tylko rozumowi i zmysłom. Przez 20 lat był członkiem Akademii Platońskiej. W 335
r. p.n.e. Założył własną szkołę, w gimnazjonie poświęconym Apollinowi Likejskiemu
(herosowi ateńskiemu) – stąd nazwa Liceum.

Na temat wychowania wypowiedział się w „Polityce” i „Etyce Nikomahesjskiej”.

Tak jak Platon uważał, że wychowanie powinno być kierowane przez państwo,
regulowane przez prawodawstwo.

Człowiek według niego jest istotą składającą się z nierozerwalnie z sobą połączonych
ciała i duszy. Jedynym źródłem poznania ludzkiego jest świat materialny, poznawany
przez zmysły i przyswajany dzięki wewnętrznej pracy umysłu.

Celem człowieka jest życie szczęśliwe, aby je osiągnąć konieczna jest prawość,
cnotliwość i wolność. Do praktykowania cnót trzeba być wdrożonym przez ćwiczenia.
Wychowanie, – czyli wdrażanie do praktykowania cnoty przez przyzwyczajanie i przez
kształcenie intelektualne (rozwijanie umysłu) jest przygotowaniem do sztuki życia
szczęśliwego.

Uważał, że na proces i efekty wychowania wpływają zarówno czynniki wrodzone (natura
dziecka), jak i celowe oddziaływanie na jego rozwój fizyczny, psychiczny i umysłowy.

W pierwszym okresie życia (przedszkolnym), za który odpowiedzialni są rodzice, należy
dbać przede wszystkim o rozwój fizyczny, wyrabianie nawyków i wychowanie moralne,
ponieważ są to podstawy dalszego wychowania.

Kształcenie powinno odbywać się w trzech cyklach siedmioletnich w szkole.

Wyprowadził wskazówki jak powinno wyglądać nauczanie – pokazywanie, utrwalanie,
ć

wiczenia.

Jego rozważania na temat wychowania dyskryminowały kobiety – mózg kobiecy, z natury
mniejszy objętościowo, uważał za słabszy od męskiego i mniej zdolny do pracy
umysłowej.

-> poglądy pedagogiczne

*opisał w dziele „Polityka”

*różnił się od Platona wizją wychowania

* uważał, że bez wychowania w rodzinie nie jest ono prawdziwe

0-7lat wychowanie w rodzinie, pow. 7 wychowanie pod opieką państwa

*18-50 lat – kobieta może zostać matką

*od 37 – mężczyzna może zostać ojcem

*każdy chłopiec kształcił się 14 lat

* 0-7 lat – wychowanie w rodzinie

*7-14 lat – wychowanie intelektualne

*14- 21 lat – wychowanie fizyczne

*potem każdy miał wybrać dyscyplinę, którą był zainteresowany, i sam się w niej
kształcić – indywidualne studiowanie

*podstawą poznania jest poznanie zmysłowe

*proces uczenia się (wkład Arystotelesa do dydaktyki): 1) poznawanie zmysłowe
(spostrzeganie) 2) zapamiętywanie 3) uogólnianie

W jego ogromnym dorobku naukowym (ok. 170 prac - poezje, listy, eseje, dialogi)
Obejmującym dzieła z logiki, filozofii przyrody, metafizyki, ekonomii, psychologii, etyki,
Polityki i innych dziedzin nauki jest wiele wzmianek (głównie w Polityce) ważnych także dla
pedagogiki (dot. nauczania i wychowania).
Wyrastają one z paru podstawowych założeń, tez:
- Głównym zadaniem jednostki jest jej uczestniczenie w życiu społecznym państwa.
- Tylko byt społeczny jest trwały i wartościowy.

- Społeczność pozostaje taka sama, chociaż jedni ludzie odchodzą (umieraj ), a inni
przychodzą (rodz się ).
- Człowiek żyje tylko w związku ze zbiorowością; i dlatego nie może dopominać się (wbrew
interesom społeczeństwa) o jakieś swoje prawa.
- Państwo jest tworem żywym, jego siła i ustrój zależy od odpowiedniego usposobienia
obywateli.; Do obowiązków państwa należy, więc troska o staranne ich wychowanie, które
Powinno być podporządkowane tym celom.

Arystoteles deklarował się jako stanowczy zwolennik szkolnictwa publicznego, państwowego
i przymusowego, ale przeciwny był zrywaniu więzów między dzieckiem
A rodziną. Miłość rodzinna i serdeczna atmosfera domu - przyczyniają się do uszlachetnienia
jednostki.
ś

ywo zajmowała go kwestia wychowania moralnego. Cnoty nie można się nauczyć,

Ani zaszczepić przez czysto intelektualne oddziaływanie. Wiedzieć, co jest dobre - jeszcze
nie
Wystarcza by czynić dobrze.
Charakter i wola są czymś odrębnym od inteligencji. Wiedza sama nie dyktuje zasad
postępowania; ona tylko wyrabia (wzbogaca) nasze poglądy. Na charakter składa się kilka
czynników, m. in. natura, przyzwyczajenie i rozum.
Wg psychologii Arystotelesa dusza składa się z części rozumnej i nierozumnej, która
wywołuje w człowieku pożądliwość, zachcenia, gniew itp.
Rozum nie jest początkiem i przewodnikiem cnoty, ale popędy. Jego zdaniem popędy można i
należy kształcić. Ponieważ ujawniają się wcześniej niż rozum - należy się nimi zająć już od
wczesnego dzieciństwa, równolegle z kształceniem ciała.
W tym wieku dziecko nie słucha argumentów rozumu. Do skierowania ich we
Właściwą stronę należy nawet używać nacisku.
Człowiek, który przyzwyczaił się do zwracania stale swych popędów ku pewnemu celowi,
wytwarza w sobie w tum kierunku wprawę, a ta stwarza w nim pewien stan skłonności, które
już nie łatwo ulegaj odmianie. Umacniane skłonności stają się, przekształcają się w
Przyzwyczajenie, a ono z czasem staje się (jak mówimy) drugą naturą. Jednak nawet
najbardziej wyrobione nawyki nie mogą być pozostawione bez światła rozumu – potrzebują
dorady.
Uczenie się i nauczanie - Arystoteles przyjmuje, że duch ludzki jest wyposażony w pewne
pierwiastki myślowe, które spoczywają w utajeniu, ale zachowują zdolność do uruchomienia
się w odpowiednim momencie.
Proces uczenia się – przebiega przez szereg szczebli: od poznania zmysłowego do
Duchowego.
Wyróżnić w nim można 3 stadia:
1. Postrzeganie przy pomocy zmysłów (zdolność odbierania wrażeń), które na nas oddziałują
przez różne znaki, a przede wszystkim przez mowę i zmysł słuchu
2. Spamiętywanie, czyli zbieranie, gromadzenie i magazynowanie w umyśle wrażeń i
Przeżyć (doświadczeń)
3. Przetwarzanie ich na naszą wewnętrzną treść,czyli wyrabianie w sobie zdolności
Dochodzenia do uogólnień, do rozumowania, które są wynikiem intensywnej czynności
naszego wnętrza.
Do niej popycha nas wrodzona ruchliwość i zdolność naśladowcza.
Owa twórczość wewnętrzna
- podobna jest do tworzenia artystycznego, sprawia nam przyjemność, wyzwala i wprawia w
ruch naszą energię. Ten nasz wewnętrzny trud, wynagradzany jest przez ciągłą nowość i

odmianę; budzi się pragnienie poznania nowych obszarów rzeczywistości, rodzi się i
opanowuje nas zainteresowanie dla poznawanych przedmiotów.
Szczególną łatwość w zakresie uczenia się posiada młody wiek.
Owe utajone zdolności myślowe - wychodzą na przeciw oddziaływaniu otoczenia i
wychowawcy.

Ucząc się - dziecko rośnie duchowo, staje się czymś więcej, aniżeli było, rozwija tkwiące w
swym wnętrzu możliwości, które dążą do pełnego ich urzeczywistnienia.

Temu psychologicznemu przebiegowi procesu uczenia się odpowiada logiczny proces
nauczania, który powinien szczególnie eksponować:
*oddziaływanie na zmysły (nauczanie poglądowe),
*ćwiczenie pamięci w zatrzymywaniu (spamiętywaniu) wyobrażeń i przeżyć (doświadczeń),
*uczyć umiejętności (zdolności) przywoływania tej zatrzymanej wiedzy.
W tym procesie pomocne jest:
*podawanie do zapamiętania odpowiednio uporządkowanego materiału,
*kojarzenie dawnej wiedzy z nową,
*ćwiczenie pamięci przez częste powtarzanie i streszczanie materiału oraz rozwijanie
umiejętności posługiwania się zdobytym materiałem.

Arystoteles w Polityce zostawił także wiele praktycznych wskazówek wychowawczych
dotyczących troski o rozwój ciała i zdrowie dziecka, a więc Np.:
*o roli mleka i sposobie odżywiania
*o ruchu, zabawie i hartowaniu ciała
*o dziedziczności,
*o znaczeniu właściwego dobierania się par rodzicielskich itd.

Wielką wagę przykładał do ochrony dziecka przed ujemnymi wpływami na dziecko; kto
demoralizuje i gorszy dzieci ma być publicznie napiętnowany i ukarany chłostą.
W wychowaniu małego dziecka nic nie zastąpi miłej i zdrowej atmosfery domu rodzinnego.

Istnieje jeszcze jeden ciekawy aspekt życia Arystotelesa. W wieku lat 41 powrócił on
do ojczystej Macedonii by podląc stanowisko osobistego nauczyciela syna
ówczesnego króla. Chłopiec ten już wkrótce zyskał miano legendarnej postaci i zmieni
wiek historii starożytnego świata to ALEKSANDER WIELKI

Ojczyzna Aleksandra nie należała wówczas do Grecji. Było to królestwo feudalne, które
Grecy traktowali jako kraj barbarzyńców. Jednak dynastia Macedońska wywodziła się z
Grecji. W Aleksandrii słynny matematyk Euklides założył swoja akademię,tutaj tez
wykształcenie zdobył wielki wynalazca Archimedes, a biblioteka Aleksandryjska zdobyła
miano najznakomitszej biblioteki świata antycznego.

W V wieku Ateny przeżywały okres tzw. ,,złotego wieku” Następuje najwyższy
rozkwit kultury i nauki. Wtedy też zaczęła się budzić REFLEKSJA
PEDAGOGICZNA, którą zapoczątkowali sofiści, tworząc humanistyczna teorię
wychowania

Z praktyczną działalnością pedagogiczną tych trzech wielkich filozofów starożytności
wiąże się rozwój publicznego, średniego szkolnictwa w Atenach.

Do najbardziej znanych należała, założona na początku IV stulecia, szkoła Isokratesa.
Była to pierwsza regularna szkoła na poziomie średnim dla chłopców od 14-15
roku życia. Nauka była płatna.
Od nauczycieli Isokrates żądał wysokiego poziomu moralnego zapewniając, że tym łatwiej i
lepiej pokierują młodzieżą, im sami będą zacniejsi.
Isokrates swojej szkole, która była zarazem zakładem wychowawczym, nadał kierunek
ogólnokształcący. Odrzucał wychowanie zawodowe. Podkreślał, że nie chce kształcić
uczonych, ani mówców, ani adwokatów, czy kupców. Chce kształcić człowieka,
przygotowanego praktycznie do życia obywatelskiego. Człowiek, to coś więcej niż jego
zawód.
Za podstawę dla swej działalności edukacyjnej obrał naukę wymowy (retorykę).
Nauka w jego szkole była czymś w rodzaju studiów wyższych. Naukę zaczynał od
zapoznania uczniów z zasadami gramatyki i kompozycji oraz nauk wymowy. Istota dalszej
nauki polegała na badaniu i objaśnianiu pięknych zwrotów literackich.

W oparciu o doświadczenia Isokratesa powstały później szkoły retoryczne; -
Najpierw w Atenach, a potem w Rzymie, które przygotowywały efebów do czynnego udziału
w życiu publicznym. Od jego czasów cała kultura antyczna, całe wychowanie starożytnego
człowieka dążyć będzie do tego jednego ideału - do ideału mówcy.