1) Malesińska M., Kurkowski Z., Szuchnik J., Kosmalowa J., Rozwój słuchu i mowy – fizjologia i patologia.

Okres swoistej mowy dziecięcej – czwarty – szósty rok życia

Okres swoistej mowy dziecięcej trwa przez kolejne trzy lata. W tym okresie doskonalą się sprawności językowe dziecka. W tym wieku dziecko słyszące prowadzi już swobodne rozmowy. Posługuje się rozbudowanymi wypowiedziami, chociaż reguły budowania zdań nie są jeszcze w pełni utrwalone. U dzieci będących w wieku przedszkolnym dostrzega się rozbudowaną aktywność ruchową, wzrost zainteresowania światem, zjawiskami przyrodniczymi. Dzieci zadają mnóstwo pytań: o nazwę, przyczynę, skutek.

Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem fizycznym i umysłowym dziecka. Sprawność narządów artykulacyjnych ma odbicie w coraz doskonalszej wymowie.

U progu nauki szkolnej dziecko słyszące ma bogate umiejętności językowego komunikowania się. Kolejnym ważnym krokiem w rozwoju percepcji słuchowej dźwięków mowy jest zdolność analizy i syntezy głoskowej wyrazu, czyli umiejętność świadomego wyróżnienia głosek w wyrazie z zachowaniem ich kolejności (analiza głoskowa) lub połączenia głosek w całość wymawianiową z zachowaniem kolejności (synteza głoskowa). Tego typu sprawność wymaga nie tylko zdolności różnicowania i wyodrębniania głosek, ale również pamięci słuchowej i tak zwanej świadomości fonologicznej. Umiejętność ta warunkuje nabycie późniejszej umiejętności czytania i pisania.

Co się dzieje u dzieci z uszkodzonym narządem słuchu?

Doskonalenie się sprawności językowych dzieci z wadami słuchu trwa, niestety, przez znacznie dłuższy czas (cały okres szkolny) i rzadko osiągany jest poziom sprawności analogiczny do właściwego słyszącemu siedmiolatkowi. Słuchanie i mówienie jest dla dziecka z uszkodzonym narządem słuchu trudną pracą do wykonania. Jest to umiejętność, której w celowy sposób musi się nauczyć i którą musi przez wiele lat doskonalić. Osiągnięcie takiego poziomu mowy i języka, jaki jest charakterystyczny dla słyszących rówieśników, jest możliwe przy zachowaniu określonych warunków, lecz prawie zawsze stanowi wyzwanie dla specjalistów, rodziców i samego dziecka.

2) Maria Przetacznikowa, Wiek przedszkolny [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.

Przejawem wzrostu wrażliwości słuchowej u dzieci w wieku przedszkolnym jest zarówno rozwój słuchu werbalnego, tj. zwiększona wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej, jak też słuchu muzycznego, co wyraża się w coraz lepszej umiejętności rozróżniania tonów pod względem ich wysokości, siły i barwy oraz w zdolności do rozpoznawania rożnych szmerów.

Dzieci w tym wieku interesują się muzyką: lubią jej słuchać i potrafią śpiewać proste w układzie piosenki. Trudność sprawiać może dzieciom ujmowanie poszczególnych interwałów, zaś przejawem ich wrażliwości na różnice wysokości dźwięków bywa dostosowanie się podczas śpiewu do biegu melodycznej w górę i w dół. Zajęcia umuzykalniające w przedszkolu przyczyniają się do rozwoju poczucia melodii i zalążkowego poczucia harmonii. Zmiana tonacji lub nieprecyzyjne odtwarzanie melodii zdarza się jednak dzieciom wstępującym do szkoły, z wyjątkiem dzieci wybitnie uzdolnionych muzycznie. (Werner, 1959).

W stosunku do poczucia melodii i harmonii bardziej zaawansowane jest u dzieci w wieku przedszkolnym poczucie rytmu. Przy dźwiękach muzyki dzieci klaszczą, podskakują, przytupują i tańczą. Układy rytmiczne są jednak przez dzieci w tym wieku upraszczane, podobnie jak stępują u dzieci, zwłaszcza młodszych, charakterystyczne odchylenia: rytmiczna, dwuczęściowa linia zostaje ujednolicona. W toku dalszego rozwoju poczucia rytmu dziecko przyswaja sobie najpierw takty dwuwymiarowe, parzyste, potem nieparzyste.

3) Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 rok życia)

W okresie swoistej mowy dziecięcej następuje ostateczne opanowanie pełnego zasobu fonemów języka ojczystego oraz dalsze doskonalenie systemów morfologicznego i składniowego. Dziecko bogaci zasób słownika czynnego i biernego, potrafi budować zdania poprawne gramatycznie i o odpowiedniej prozodii. Poznając otaczający świat zadaje dorosłym mnóstwo pytań, oczekując wyczerpujących odpowiedzi.
W pierwszym okresie „swoistej” mowy dziecko wzbogaca układ zasad gramatycznych. Układ ten nie jest jeszcze w pełni utrwalony. Dlatego dziecko kształtuje swoją wymowę drogą analogii i kontaminacji. Powstają wtedy ciekawe twory językowe. W tym okresie wymowa dziecka jest już na ogół poprawna. Spotyka się jednak dzieci, które „słabo” wymawiają słowa i całe zdania, mówią szybko lub powoli i zawsze niewyraźnie. Mimo iż rozumieją znaczenie wielu słów, używają nadal wyrazów z zakresu słownictwa podstawowego, często dziecięcego .
Wyraźna i prawidłowa wymowa jest podstawą kształtowania się umiejętności czytania i pisania, która decyduje o dalszych losach szkolnych dziecka. Błędy popełniane w mowie dźwiękowej pojawiają się przeważnie również w mowie pisanej, zaś nabywanie sprawności płynnego odczytywania zdań w połączeniu ze zrozumieniem tekstu zależy w decydującej mierze od poziomu rozwoju mowy i myślenia ucznia.
Mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja). Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż . Autorzy określają, iż rozwój mowy trwa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy . Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dź, które pojawiły się w czwartym roku życia zaczynają się utrwalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć w izolacji, jednak w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r powinna być już wymawiana, ale często pojawia sie dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są upraszczane zarówno w nagłosie jak i w śródgłosie .
U sześciolatków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym. Mimo tej reguły mogą pojawić się kłopoty z wymową głosek sz, ż, cz, dż. Mogą pojawić się problemy z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu .

Rozwój mowy dziecka w okresie przedszkolnym

Rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia i działania; kształtując mowę dziecka trzeba więc ujmować ten proces w związku z całokształtem rozwoju psychicznego i fizycznego . Nie ulega wątpliwości, iż właśnie w tym okresie życia, rozwój mowy jest najintensywniejszy i trwa do 6-7 roku życia. Potem jest ona jedynie coraz bardziej wzbogacana, szlifowana i doskonalona. Bazą zaś i podłożem są pierwsze cztery lata życia, a zwłaszcza od 3 do 6 roku. Mowa stanowi najbardziej efektywny sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania. Każde dziecko winno być traktowane indywidualnie, gdyż nawet dzieci w tym samym wieku różnią się między sobą i w rozwoju mowy można dostrzec pewne różnice. Jednak, następujące po sobie etapy nie ulegają zmianie, dlatego konieczne jest, aby je znać i wiedzieć jaki poziom rozwoju mowy przypada na dany wiek, a w przypadku dysharmonii, rozpoznać pierwsze jego symptomy. Znajomość tego, co wskazuje na normalny rozwój mowy jest rzeczą istotną. Bez wiedzy o tym, kiedy i w jakich granicach tolerancji czasowej pojawiają się w mowie przeciętnego dziecka poszczególne głoski, nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka. W przeciwnym razie, zamiast pomóc, możemy zaszkodzić, bądź to wymagając od niego tego, czemu jeszcze sprostać nie potrafi bądź też zaniedbując rozwój mowy, lekceważąc czy też przeoczając niepokojące sygnały. Tak więc istnieje niebezpieczeństwo stawiania zbyt wygórowanych wymagań, które zamiast pomóc, mogą zniechęcić i przyczynić się do zahamowania rozwoju, bądź tez zbyt niskich – które nie pozwolą na wzrastanie tkwiącego w dziecku potencjału.
Bardzo ważna jest umiejętność kierowania rozwojem mowy od wczesnego dzieciństwa, dawanie dobrych wzorów wymowy, pobudzanie i prowokowanie do wypowiedzi, zadawanie pytań, udzielanie cierpliwie odpowiedzi na wszystkie dręczące dzieci problemy.