Sarmatyzm i jego literackie kontynuacje Pan Tadeusz, Potop, Transatlantyk

Sarmatyzm to ideologia i styl życia szlachty polskiej, wykształcone w XVII wieku. Sarmatyzm idealizował przeszłość szlachty, głosił wyższość tego stanu nad innymi. Ideałem osobowym był wzorzec osobowy szlachcica katolika, ziemianina i rycerza, tradycjonalisty we wszystkich dziedzinach życia niechętnego wobec innych.

W literaturze barokowej opis kultury i obyczajów znajdujemy w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska (ok. 1636–1701), opisujących przygody wojenne i życie ziemiańskie autora. Druga część tekstu przynosi barwny i szczegółowy opis życia codziennego ówczesnej szlachty. Autor jawi się jako typowy Sarmata, człowiek o ciasnych horyzontach, maskowanych pozorami obycia i erudycji. Uderza powierzchowność jego refleksji, niezwykła pewność siebie, skłonność do samochwalstwa i dbałość o własne wygody. Równocześnie charakteryzuje go patriotyzm, waleczność jako żołnierza i zaradność w roli gospodarza.

Niektóre cechy szlachty to:

– ceremonialna religijność pozbawiona jednak szczerości przeżyć;
– samowola, pieniactwo i nietolerancja;
– słabe wykształcenie, oparte na modlitewnikach i kalendarzach szlacheckich z poradami gospodarczymi, wróżbami, horoskopami i tłumaczeniami snów;
– skłonność do bójek i picia miodu.

Pamiętniki zostały napisane soczystym, gawędziarskim stylem i z poczuciem humoru, niewątpliwą cechą Sarmaty, np. Onufrego Zagłoby w Potopie.

Pochwałę przedstawicieli stanu szlacheckiego zawiera Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego. Dowódca wojsk polskich Karol Chodkiewicz z dumą mówi o szlacheckim bohaterstwie i tradycji wojskowej:

[Sarmaci] Naród, który ze szkoły
Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy,
Który wprzód w szabli niźli w zagonach liczy,...

Równocześnie Wacław Potocki pokazuje czarne oblicze sarmatyzmu – pijaństwo, lenistwo i ospalstwo.

Nawiązania do kultury sarmackiej pojawiają się w oświeceniu. Literatura tej epoki przede wszystkim krytykowała wady i konserwatyzm szlachecki. Poruszała kwestie liberum veto i stosunków szlachecko–chłopskich.

W Powrocie posła Juliana U. Niemcewicza negatywne cechy sarmackie reprezentuje starosta Gadulski. Charakteryzuje go głupota, podstępność i chciwość. Wypowiada dziwaczne opinie na temat polskiej polityki zagranicznej, broni liberum veto, mimo że destabilizowało ono politykę państwa. Jako konserwatysta jest niechętny reformom.

Omawiając kontynuacje sarmatyzmu, można się odwołać do postaci Cześnika i Rejenta z Zemsty Aleksandra Fredry, mówić o ich przywarach i prowadzonym przez nich procesie, który świadczył o kłótliwości i uporze szlachty. Nawiązaniem do sarmatyzmu jest sportretowanie życia szlacheckiego w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Szlachta, zbiorowy bohater epopei narodowej, to „ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy”, np. Podkomorzy, Sędzia, Wojski, Gerwazy, Protazy, szlachta zaściankowa – Dobrzyńscy. Zespalają oni wady i zalety świata szlacheckiego: patriotyzm, ofiarność, kultywowanie tradycji, obyczajów, języka, strojów, honor – ale i pychę, mściwość, konserwatyzm, prywatę i anarchizm. Poemat Mickiewicza jest pożegnaniem z takim narodem szlacheckim. Zbiorowość została potraktowana z wyrozumiałym uśmiechem.

Najważniejsze cechy szlachty w Panu Tadeuszu to przestrzeganie dawnych tradycji, obyczajów i narodowego stroju. Tradycje te nie zawsze były chwalebne. Świadczy o tym spór o zamek, kłótnia Asesora z Rejentem, historia Domeyki i Doweyki, nienawiść Gerwazego do rodu Sopliców i zajazd na Soplicowo. Pozytywne cechy to odwaga i staropolska gościnność.

Zgodnie z tradycją toczy się życie towarzyskie. Patriotyzm szlachty został potwierdzony, gdy w Soplicowie pojawiły się polskie wojska.

Adam Mickiewicz miał świadomość, że opisywany przez niego świat schodził już z areny dziejowej, dlatego używał nostalgicznych określeń (ostatni zajazd, woźny trybunału, klucznik).

Do tradycji sarmackiej powracał Sienkiewicz pisząc Trylogię, w tym Potop – opisał tu wojnę ze Szwecją (1655–1656). Jako źródło historyczne posłużyło autorowi pamiętnikarstwo polskie XVII wieku (J.Ch. Pasek). Typowo sarmacką postacią w powieści jest Zagłoba. Jest to samochwała, znakomity gawędziarz, kolorysta, człowiek obdarzony sprytem, dzięki któremu znajduje wyjście z nieprawdopodobnych sytuacji. Kultura sarmacka została przypomniana w licznych realistycznych opisach strojów, broni i wyposażenia wnętrz. Bohaterowie powieści mówią stylizowanym językiem szlachty, zawierającym wiele łacińskich wtrąceń.

Polemiką, rozliczeniem z tradycją narodową, w tym z sarmatyzmem, jest twórczość Witolda Gombrowicza. Transatlantyk, napisany przewrotną prozą barokową, obala mit narodowy.

---