K. Górski: Aluzja literacka. Istota zjawiska i jego typologia (Problemy teorii literatury, s.1)

Aluzja:

• mówienie o jakimś przedmiocie bez wymieniania go w sposób wyraźny,

• przemilcza, nie komunikuje a sugeruje pewną treść,

• jednoznaczna, by odbiorca uchwycił sens,

• etymologicznie - od ludere - grać, bawić się, igrać,

• gdy nie chcemy czegoś powiedzieć brutalnie albo kiedy chcemy komuś dokuczyć bez ponoszenia odpowiedzialności,

Aluzja literacka:

• aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego,

• środek artystyczne, ze związków między twórczością indywidualną i dorobkiem życia literackiego zastanym przez autora,

• obliczona na wykształconego literacko odbiorcę,

• stosowana przez autorów o wysokiej kulturze literackiej (nigdy w folklorze),

• pojawia się w epokach o silnie rozwiniętym życiu literackim,

• gdy przesunięto badania z genezy dzieła na jego działanie jako wytworu artystycznego.

Różnica między aluzją a wpływem:

Aluzja: jeśli tekst B (późniejszy chronologicznie) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszy) jako środkiem wyrazu.

Wpływ: tekst A umożliwił posłużenie się nim, wpłynął na ukształtowanie tekstu B.

Aluzja literacka jest wynikiem wpływu, ale nie wszystkie wpływy pełnią funkcję aluzji, wpływ - szerszy - od podświadomości do plagiatu. A aluzja jest świadomym wyzyskaniem cudzego dzieła bez krzywdy autora tego dzieła, jest rodzajem hołdu, podnosi wartość cudzego dzieła.

Aluzja bezpośrednia:

• nawiązuje do cudzego tekstu w sposób wyraźnie zaznaczony:

1. kontynuacja fabuły cudzego utworu (Słowacki Wacław - nawiązanie do Marii Malczewskiego) - to najsilniejszy rodzaj aluzji,

2. trawestacja utworu (Marchołt Kasprowicza) - całego albo poszczególnych scen. Występują analogie albo kontrasty. I stylizacje,

3. polemika, wywołane nastroje liryczne,

4. przejęcie cudzej postaci literackiej (jej imienia, charakteru, stylu życia, jako symbolu),

5. sparafrazowanie w tytule urywka z cudzego tekstu,

6. porównania i peryfrazy - aluzje do szczegółów cudzego tekstu,

7. cytat wpleciony w tekst dzieła (by określić sytuację bohatera, stosunek autora do cytowanego dzieła, dla parodii, parodiowania maniery literackiej);

• istniała już w renesansie;

• cytaty rozpowszechnione, które „straciły” autorów, zleksykalizowane - gdy ktoś się nimi posługuje nieświadomie (bez świadomości ich pochodzenia) - to nie aluzja.

Aluzja pośrednia:

1. reminiscencja podświadoma,

2. reminiscencja świadoma o charakterze aluzji,

3. reminiscencja świadoma bez intencji aluzyjnej,

4. plagiat:

• kreślenie świadomości / nieświadomości reminiscencji należy do psychologii twórczości, nie da się na podstawie samego tekstu stwierdzić (może rozstrzygnąć wyznanie autora lub okoliczności uboczne),

• jeśli sygnalizowanie jest ukryte - to aluzja pośrednia.

Żeby tekst bez bezpośrednio zaznaczonego związku był aluzją, to musi:

• odnosić się do powszechnie znanego utworu,

• operować podobną / identyczną tematyką,

• kształtować tematykę w opozycji do utworu, do którego jest aluzją.

Różnice między aluzją a plagiatem:

• nikt nie robi plagiatu z powszechnie znanego dzieła,

• plagiator niewolniczo trzyma się fabuły, nie przeciwstawia się ważnym szczegółom, zmienia tylko tytuł, imiona i drugorzędne cechy kolorytu lokalnego,

• aluzja pośrednia może za pomocą fabuły cudzego dzieła przeciwstawić się jego problematyce, a może nawiązywać do problematyki bez pokrewieństw fabularnych,

• może nawiązywać do cudzej wizji poetyckiej,

• zawsze na podstawie opozycji do dzieła, może to zaznaczać przez pierwiastki treściowe i formalne,

• trudno udowodnić aluzję pośrednią, bo jest ona dla czytelnika współczesnego ukazaniu się dzieła.

1

---