Rozdział 1 Przedmiot nauki o finansach publicznych.

1. Pojęcie nauki o finansach publicznych.

Istnieją trudności z definicją „ finansów publicznych” Do zdefiniowania finansów publicznych wielce przydatne jest kryterium własności, wg którego działalność gospodarczą i społeczną dzielimy na prywatną i społeczną ⇒ sektor prywatny i sektor publiczny. Zastosowanie tego kryterium pozwala stwierdzić, że przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska i procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego.

Wadą tej definicji jest sprowadzenie fin. publicznych do nauki o gospodarowaniu pieniężnymi środkami publicznymi ( co jest typowe dla ekonomii klasycznej), a jej nowoczesne ujęcie wymaga , oprócz zewnętrznej formy funduszy publicznych, wzięcia pod uwagę również jej treści ekonomicznej, społecznej, politycznej itp.( nauka stara się określić związki przyczynowo - skutkowe między gromadzeniem pieniędzy a procesami gospodarowania, społecznymi i politycznymi )

Nauka o fin. pub. bada przyczyny i skutki tworzenia finansów publicznych, a to wymaga odpowiedzi na pytania:

• Dlaczego władze zgłaszają popyt na pieniądz, co kształtuje jego wielkość?

• W jaki sposób popyt na pieniądz może być zaspokojony?( podatki, pożyczki)

• Jakie skutki przynoszą wydatki władz publicznych, kreowanie popytu na pieniądz?

• Jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane?

• Jakie dziedziny i w jaki sposób powinny być finansowane z funduszy publicznych?

• Jakie powinny być relacje miedzy różnymi szczeblami władzy?

2. Kategoria potrzeb zbiorowych

Działalność gospodarcza człowieka ma na celu zaspokajanie potrzeb, co stanowi centralny element teorii ekonomicznej (to jest motyw gospodarczej aktywności człowieka)

Potrzeba - pożądanie wartości użytkowych (dóbr i usług), wynikające z osiągniętego rozwoju gospodarczego i kulturalnego ludzkości.

• ma charakter nieograniczony (na nowym poziomie rozwoju, nowe potrzeby)

• są wywoływane przez postęp techniczny, organizacyjny, naukowy, kulturalny itp.

• wraz z rozwojem materialnego dobrobytu rośnie rola potrzeb wyższego rzędu.

Natomiast możliwości zaspokajania potrzeb są ograniczone ⇒ prawo ograniczonych możliwości zaspokajani potrzeb ( które ma względny i ogólny charakter)

Zróżnicowanie stopnia zaspokajania potrzeb wynika z :

• zachowania poszczególnych jednostek ( ich kryteria wyboru)

• wpływu państwa, władz samorządowych.

Niektóre potrzeby muszą być zaspokajane zbiorowo ( odbiorcą jest społeczeństwo) np. obrona narodowa, oświetlenie ulic, korzystanie z dróg publicznych itp. Istnienie potrzeb zbiorowych wynika z istnienia społeczeństwa oraz instytucji państwa. Wymaga to niestety funduszy , co powoduje sięgnięcie do dochodów innych podmiotów, głównie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, ewentualnie - z zagranicy. A to z kolei ogranicza zaspokajanie potrzeb indywidualnych.

Wybór zakresu i rodzaju potrzeb indywidualnych, które są finansowane z funduszy pub. wynika z:

• istniejącego w danym kraju systemu ekonomicznego,

• realizowanej doktryny społecznej

• poziomu rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego

Alokacja środków pieniężnych na potrzeby zbiorowe jest niepopularna, gdyż społeczeństwo odczuwa je bardziej ex post niż ex ante tj. np. jeśli chodzi o obronę narodową zauważa sens nakładów na nią, gdy bezpieczeństwo jest naruszone.

Niektórzy kwestionują podział potrzeb na indywidualne i zbiorowe, uważając że potrzebę trzeba traktować jako zjawisko przypisane tylko jednostce.

3. Dobro publiczne

Trudno przeprowadzić podział na dobra publiczne i prywatne. Część dóbr ma charakter wyłącznie publiczny np. powietrze, lasy, morza itp., inne mogą być i takie i takie ( np. energia).

Dobra publiczne (sensu stricto) to te, które z przyczyn swych cech fizycznych służą zbiorowości lokalnej, lub całemu społeczeństwu (są dobrodziejstwem natury lub powstają dzięki działalności człowieka)

Kryteria określenia dóbr publicznych:

1. Kryterium użyteczności (społeczne) - dobra prywatne ograniczają się do jednej osoby (np. samochód), a w dostępie do dóbr publicznych nie ma rywalizacji (np. transport publiczny)

2. Kryterium odpłatności(ekonomiczne) - dobra publiczne to te które finansuje budżet państwa, te konsumowane zbiorowo.

Konsumpcja dóbr publicznych jest konsumpcją narzucona poszczególnym jednostkom, co stanowi sprzeczność interesów ekon. jednostki i społeczeństwa. Np. bezdzietne małżeństwo płaci podatki, z których część idzie na oświatę publiczną, czy zasiłki rodzinne.

4. Dobro społeczne.

Zakładamy, ze istnieją 3 rodzaje dóbr: publiczne, społeczne i prywatne.

Dobra społeczne - to takie dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej polityki są dostępne dla każdego obywatela np. oświata, ochrona zdrowia. Chodzi o to, że są one finansowane z funduszy publicznych, ale nie wyklucza to częściowej odpłatności ⇒ dobro społ. - prywatne.

Dobra publiczne sensu largo - dobra pub. sensu stricto+ dobra społ.

Dostęp obywateli do dóbr publicznych jest więc nieograniczony, inaczej jest z dobrami społecznymi. Dobra społ. są tworzone dla obywateli, których normalnie ( na rynku komercyjnym) nie stać, by było na ich zakup.

dochody doch.

indywidualne indyw.

użyteczność użyteczność

Krzywa użyteczności dobra publicznego Krzywa użyteczności dobra społ.

Neutralność użyteczności dóbr publicznych jest uproszczeniem, gdyż często poziom dochodów indywidualnych wpływa na ich użyteczność np. nie każdego stać na samochód, aby korzystać z dróg publicznych.

5. Finanse publiczne jako przedmiot zainteresowania różnych dyscyplin.

Finanse publiczne są głównie przedmiotem zainteresowania nauk ekonomicznych ( instrumenty finansowe typu podatki, dotacje, opłaty, pożyczki wpływają na całą gospodarkę narodową i mikropodmioty). Ale funkcjonowanie fin. pub. jest możliwe dzięki istnieniu norm prawnych ( ustawy zasadniczej oraz ustaw o ustroju budżetowym, ustaw podatkowych itd.). finanse pub. są instrumentem władzy, stąd muszą być analizowane w kontekście funkcjonowania mechanizmu politycznego - nauki polityczne ( wpływ doktryn politycznych na wielkość funduszy politycznych, źródła ich powstawania, kierunki wydatkowania).Procesy tworzenia i wykorzystywania funduszy pub. są także przedmiotem zainteresowania socjologii (zasiłki, renty itp.) W praktyce fiskalnej ważną rolę odgrywają także względy psychologiczne ( reakcje zbiorowe np. na wprowadzenia podatków).

ROZDZIAŁ 2 PRZEGLĄD WAŻNIEJSZYCH TEORII FINANSÓW PUBLICZNYCH

Wyróżniamy naukę o finansach publicznych:

• Opisową (pozytywną)

• Normatywną

Okres przedkapitalistyczny:

1. Kameraliści - myśl kameralistów przypisywała duże znaczenie gospodarce państwa, sprowadzało się to nie tylko do polityki protekcjonistycznej, realizowanej za pomocą instrumentów finansowych, lecz także do wykorzystywania podatków w funkcji interwencyjnej. Dostrzegali oni związek między fiskalną aktywnością państwa a dobrobytem społecznym. Zalecali oni pobieranie podatków nie tak gdzie można, ale tam gdzie trzeba. Po raz pierwszy postawili kwestię granic wydatków publicznych ( pośrednio granic opodatkowania). Ich zdaniem budowanie budżetu państwa powinno rozpoczynać się od potrzeb państwa, czyli wydatków, do których należy dostosować dochody (zasada rocznego sporządzania budżetu)

Jan Ferdynand Nax - polski zwolennik poglądów kameralistów, dostrzegał różnice między fiskalnymi i interwencjonistycznymi celami działalności państwa. Trzy podatki Naxa:

• Podatek gruntowy

• Podatek od osób

• Podatek od rzeczy

2. Merkantyliści - preferowali gospodarkę krajową i uważali, że należy ją chronić m.in. za pomocą systemu podatków i ceł. Szczególne znaczenie w tej polityce miał kolbertyzm ( od Jeana Colberta). Zasługi Colberta: standaryzacja prawa regulującego system podatkowy, celny, administracyjny. W okresie fizjokratyzmu dominował pogląd, że jedynym źródłem bogactwa i dochodu czystego jest rolnictwo. Konsekwencją takiego rozumienia gospodarki była koncepcja podatku jedynego (powinni go płacić wyłącznie właściciele ziemscy). Leseferyzm, pojęcie którego sens sprowadza się do tego, że w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy, wobec tego powinna się ona opierać na wolnej konkurencji.

Liberalna myśl finansowa:

Teoretyczne i ideologiczne podstawy liberalizmu gospodarczego stworzyła Adam Smith. Liberalizm preferował wolność gospodarczą, wolną konkurencję, silny indywidualizm gospodarczy, od którego zależy pomyślność całego społeczeństwa. Prywatna własność jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości. Rola państwa powinna ograniczać się do tworzenia warunków do swobodnego działania praw rynku ( państwo i finanse publiczne muszą być ograniczone do minimum). Smith traktował podatki jak zło konieczne. Przewidywał dla państwa następujące obszary działalności:

• Obrona zewnętrzna

• Ochrona własności i wymiar sprawiedliwości

• Organizacja robót publicznych

Doktryna liberalna opiera się na trzech kardynalnych założeniach:

• Polityka podatkowa powinna być neutralna (w jej wyniku nie mogą następować zmiany w podziale dochodów w społeczeństwie)

• Ciężary podatkowe społeczeństwa powinny być takie, aby nie hamowały aktywności gospodarczej Oran nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do gromadzenia oszczędności

• System podatkowy powinien zawierać także podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe ponosili w istotnym stopniu także pracownicy najemni ( możliwość zwiększenia oszczędzania i inwestowania przedsiębiorców)

Ortodoksyjna teoria finansów publicznych:

Ortodoksyjna teoria finansów publicznych, podporządkowana skarbowemu punktowi widzenia, zaleca aby budżet państwa był jak najmniejszy. Wg Say`a podatek jest ciężarem nie tylko z prywatnego, ale także społecznego punktu widzenia. Koncepcja małego budżetu oznacza, że powinien on mieć taką wysokość, która pozwala finansować ewidentne zadania publiczne państwa, a zwłaszcza zapewnić ład wewnętrzny i obronę narodową. W świetle doktryny ortodoksyjnej budżet państwa powinien być bezwzględnie zrównoważony ( stale zrównoważony). Wg ortodoksyjnych fiskalistów w odniesieniu do gospodarowania publicznymi środkami konieczne jest stosowanie ocen etycznych i religijnych w przypadku wydawania przez rząd sum większych niż zostały zgromadzone. Inne zalecenie ortodoksyjnej teorii finansów publicznych dotyczy przeznaczenia zaciągniętych pożyczek. Jeżeli już nie da się uniknąć deficytu budżetowego, to musi on być bezwzględnie przeznaczony na finansowanie rozwoju gospodarki. Pożyczki powinny być jak najszybciej spłacone, aby nie zwiększać kosztów obsługi długu. Ortodoksyjny fiskalizm wyklucza możliwość wykorzystania podatków do innych celów niż fiskalne (neutralność podatków względem gospodarki). Konsekwencją koncepcji małego budżetu jest brak odpowiedzialności państwa za pełne wykorzystanie zdolności wytwórczych (także odpowiedzialności za bezrobocie). W ortodoksyjnej teorii finansów można dostrzec elementy koncepcji „wypychania zasobów” prywatnych poza obieg ściśle gospodarczy. Do zrozumienia natury ortodoksyjnego fiskalizmu niezbędne jest uwzględnienie szerszego tła tzw. skarbowego punktu widzenia (tłem jest ogólna teoria ekonomiczna). Założenia teorii ekonomicznej:

• Równowaga ekonomiczna gospodarki

• Równość między oszczędnościami i inwestycjami

• Komplementarność między konsumpcją i oszczędnościami

• Stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej

Pierwsze próby interwencjonizmu fiskalnego:

Georg Friedrich List - w jego poglądach charakterystyczne było uznanie wytwórczego charakteru działalności państwa. Pogląd ten znajduje wyraz w teorii Steina, wedle którego działalność państwa nie tylko przyczynia się do odtworzenia funduszy publicznych, lecz także prowadzi do powstania nadwyżki, która powracając do gospodarki powoduje akumulację nowych kapitałów. (to jest chyba nie istotne)

Złota reguła finansów publicznych:

Aby zrozumieć istotę tej reguły trzeba znać metody budowy budżetu państwa. W ujęciu krańcowym można wyróżnić metodę dochodową oraz wydatkową. Wedle złotej reguły finansów publicznych strona dochodowa budżetu państwa powinna być dostosowana do strony wydatkowej. Wszystkie ponoszone wydatki publiczne są ważne i konieczne dla dobra ogółu. Złotą regułę doskonale ujął G. Jѐze: „Są wydatki, trzeba je pokryć”. Na dzień dzisiejszy złotą regułę finansów publicznych należało by interpretować inaczej. Chodzi o to aby przewidywane w planie wydatki znalazły źródło finansowania. Nieprzestrzeganie złotej reguły finansów publicznych prowadzi na ogół do ponoszenia dodatkowych wydatków.

Rewolucja keynesowska (interwencjonizm państwowy)

W koncepcji interwencjonizmu państwowego w sposób zasadniczy zmieniła się rola finansów publicznych. Finanse publiczne ( instrumenty dochodowe i wydatkowe) stały się głównymi narzędziami interwencji państwa w gospodarkę. Ich celem było:

• Pobudzenie efektywnego popytu w gospodarce, zgłaszanego ze strony wszystkich podmiotów, popytu warunkującego rozwój inwestycji, a przez to wzrost produkcji i spadek bezrobocia

• Łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego - traktowane jako środek polityki antyrecesyjnej i antykryzysowej - m.in. poprzez stosowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury; ich rolę mają spełniać odpowiednio skonstruowane podatki (skale podatkowe), które w okresie boomu mają hamować ekspansję przedsiębiorstw (podatki progresywne), a w okresie słabnięcia tempa wzrostu gospodarczego pobudzić przedsiębiorców (łagodniejsze ciężary podatkowe).

Neokeynesowskie teorie finansów publicznych:

• Zalecenia A.H. Hansena:

1. W sposób kategoryczny odrzucił zasadę równoważenia budżetu

2. Metody finansowania wydatków rządowych (plan działania rządu):

• Zaciągać kredyty w bankach handlowych podczas depresji

• Zaciągnięte kredyty bankowe dadzą gospodarce silny impuls rozwojowy, wyrażający się wzrostem dochodu narodowego oraz wzrostem oszczędności

• W chwili przywrócenia równowagi w gospodarce oraz osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia, wydatki publiczne powinny być finansowane z progresywnych podatków dochodowych (koncepcja budżetu dynamicznego)

• W przypadku pełnego zatrudnienia i wzrostu płac w gospodarce możliwe jest pojawienie się silnej presji inflacyjnej ( należy hamować inflacje poprzez stosowanie podatków od konsumpcji)

1. W pewnych sytuacjach zaciąganie długu jest nie tylko nieszkodliwe, lecz przynosi korzyść gospodarce oraz społeczeństwu i może przyczynić się do poprawy sytuacji finansowej państwa ( przejaw zdrowej polityki finansowej)

2. Konsekwencją poglądów Hansena koncepcja sporządzenia dwóch odrębnych budżetów :

• Budżet operacyjny - związany z realizacją bieżących zadań publicznych

• Budżet kapitałowy - polega na opracowaniu planu wydatków długoterminowych ta, aby zapewnić niezbędne środki pieniężne na realizowane przez państwo zadania (inwestycje).

• Koncepcja finansów funkcjonalnych A. Lernera:

Kryterium stosowania instrumentów fiskalnych jest skuteczność działania w celu zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz zapobiegania inflacji ( regulowanie wydatków rządowych). Lerner zaleca stosowanie wszelkich środków polityki finansowej państwa, byleby tylko były skuteczne, stad nazwa „ finanse funkcjonalne” ( przykładowe środki: podatki, wydatki publiczne, zaciąganie i spłata długów, emisja pieniądza i wycofywanie go z obiegu)

• Teorie finansów publicznych wg J.M Buchanana:

1. Koncepcje organiczne:

1. Instytucja państwa jest integralnym elementem państwa

2. Podstawowym kryterium wydatków publicznych powinno być maksymalizowanie społecznej użyteczności lub ogólnego dobrobytu

3. Konstruktywny charakter działalności państwa

4. Przez finanse publiczne rząd może zwiększyć użyteczność pieniężnych środków publicznych

5. Większy efekt dla społeczeństwa niż poniesione przez nie ciężary

2. Koncepcje indywidualistyczne:

1. Państwo i poszczególni obywatele są stronami antagonistycznymi

2. Obowiązuje zasada ekwiwalentności podatkowej ( za zapłacone podatki obywatel otrzymuje określone świadczenia)

3. Trzy systemy fiskalne ( ze względu na różnice między ciężarem podatkowym a świadczeniem: saldo dodanie, ujemne, zerowe):

• System pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie (saldo ujemne)

• System neutralny (saldo zerowe)

• System redystrybucyjny ( os. O niskich dochodach : saldo ujemne(otrzymują większe świadczenia), o wysokich dodatnie(dopłacają do os. Gorzej sytuowanych)

• Kryzys państwa podatkowego wg J.A. Schumpetera:

• Schumpeter był zdecydowanym przeciwnikiem wzrostu ciężarów podatkowych, jednak potwierdzał tezę Wagnera o nieuchronności wzrostu wydatków publicznych, a w konsekwencji wzrostu obciążeń podatkowych.

• Pod wpływem ciężarów podatkowych kapitalizm będzie przechodził od fazy kapitalizmu „ żywotnego i nieskalanego” do kapitalizmu spętanego.

• Schumpeter trafnie zauważył związek pomiędzy wzrastającymi ciężarami podatkowymi a ekspansją biurokracji.

• Neoliberalizm i nowy konserwatyzm fiskalny:

• Krytycy oskarżali państwo, że przez interwencjonizm narusza filozofię mechanizmu rynkowego, podważa prawa rządzące rynkiem, dewastuje zasoby gospodarki itd.

• Przeniesienie ciężaru oddziaływania na gospodarkę z instrumentów fiskalnych na instrumenty monetarne

• Główne założenia nowego konserwatyzmu fiskalnego:

• Bezwzględnie zrównoważony budżet i to w okresie roku fiskalnego, a nie w okresie cyklu koniunkturalnego

• Zdecydowane ograniczenie skali redystrybucji PKB przez system finansów publicznych, gdyż powoduje to efekt wypychania prywatnych zasobów gospodarczych poza obieg gospodarczy

• Powrót do koncepcji jak najmniejszego budżetu państwa przez cięcia w wydatkach (gospodarczych i socjalnych)

• Zmniejszenie ciężarów podatkowych, co oznacza powrót do koncepcji jak najniższych podatków

• Zmniejszenie podatków zbliży politykę podatkową do paradygmatu konserwatyzmu fiskalnego

• Wszystkie te działania powinny doprowadzić do radykalnego zmniejszenia długu publicznego

Standardy z Maastricht dla krajów członkowskich UE:

• Wymóg, by deficyt budżetowy nie przekraczał 3% PKB

• Zalecenie, by dług publiczny nie przekraczał 60% PKB

Rozdział 3 Funkcje finansów publicznych.

Trzy rodzaje funkcji:

• alokacyjna,

• redystrybucyjna,

• stabilizacyjna.

Według niektórych podręczników (m.in. Samuelson, Nordhaus) są one określane jako trzy funkcje państwa:

• zapewnienia efektywności gospodarki wobec niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów,

• zapewnienie sprawiedliwości i równości wobec nierównych dochodów,

• zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej wobec jej cyklicznego funkcjonowania.

Wypływa to z faktu, że finanse pub. są instrumentem państwa, oraz działalność państwa jest nastawiona na rzecz obywateli i społeczeństwa (⇒gospodarka publiczna).

1. Funkcja alokacyjna.

Polega na tym, że finanse pub. są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce rynkowej w związku z dwojakiego rodzaju zadaniami stawianymi przez państwo:

• zadaniami publicznymi ( zaspokajanie potrzeb publicznych)

• zadaniami społecznymi ( zaspokajanie potrzeb społecznych oraz tych, których źródłem jest niesprawność mechanizmu rynkowego).

Realizacja tych zadań jest konieczna, gdyż mechanizm rynkowy nie zaspokaja potrzeb zbiorowych. Próba urynkowienia ich jest bezskuteczna, ponieważ nie każdy korzysta z nich w jednakowym stopniu.

Trzy rodzaje niesprawności mechanizmu rynkowego:

• nadmierne zróżnicowanie dochodów poszczególnych jednostek.

• pełna swoboda wyboru obywatela, która może wyrządzić szkodę i obywatelowi i społeczeństwu ( państwo wymusza pewną część konsumpcji dostarczając nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie dobra i usługi ważne dla rozwoju i egzystencji ( chodzi głównie o dobra społeczne)

• efekty uboczne działalności przedsiębiorstw ( zanieczyszczenie środowiska).

2. Funkcja redystrybucyjna.

Państwo bezpośrednio nie wytwarza dochodu, chociaż spełniając konstytucyjne funkcje ponosi wydatki. Wymusza to redystrybucję dochodów społecznych, która jest realizowana w formie pieniężnej i budzi wiele kontrowersji.

Kryteria redystrybucji dochodów mają aspekty:

• makroekonomiczny: dotyczy zakresu redystrybucji PNB, ogólnej struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władze.

• makrospołeczny: polega na analizowaniu skutku działalności państwa dla różnych grup społecznych.

• jednostkowy.

Podstawowym kryterium redystrybucji dochodów jest jej taki zakres i taka struktura, które pozwalają funkcjonować gospodarce, a państwu wypełniać jego funkcje. Redystrybucja dokonywana jest przez ogromną ilość operacji finansowych. Finansowanie procesów dóbr publicznych i społecznych jest możliwe tylko przy określonym systemie wyrzeczeń jednostek, które pozbawiane są części dochodów na rzecz ogółu, co powoduje pogorszenie ich sytuacji materialnej. Pojawia się tu problem sprawiedliwego rozłożenia finansowania ciężarów finansowania zadań publicznych i społecznych. Podstawowy dylemat związany z redystrybucją sprowadza się do wyborów, czy nadać:

• priorytet efektywności gospodarowania (pobudzanie aktywności gospodarczej, co może niestety prowadzić do nadmiernego zróżnicowania dochodów)

• priorytet sprawiedliwości ( równości, co z kolei hamuje aktywność gosp.)

Pojawia się tu także spór dlaczego ludzie bogatsi mają płacić większe podatki.

3. Funkcja stabilizacyjna.

Polega na częściowym stabilizowaniu działania funkcji alokacyjnej i redystrybucyjnej (łagodzeniu wahań cyklu koniunkturalnego, czego mechanizm rynkowy nie jest w stanie zapewnić).

Musimy pamiętać, że:

• państwo prócz fin. pub może wykorzystać instrumenty polityki monetarnej.

• w latach 70, 80 polityka fiskalna w stabilizowaniu gospodarki okazała się nieskuteczna

• istnieje spór o zakres i kształt polityki fiskalnej.

Najczęściej do stabilizacji wykorzystuje się:

• podatki ( finansują alokację, są narzędziem redystrybucji, oraz stabilizują cykl koniunkturalny przez ograniczanie dochodów w czasie ekspansji (np. podatek progresywny) i odwrotnie)

Dwa sposoby wykorzystania podatków w funkcji stabilizacyjnej:

• wbudowanie tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury w system podatku dochodowego

• dyskrecjonalne (uznaniowe) regulowanie poziomu opodatkowania w zależności od koniunktury ( tyle, ze to wymaga czasu na legislację itp.)

• wydatki ( np. zasiłki dla bezrobotnych w fazie spadku koniunktury nie ograniczają popytu)

Podstawowymi środkami oddziaływania na popyt, inflację, zatrudnienie i stopę % są:

• wielkość dochodów budżetowych (ograniczają popyt, jeśli jest on nadmierny)

• wielkość wydatków budżetowych (kreują popyt)

• saldo budżetu państwa (skala deficytu jest jednym z podstawowych kryteriów polityki)

Przejawiają się one w:

• skłonności do oszczędzania,

• skłonności do inwestowania,

• poziomie stopy procentowej (związane z deficytem i długiem publicznym),

• poziomie bezrobocia (zatrudnianie w sektorze publicznym).

Funkcja redystrybucyjna może być sprzeczna z stabilizacyjną ( jeśli państwo będzie rozbudować redystrybucję dochodów, to trudno będzie wykorzystać finanse do pełnienia funkcji stabilizacyjnej . Podobnie funkcja stabilizacyjna może być sprzeczna z alokacyjną ( gdy cele stabilizacji będą uniemożliwiać zgromadzenie odpowiednich funduszy do alokacji). Jednak sprzeczności te są nieuniknione i państwo powinno je łagodzić.

Rozdział 4 - Elementy teorii wyboru publicznego

Mechanizm alokacji dobra prywatnego i dobra publicznego: (Rysunek 4.1 Popyt na dobro prywatne str. 80; Rysunek 4.2 Popyt na dobro publiczne str.81)

Cele i przedmiot wyboru publicznego:

Władze publiczne spełniając (za pośrednictwem finansów publicznych) swoje funkcje napotykają wiele problemów, wynika to m.in. z następujących przyczyn:

• Dokonywanie przez państwo alokacji zasobów w celu tworzenia dóbr publicznych i dóbr społecznych ogranicza swobodę dysponowania dochodami przez osoby prywatne

• Preferencje reprezentowane przez poszczególne osoby jak i grupy społeczne mogą zdecydowanie różnić się od preferencji reprezentowanych przez władze publiczne.

Głównym celem teorii wyboru publicznego jest obiektywizacja kryteriów wyboru przy alokacji dóbr i redystrybucji dochodów, a więc eliminowanie lub ograniczenie arbitralności i woluntaryzmu decyzyjnego władz publicznych.

Przedmiotem zainteresowania teorii wyboru publicznego jest demokratyczny system podejmowania decyzji w kwestiach publicznych, funkcjonowanie mechanizmów politycznych, zachowanie się pojedynczego obywatela, grup społecznych oraz ich rola w podejmowaniu decyzji publicznych.

Zasadnicze znaczenie ma sposób powoływania władz publicznych oraz wpływ obywatela na ich działalność. Teoria wyboru publicznego musi uwzględniać warunki ustrojowe oraz czynniki polityczne takie jak:

• System władz publicznych (państwowych, samorządowych)

• Kompetencje poszczególnych organów władz publicznych w kwestiach finansowych, a zwłaszcza budżetowych

• Ordynacja wyborcza

• System partii politycznych i organizacji społecznych, zawodowych, itd.

Istota wyboru publicznego:

Gospodarka prywatna - o sposobie jej funkcjonowania, osiąganych efektach itd. Przesądza mechanizm rynkowy.

Sektor Publiczny - dla ekonomii tego sektora znaczenia ma mechanizm polityczny i ściśle z nim powiązany system wyborczy.

Wybór jest podejmowaniem decyzji preferującej jedno rozwiązanie kosztem innego lub innych rozwiązań. Wybór jest łatwiejszy, jeżeli zachowane są podstawowe zasady:

• Każdy wyborca ma jednakową szansę wpływania na przedmiot wyboru

• Przedmiot wyboru jest konkretny

• Wybór dotyczy dwu wykluczających się możliwości (albo, albo)

Wybór jest łatwiejszy jeżeli wyborca ma rozeznanie, czego wybór dotyczy.

Sposoby wyrażania preferencji w sprawach publicznych:

Różnice między funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego a funkcjonowaniem mechanizmu politycznego, jako dwóch sposobów alokacji dóbr, odpowiednia prywatnych i publicznych:

• Mechanizm rynkowy funkcjonuje w oparciu o bardziej zobiektywizowane, konkretne, mierzalne cele, podczas gdy mechanizm polityczny nie zapewnia obiektywizacji celów publicznych i społecznych ( cele te obciążone są arbitralnością polityków i partii politycznych.

• Mechanizm rynkowy funkcjonuje tym lepiej dla konsumenta i społeczeństwa, im większa jest konkurencja, tymczasem w przypadku mechanizmu politycznego nadmierna konkurencja, tzn. nadmierna ilość partii politycznych biorących udział w wyborach, może doprowadzić do tak dużej polaryzacji sił politycznych we władzach przedstawicielskich, że nie będą one w stanie podejmować skutecznych decyzji w sprawach publicznych.

Wady mechanizmu politycznego:

• Działalność wybranych władz przedstawicielskich może nie odpowiadać preferencjom wyborców

• Różnice między oczekiwaniami wyborców a działalnością organów przedstawicielskich

• Głosujący może zmienić swoją opinię na rzecz innej partii lub na rzecz innych osób w danej partii przy okazji następnych wyborów ( co nie wyklucza sytuacji, że po tych wyborach głosujący także będzie rozczarowany)

• Spadek popularności ekip rządzących wykazywany w badaniach opinii publicznej

• Problem tzw. milczących (niegłosujących) wyborców

• Trudności związane z działalnością administracji i biurokracji

Kryterium kosztów i korzyści:

Przy podejmowaniu decyzji publicznych stosuje się kryterium kosztów-korzyści. Przy ustalaniu kosztów można zastosować precyzyjne miary, natomiast pomiar korzyści osiąganych na skutek decyzji publicznych w znacznym stopniu ma charakter jakościowy. Znaczna trudność w przypadku wyboru publicznego wynika z dysproporcji między ponoszonymi kosztami a osiąganymi korzyściami poszczególnych obywateli, grup społecznych, wspólnot terytorialnych itd. Między preferencjami poszczególnych osób a preferencjami wspólnoty mogą zachodzić podstawowe różnice. W systemach demokratycznych potrzebny jest pewien przymus wobec części społeczeństwa, która dobrowolnie nie byłaby skłonna ponosić kosztów (ciężarów) na rzecz wspólnoty czy społeczeństwa, ponieważ preferencje są zdecydowanie różne. Obserwacja zachowań wyborców wobec oferowanych przez partie polityczne programów pozwala zidentyfikować tzw. medianowego wyborcę, tzn. takiego, który odrzuca cele stawiane przez skrajne siły (partie) polityczne. To medianowy wyborca jest w istocie decydentem w sprawach publicznych. Oznacza to, że medianowy wyborca tworzy większość parlamentarną i samorządową.

Zasady ustalania wyników głosowania w sprawach publicznych:

Przymus demokratyczny osiąga się przez respektowanie wyników głosowania. Wyniki te mogą być obliczane wg następujących zasad:

• Jednomyślność głosujących (może występować tylko w przypadku małych grup, może być warunkiem dla podjęcia decyzji o najwyższym znaczeniu dla państwa, społeczeństwa itp.))

• Większość kwalifikowana (np. 2/3 głosów, w sprawach o kardynalnym znaczeniu dla społeczeństwa)

• Większość zwykła (ułatwia i przyśpiesza proces podejmowania decyzji, wada: zwiększa się liczba wyborców którzy muszą podporządkować się decyzjom (woli) większości - tzw. „tyrania” wobec mniejszości)

• Głosowanie wg punktów ( ranking)

Preferencje indywidualne i racjonalność indywidualna muszą być podporządkowane preferencją zbiorowym i racjonalności zbiorowej.

Paradoks wyborczy:

Zachowanie wyborcy wtedy, gdy występuje on w grupie, jest inne niż, wtedy gdy dokonuje indywidualnego wyboru. Nie chodzi o to, że decyzja wyborcy może być przegłosowana tylko o to, że wyniki ogólne glosowania mogą wypaczać rzeczywiste preferencje wyborców. Paradoks wyborczy jest istotnym mankamentem systemu wyborczego, gdyż stwarza możliwość manipulowania wynikami wyborów przez tendencyjny wybór (zestawienie) rywalizujących ze sobą celów oraz sekwencji głosowania nad nimi. Paradoks wyborczy występuje w przypadku niewielkich grup.

Rozdział 6. Dochody publiczne

Dobra publiczne - bezpieczeństwo wewnętrzne, ochrona sanitarna, oświetlenie ulic, publiczny transport, działanie administracji - państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodu, a on jest potrzebny do utrzymania tych dóbr.

Dochody władz publicznych zależą od sytuacji dochodowej przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.

Popyt władz publicznych na pieniądz:

• przymusowe sięganie do dochodów innych podmiotów,

• pożyczki - źródło uzupełniające,

Państwo nie ponosi wysiłku ekonomicznego w pozyskiwaniu dochodów, a jedynie administracyjny - stwarza możliwości defraudacji i złe wykorzystanie funduszy. Aby do tego nie dopuścić należy spełnić: jawność i stabilność zasad ingerowania w dochody, sprawiedliwe rozłożenie ciężarów publicznych, oszczędne gospodarownie środkami publicznymi.

Wpływy publiczne - wszystkie środki pieniężne zasilające rachunki władz publicznych (rządowych i samorządowych). Wszelkiego rodzaju wpływy o charakterze pożyczkowym, a w szczególności: kredyty z banku centralnego, kredyty z banków komercyjnych, pożyczki od rządów i banków zagranicznych, wpływy ze sprzedaży weksli, obligacji. Do wpływów publicznych zaliczają się wpływy o charakterze dochodowym.

Dochody publiczne - definitywne, bezzwrotne zasilania finansowe władz publicznych. Źródłem są dochody innych podmitów.

Wyróżniamy dochody publiczne:

1. daniny publiczne - podmiot ponoszący ciężar daniny nie otrzymuje w zamian żadnego bezpośredniego świadczenia, jest to np. podatek, akcyza,

2. dochody publiczne z majątku i praw majątkowych - rezultat zaangażowanego majątku (np. skarbu państwa), również dochody ze sprzedazży majątku,

3. pozostałe dochody:

• różnego rodzaju opłaty,

• składki na ubezpieczenia społeczne,

• składki na ubezpieczenia zdrowotne,

• składki na różne fundusze publiczne (Fundusz Pracy).

Podatek - pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innnych związków publicznoprawnych (samorządy). Cechą podatku jest jego ogólny charakter - wszystkie podmioty są objęte podatkiem.

Fiskalna treść podatku - podstawowe narzędzie przejmowania przez państwo dochodów. Ekonomiczna treść podatku - skutkiem nakładania podatku jest zmianaw sytuacji dochodowej i majątkowej podatników.

Rodzaje podatków ze względu na kryterium przedmiotowe:

1. podatki majątkowe i podatki od przw majątkowych - w wyniku nakładania podatku wartość majątku nie powinna sięz mniejszać. Jeżeli następuje uszczuplenie to podatek realny, jeśli z dochodu z majątku to podatek nominalny,

2. podatki od przychodów - w związku z działalnością gospodarczą i osiąganymi przychodami

• pobierane są niezależnie od wyników działalności gospodarczej,

• bardzo korzystny instrument fiskalny państwa (zaspokaja popyt na pieniądz niezależnie od sytuacji podatnika),

• silnie cenotwórcze podatki (są wkalkulowane w cenę), powiązane z procesami inflacyjnymi,

• sprzymierzeniec państwa w równaniu budżetu (automatycznie podnoszone wraz z infalcją),

• pokrywane są z dochodów podatników - ułatwiają ukrywanie rzeczywistych ciężarów publicznych,

3. podatki od dochodów - przedmiotem opodatkowania jest dochód z pracy i z prowadzenia działalności gospodarczej

• nawiązują do nadyżki ekonomicznje wypracoanej przez podmioty („dzielenie się” dochodem z państwem),

• narzędzie realizacji zasady powszechności odpodatkowania, realizacja sprawiedliwego rozłożenia ciężarów publicznych,

• bardziej korzystne dla podatników niż dla władz,

4. podatki od wydatków - podatki od konsumpcji, ale mają ograniczony zakres, stosowane są wybiórczo, na zakup dóbr luksusowych (samochody, jachty) i dóbr skarbu państwa (sól, alkohol, paliwa) - jest to akcyza.

Rodzaje podatków ze względu na związek między ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem:

• podatki bezpośrednie - istnieje precyzyjnie określona zależność między płaconym podatkiem (rodzajem, wysokością, trybem płacenia podatku, a podatnikiem), są to podatki dochodowe i majątkowe,

• podatki pośrednie - obciążają w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową, są one poatkami ukrytymi, a ciężary ponoszone przez podatników są bardziej anonimowe

Rodzaje podatków ze względu na władztwo podatokowe:

• nakładane przez państwo - podstawowe rodzje podatków,

• nakładane przez władze samorządowe - niewielki zakres podatków.

Rodzaje podatków ze względu na kryterium terytorialne - jakie podatki zasilają odpowiednie szczeble władz publicznych:

• podatki centralne,

• podatki regionalne,

• podatki lokalne.

Rodzaje podatków ze względu na podmiotowe źródła pochodzenia - potrzeben do ustalania rzeczywistego obciążenia podatkowego:

• sektor przedsiębiorstw niefinansowych,

• sektor instytucji finansowych,

• sektor gospodarst domowych,

• sektor zagranicy.

Technika podatkowa - działania praktyczne wyrażające się w ustaleniu obowiązku podatkowego, wymiarze podatku i jego ściągnięcia. Służy do obliczenia i ściągnięcua należności podatkowej. Elementami tej techniki są:

1. podmiot opodatkowania - każda osoba, na której ciąży obowiązek podatkowy (podmiot czynny - państwo, ściąga podatki, podmiot bierny - osoby prawne i fizyczne płacące podatek)

2. przedmiot podatku - rzecz lub zdarzenie wywołujące obowiązek podatkowy,

3. podstawa opodatkowania (stopa podatkowa) - wartościowo określony przedmiot odpodatkowania (np. podatek od psów)

4. stawka podatkowa - relacja kwoty do podstawy opodatkowania

• stawka kwotowa - wielkość podatku należnego władzom publicznym,

• stawka procentowa - jaka część podstawy opodatkowania stanowi zobowiązaie podatkowe:

• stawki stałe (proporcjonalne) - wysokość podatku rośnie w takim samym prempie co podstawa opodatkowania,

• stawki zmienne - wysokość podatku zmienia się wraz z zmianą podstawy opodatkowania

• progresywne - podatek rośie szybciej niż podstawa,

• regresywne - podatek maleje wraz ze wzrostem podstawy,

• degresywne - kmbinacja stawki progresywnej i stawki proporcjonalnej

5. skala podatkowa - jaką stawkę należy zastosować do podstawy opodatkowania (może być jedna dla całej podstawy, może też występować kilka stawek)

6. zwolnienia - państwo wyłącza pewną grupę podatników lub pewną część przedmiotu opodatkowania z obowiązku zapłacenia podatku,

7. ulgi podatkowe - cześciowe ograniczenie ciężaru podatkowego

• ulgi systemowe - wbudowane w dany podatek, obowiązują wszystkich którzy spełnią warunki,

• ulgi zindywidualizowane - o przyznaniu decyduje organ administracji skarbowej,

8. zwyżki podatkowe - dany podmiot płaci wyższy podatek niż to wynika z obowiązujących zasad (mają charakter represyjny).

Opłaty - świadczenie pieniężne o charakterze przymusowym, bezzwrotnym, odpłatnym, jednostronnie ustalane i pobierane przez władze publiczne z tytułu określonych czynności urzędowych oraz usług jednostek sektora publicznego. Cechą opłat jest, że ich ponoszenie przez podmioty znajdujące się poza sektorem publicznym jest ziwązane z pewnym kontrświadczeniem ze strony organów władzy i administracji publicznej (podjęcue decyzji administracyjnej, np. pozwolenie na budowę domu) lub ze strony jednostek sektora publicznego (przedszkole dla dziecka). To właśnie odróżnia opłatę od podatku.

Jeżeli koszty wytworzenia świadczenia, z które ponosi się opłaty są niskie do jej wysokości to w opłaty są wkomponowane elementy fiskalne (wtedy są identycznej jak podatki). Działalność organów publicznych pociąga za sobą koszty, więc w niektórych przypdakach konieczne jest ponoszenie przez obywatela opłat.

Dwa rodzaje opłat stosowanych przez władze publiczne:

• związane z czynnościami organów władz publicznych - zbliżóne do podatków, koszty są minimalne w porównaniu z wysokością opłat,

• z tytułu usług wytwatzacnych przez jednostki sektora publicznego - kształtowane są na poziomie rzeczywistego kosztu świadczenia usługi, z możliwością niewielkiego narzutu.

Cła - najważjniejsze funkcje:

• fiskalna,

• funkcja protekcjonistyczna - polega na ochoronie gospodarki krajowej przed towarami zaggranicznymi.

Funkcjonowanie ceł jest zbliżone do funkcjonowania podatków.

Cła jako źródło dochodów publicznych będą w dającej się przewidzieć perspektywie wykazywać rtendencję spadkową.

Rozdział 7. Gospodarcze i społeczne skutki podatków

Zasady podatkowe

Adam Smith - twórca pierwszych zasad podatkowych (równość, pewność, dogodność, taniość)

Adolf Wagner - pod koniec XIX w. Rozszerzył i uporządkował zasady podatkowe (na ogół uznawane przez współczesną naukę o finansach publicznych)

Zasady podatkowe - zestaw zaleceń formułowanych przez teorię ekonomii i finansów pod adresem państwa, tzn. parlamentu, rządu, partii politycznych, itp.







































Fiskalne:

1. Wydajność - jako wydajne źródło dochodów władz publicznych (państwo powinno sięgać do takiego przedmiotu opodatkowania, który dostarczy dochodów niezbędnych do realizacji funkcji i zadań państwa oraz władz samorządowych)

2. Elastyczność - podatek powinien reagować na zmieniające się procesy i zdarzenia gospodarcze oraz społeczne; reagowanie skal podatkowych (w podatku dochodowym) na przebieg cyklu koniunkturalnego

3. Stałość - konieczność ograniczonych zmian w systemie podatkowym

Ekonomiczne:

4. Nienaruszalność majątku podatników - podatek powinien być pokrywany z bieżących dochodów, a jego wysokość nie może zmniejszać majątku podatnika

Sprawiedliwości:

5. Powszechność - ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny (każdy obywatel powinien być objęty podatkiem, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego)

6. Równość - równomierne rozłożenie ciężarów podatkowych na wszystkich podatników (proporcjonalnie do ich dochodów - niezgodne z zasadą zdolności dochodowej)

7. Zdolność dochodowa (podatkowa) - system podatkowy powinien korygować proporcje pierwotnego podziału dochodu narodowego, jeśli uzna się go za niesprawiedliwy

Techniczne:

8. Pewność - podatki powinny być takie, aby były niezawodnym źródłem dochodów państwa i aby podatnik z góry wiedział, jaki podatek będzie płacił w związku z prowadzoną działalnością lub/i osiąganymi dochodami

9. Dogodność - pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, cykl i charakter jego działalności, itp.

10. Taniość - koszty realizowania podatków nie powinny nadmiernie zmniejszać dochodów państwa

Podatek :

1. atrybut władzy, którym posługuje się do zebrania niezbędnych funduszy na działalność związaną z jej funkcjami

2. podstawowy rodzaj dochodów państwa

3. każdy podatek wywiera bezpośredni wpływ na alokację zasobów w gospodarce (konsekwencja fiskalnej funkcji podatku), może wpływać na stopień ich wykorzystania

Fiskalna funkcja podatku:

• wraz z zapłaceniem podatku następuje definitywny przepływ dochodów między podatnikiem a państwem

• zawsze pozostaje w związku z alokacją zasobów - zmniejsza dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, ograniczając ich możliwości konsumowania, oszczędzania oraz inwestowania;

• fakt przejmowania przez państwo dochodów daje finansowe podstawy alokowania przez państwo dóbr publicznych i społecznych

• główne narzędzie redystrybucji dochodów przez państwo (zjawisko rozkładu dochodów w społeczeństwie z punktu widzenia kryterium równości przedstawia krzywa Lorenza)

• podział podatku ze względu na:

1. rodzaj skali podatkowej:

• podatki progresywne - stawka podatku rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania

• podatki proporcjonalne - dochody z tytułu podatku rosną w takim samym tempie, jak dochody będące przedmiotem opodatkowania

• podatki regresywne - wzrost kwoty podatku jest mniejszy niż wzrost podstawy opodatkowania

• przerzucalność:

• podatki pośrednie - łatwe do przerzucenia, a niektóre z założenia są przerzucane z podatnika, który jest zarazem płatnikiem, na inny podmiot; wszystkie są możliwe do przerzucenia w ceny towarów i usług; głównie podatki typu akcyzowego;

• podatki bezpośrednie - gł. podatki: od dochodów indywidualnych, od majątku, od spadku, darowizny, itp., w przypadku których związek między podatnikiem a państwem jest klarowny
  

Podatek a alokacja zasobów w gospodarce rynkowej

Czynniki kształtujące skutki nakładania na gosp. dom. i przedsiębiorstwa podatków:

1. wysokość nakładanych podatków

2. przedmiot opodatkowania

3. podstawa opodatkowania

4. stawki i skale podatkowe

5. ulgi i zwolnienia

6. sposób rozłożenia ciężarów podatkowych

7. miejsce i tryb poboru podatków

„Efekt spustoszenia”:

• jest wynikiem nałożenia podatków

• jest różnicą między wartością krańcową pewnej jednostki a kosztem krańcowym jej niewykorzystania

• antystymulacyjne działanie podatku, co wywołuje zjawisko zniekształcenia, tzn. w wyniku nałożenia podatku cena danego zasobu rośnie w sposób sztuczny

Wpływ podatków na oszczędności i inwestycje:

• obniżenie poziomu inwestycji i poziomu oszczędności

• stopa dochodu brutto wzrośnie (nałożenie podatku od zysku przedsiębiorstw)

• stopa dochodu netto zmaleje

Skłonność podmiotów do oszczędzania uzależniona jest od:

• stopy oprocentowania depozytów

• stopy inflacji

• stopy opodatkowania dochodów z kapitału, czyli oszczędności pieniężnych ulokowanych na rynku finansowym

Granice opodatkowania

Negatywne następstwa przekroczenia granic opodatkowania:

• ograniczenie działalności gospodarczej

• zmniejszenie się dochodów państwa

Przekroczenie granic opodatkowania oznacza, że ciężary podatkowe nałożone na dany podmiot są tak duże, że zmuszony jest on ograniczyć swoją działalność gospodarczą lub nawet jej zaniechać.

Sytuacja taka występuje głównie przy podatkach progresywnych, przy których tempo przyrostu podatku jest wyższe niż tempo przyrostu dochodu.

Krzywa Laffera - przedstawia zależności między skalą opodatkowania, rozmiarami działalności gospodarczej i dochodami budżetu państwa;

Przy niskich skalach progresji podatkowej dochody państwa rosną szybciej, gdyż niewielki ciężar podatkowy powoduje wzrost aktywności gospodarczej, a w konsekwencji wzrost dochodów będących przedmiotem opodatkowania. W miarę podnoszenia stawki podatkowej dochody rosną, ale coraz wolniej, aż do momentu przesilenia. Dalszy wzrost stawki będzie wywoływać ograniczenie działalności gospodarczej, konsekwencją czego będzie spadek dochodów budżetu. W krańcowym przypadku, gdy stawka będzie wynosić 100%, dochody zupełnie znikną.

Przerzucalność podatków

• Ma charakter ekonomiczny - dokonuje się przez mechanizm rynkowy i może prowadzić do zakłóceń w jego funkcjonowaniu (skoro jedne przedsiębiorstwa są bardziej od innych obciążone podatkiem)

• Może zniekształcić istotnie system podatkowy i ograniczyć stopień realizacji celów państwa

• Występuje między podatnikami.

• Metody :

1. przerzucalność w przód - polega na podnoszeniu cen dla nabywców towarów, aby w ten sposób wyrównać nałożony na podatnika ciężar; skuteczność zależy od warunków panujących na rynku i reakcji obronnych nabywców

2. przerzucalność wstecz - polega na próbach wymuszenia obniżki kosztów działalności podatnika przez obniżki płac, obniżki cen nabywanych surowców, obniżki zużycia energii, itp.

Ucieczka przed podatkami

• Jeżeli mechanizm rynkowy nie daje szansy złagodzenia ciężarów podatkowych, podatnik będzie dążył do ucieczki przed podatkiem

• Zachodzi między podatnikami a państwem

Przyczyny:

1. moralne - dualizm postępowania pod względem norm etycznych (łamanie norm publicznych jest postrzegane jako mniej naganne niż łamanie norm życia prywatnego);
   symptomy zachowania się państwa (upośledzona pozycja podatnika wobec państwa):

• narzucanie przez państwo swojej decyzji podatnikowi

• stosowanie wyśrubowanych stawek podatkowych

• preferowanie interesów podatkowych grup rządzących

• polityczne - jako sprzeciw wobec państwa, np. gdy nie akceptuje panującego ustroju czy realizowanej doktryny społecznej lub gospodarczej, ma inne preferencje co do wykorzystywania funduszy publicznych

• ekonomiczne:

• gdy nie można przerzucić podatków, najczęściej w okresie stagnacji gospodarczej (podatnik dąży do zachowania przedsiębiorstwa lub poziomu konsumpcji)

• istnienie tzw. drugiego obiegu gospodarczego (gł. w okresach kryzysu gospodarczego), np. nielegalna praca

• ponadnarodowe przedsiębiorstwa, koncerny, itp. - przepływ dochodów między krajami

• techniczne - związane z wysokim stopniem skomplikowania współczesnych systemów podatkowych; wywołane rozwojem gospodarczym w ogóle, skalą procesów gospodarczych, złożonością stosunków ekonomicznych, różnorodnością zdarzeń gospodarczych, itp.

Formy:

1. unikanie podatku - polega na świadomym powstrzymywaniu się przed dokonywaniem czynności wywołujących powstanie stosunku podatkowego lub na wyszukiwaniu luk w przepisach podatkowych po to, by w ogóle uniknąć podatku bądź zmniejszyć jego ciężary, np. powstrzymywanie się od zakupu opodatkowanych dóbr, odmowa przyjęcia spadku;
   sprzyja temu rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i społecznych - w aspekcie międzynarodowym unikanie podatków może głównie polegać na:

• unikaniu nałożenia podatku

• unikaniu uiszczenia podatku

1. oszustwa podatkowe - są łamaniem prawa i podlegają karze; typowe formy:

• zatajenie materialne (ukrywanie przedmiotów podlegających opodatkowaniu)

• zatajenie rachunkowe (niezgodne ze stanem faktycznych prowadzenie rachunkowości)

• fałszywe kwalifikowanie (ukrywanie rzeczywistej sytuacji prawnej podatnika przez fikcyjną sytuację prawną, np. podstawianie osób, zmiana treści operacji finansowych)

Zasady systemu podatkowego

Niemal wszystkie nowoczesne systemy podatkowe posługują się wieloma podatkami, jednak nadmierne rozbudowanie systemu podatkowego nie jest wskazane.

Zasady systemu podatkowego:

1. wprowadza się kilka podatków, przy czym trzy lub cztery ich rodzaje stanowią podstawę finansów (funduszy) publicznych

2. sięga się do różnych przedmiotów opodatkowania, tzn. dochodów, wydatków, majątku, nabycia praw majątkowych

3. stosuje się podatki bezpośrednie i pośrednie (w różnych proporcjach w różnych krajach)

4. podatki bezpośrednie wprowadza się dlatego, że są one trudniej przerzucalne i stanowią pewne i systematyczne, choć mniej wydajne źródło dochodów

5. podatki pośrednie, choć łatwiej przerzucalne, ale sposób ich poboru czyni z nich wydajne źródło dochodów

6. nadmierne dochody podmiotów gospodarczych ogranicza się przez progresywne skale podatkowe

7. równomierne obciążenie podmiotów realizuje się wg ich zdolności dochodowej (współczesne systemy podatkowe charakteryzuje stosunkowo duży stopień indywidualizacji obciążeń)

8. w opodatkowaniu przedsiębiorstw stosowane są skale podatkowe progresywne i degresywne; w związku z przebiegiem cyklu koniunkturalnego ważnym instrumentem podatkowego oddziaływania na gospodarkę są różne ulgi, wakacje i zwolnienia podatkowe

9. podstawowe rodzaje podatków ustala się na szczeblu władz centralnych; wynika to z istotnego znaczenia tego instrumentu dla funkcjonowania przedsiębiorstw oraz społeczeństwa; nie wyklucza to udziału władz samorządowych w dochodach z tytułu ustalonych centralnie podatków, a także stosowania w ograniczonym zakresie podatków lokalnych stanowionych przez władze samorządowe

10. z psychologicznego punktu widzenia łatwiej jest zwiększać ciężary podatkowe przez podwyższenie istniejącego już podatku niż wprowadzenie nowego

11. wśród istniejących już podatków łatwiej jest (z psychologicznego punktu widzenia) zwiększyć ciężary podatkowe za pomocą podatków pośrednich niż bezpośrednich

12. w celu przeciwdziałania oszustwom podatkowym władze publiczne stosują rozwinięty system kontroli (prewencji) oraz system kar;
    w celu ograniczenia zjawiska ucieczki przed podatkami władze publiczne dążą do uproszczenia systemu podatkowego i prowadzenia współpracy międzynarodowej w kwestiach podatkowych (ma to szczególne znaczenie wobec dynamicznego rozwoju stosunków gospodarczych i finansowych między różnymi krajami)

3

Zdolność dochodowa

Nienaruszalność majątku podatników

Techniczne

Sprawiedliwości

Ekonomiczne

Fiskalne

Powszechność

Równość

Dogodność

Taniość

Pewność

Elastyczność

Stałość

Wydajność

Zasady podatkowe

---