STANISŁAW BRZOZOWSKI - ESEJE I STUDIA O LITERATURZE
wstęp H. Markiewicz, BN I /258
I Brzozowski chciał być „wychowawcą narodu”; chce swymi pismami zmienić literaturę i świadomość kulturalną (wypowiedzi ukształtowane na: dialog, wyznanie, imperatywny apel); ustawicznie wyrokuje, narzuca autorytatywnie swe przekonania w formie ogólnych tez.
Sprowadza charakterystykę pisarzy do jednego rysu - nadrzędnego; skłonność do apodyktycznych, ekstremalnych formuł oraz poszukiwanie w twórczości reprezentatywnych ilustracji dla tendencji i wartości ogólnych, odrzucanych lub afirmowanych. Najczęściej stylistycznym orężem polemiki jest u Brzozowskiego jawne, pogardliwe szyderstwo.
Metaforyczny charakter wielu formuł, np. „Orzeszkowa to młodsza siostra Mickiewicza”, „Utwory Norwida są jak mowa ruin”, „Reymont jest miejscem, przez które przechodzą wrażenia”.
konstruuje rozbudowany ekwiwalent obrazowy całości świata przedstawionego w
omawianym utworze lub twórczości danego pisarza
liryzuje (wypowiedź w postaci wiersza białego)
mowa pozornie zależna
poemat w formie monologu tytułowej postaci na wzór Hymnów Kasprowicza
II Założenia początkowe
Myśli Brzozowskiego znajdowały się w stanie nieustannego wrzenia i przemiany, ale jego wizja świata posiadała trwałą treść zasadniczą: wiarę w podmiotowość swobodną, czynną i odpowiedzialną, która przekształca się i opanowuje byt przedmiotowy, urzeczywistnia wartości i przez to zarazem sama siebie kreuje i poznaje.
Podmiotowość tę konkretyzuje rozmaicie: jako indywidualny podmiot duchowy, ogólnoludzkie JA absolutne, „inteligentny proletariat”, klasa robotnicza, świat pracy, ludzkość pracująca, naród.
Działanie rozumiał jako pogłębianie własnej indywidualności, swobodny czyn duchowy ustanawiający wartości, pracę mięśniową, działalność produkcyjną,
Brzozowski to indywidualizm bezradności i bierności:
treścią egzystencji jest cierpienie i rozpacz
oparciem jest sztuka, choć bez zwycięstwa, ale swym istnieniem świadcząca o mocy twórczej człowieka
idea wolnych duchów („idealizm bezwzględny”) - rola szczególna przypada tu literaturze jako materiałowi wyładowania i wyzwolenia nadmiaru sił psychicznych. Artysta tworzy w dziele nowe środowisko odpowiadające potrzebom jego indywidualności, dlatego sztuka nie jest naśladowaniem natury, lecz dziełem buntu przeciw rzeczywistości
traktuje sztukę jako zjawisko socjopsychiczne
dzieło sztuki ma być równoważnym wyrazem sztuki -> potem mówi: „sztuka to wielka antycypacja, w której duch swobodnie stwarza siebie, poznaje i opanowuje”
Ideał sztuki wg Brzozowskiego -> zmiana poglądów, a więc sztuka jako:
bezwzględnie szczera i dorównana ekspresja
kategoria duchowego czynu wartościotwórczego i społecznie efektywnego
Krytyka literacka wg Brzozowskiego:
syntetyzująca intuicja duszoznawcza kierująca się zasadami całkowitej równoprawności dusz słowem kluczem jest tu „przeżycie”
przeżycie nie wystarczy, potrzebne jest sądzące rozumienie
krytyka ma być organizatorką literatury współczesnej, a poprzez nią całego życia duchowego społeczeństwa; jest świadomością i sumieniem literatury
III W imieniu młodych
krytyczny dystans Brzozowskiego wobec współczesnej sytuacji literackiej
potępia utwory Sienkiewicza jako „płytkie”
potępia drugorzędną produkcję literacką i publicystyczną starszego pokolenia
krytykował pozytywizm za etykę eudajmonistyczną i determinizm historyczny
pochwalał w pozytywizmie przybliżenie ideału do rzeczywistości
pochlebnie wyrażał się o Świętochowskim, Prusie, Orzeszkowej, Konopnickiej, Chmielowskim
wielka gloryfikacja Młodej Polski jako prawdziwego czynu, wielkiego przeżycia duszy narodowej
afirmacja Brzozowskiego kierowała się w stronę Przybyszewskiego i Żeromskiego; aprobata dla Młodej Polski była jednak selektywna: krytykował zagrożenie kultury narodowej, panowanie w niej bezładu i chaosu, słabnięcie i degrengoladę sił wartościowych, literatura jako bajka przysłaniająca życie, modernistyczny kult sztuki, nastrojowość i technikę symboliczną
pozytywne wzorce wg Brzozowskiego to: wielka literatura rosyjska (Gogol, Dostojewski), rosyjska krytyka
W Filozofii romantyzmu polskiego (1905) utożsamia się z ideami mesjanizmu i filozofii narodowej
praktyczny i aktywny charakter poznania
afirmował Fryderyka Nietzschego jako głosiciela „surowej pracy” nad samorealizacją nowego człowieka „zdolnego świadomie i odpowiedzialnie kształtować historię”; filozofia czynu
IV Od filozofii pracy do nowoczesnego narodowego realizmu
sztuka wg Brzozowskiego to dziedzina duchowa, w której dokonywało się wyzwolenie człowieka od zaciemnień spowodowanych przez strukturę społeczną opartą na wyzysku
ortodoksyjny materializm dziejowy nazbyt bezpośrednio i prostolinijnie uzależnia życie wewnętrzne od techniki i ekonomii, ale zjawiska kultury powinny być ujmowane w związku z określonym typem mentalności społecznej
ontologia społeczna - życie to suma instytucji i urządzeń rodzinno-płciowych, wytwórczość i organizacja militarno-państwowa
dotychczasowa historia człowieka to tylko jego przeddzieje
nad wszystkim panuje swoboda, a warunkiem jej osiągnięcia jest nowa psychika społeczna
zadaniem kultury jako siły dziejowej jest czynnie uczestniczyć w tworzeniu mitów społecznych, przyszłościowych obrazów myślowych
sztuka jest działaniem, ze swej istoty, etycznie wartościującym, jest zawsze sądem nad naszym życiem, wyrokiem potępienia lub uniesieniem zachwytu
sztuka jest sądem nad życiem, krytyka jest sądem nad sztuką - musi więc być „najgłębszą i najsubtelniejszą świadomością moralną epoki”
V Literackie nadzieje i rozczarowania lat 1905-1909
Dwie odmiany zadań, jakie stawiał Brzozowski współczesnej literaturze polskiej:
dominuje filozofia pracy i perspektywa ogólnoludzka: sztuka ma potęgować samopoczucie pracującego i uświadamiać pozytywne i prawdziwe potrzeby ludzkości
przekonanie, że nie ma „beznarodowej, międzynarodowej psychiki, beznarodowej, międzynarodowej sztuki ani literatury”
Wg Brzozowskiego typem ideogenetycznym Młodej Polski była osamotniona jednostka, nieznajdująca dla siebie w społeczeństwie zadania ani stanowiska, pochodząca z warstw posiadających albo psychicznie od nich zależna, buntująca się przeciw nim, ale żyjąca na fundamencie cudzej pracy, zamknięta w świecie myślenia i marzenia.
Psychika ta odizolowana od rzeczywistego procesu życia, podporządkowująca wszystko dowolności i przypadkowości swego istnienia, stanowi jedną z odmian romantyzmu.
Bunt młodopolski był więc „buntem kwiatu przeciw swym korzeniom”.
Lirykę Kasprowicza określa jako ponadspołeczną i pozahistoryczną; uważa za wielki wkład polski do literatury ogólnoeuropejskiej.
Staffa uznaje za jednego z najszlachetniejszych twórców Młodej Polski.
VI Problematyka romantyzmu
Młodą Polskę uwyraźnił Brzozowski przez konteksty kulturowe:
wbudował ją w ogólnoeuropejską strukturę duchową nazwaną romantyzmem,
włączył w podwójny związek, podobieństwa i odmienności, z romantyzmem polskim,
skontrastował z dodatnimi wzorami literatury angielskiej i włoskiej
Romantyzm w sensie typologicznym nazywał psychiką warstwy inteligenckiej, rozproszkowanej na poszczególne jednostki, nieuczestniczące w pracy, więc oderwanej od konkretnego życia.
Świadomość taka nie może skutecznie oddziaływać na rzeczywistość, choć przeciwstawia się jej w złudnym przekonaniu o swojej niezależności. Jest to więc świadomość zmistyfikowana, opacznie ujmująca swój stosunek do życia.
W postaci historycznej romantyzm był buntem opartym na wierze we wszechmoc świadomości.
W fazie neoromantyzmu zamiast buntu dominuje złudzenie wystarczalności zwycięstw wewnętrznych - swobodnego konstruowania wnętrz duchowego, choćby bez wiary w siebie (dekadentyzm), sceptyczne traktowanie własnych światopoglądów jako równowartościowych iluzji, kult piękna jako samopocieszenia i rezygnacji, absolutyzacja wartości oryginalnego wzruszenia, hegemonia „oddartego od życia słowa” widoczna w symbolizmie.
Za odmiany romantyzmu (fałszywie) uznał Brzozowski także: pozytywistyczny determinizm, kapitulację świadomości, bierne przystosowanie się do praw życia społecznego jego estetyczne obezwartościowanie.
Wg Brzozowskiego romantyzm istnieje tak dawno, jak samo życie kulturalne w Zachodniej Europie, od początku chrześcijaństwa.
Romantyzm uznał za świadomość inteligencji. Szczególną cechą romantyzmu właściwego jest brak „typowości”, tj. wykrystalizowanego, realizowanego w życiu wzorca osobowego.
Wysokie wartości romantyzmu to:
bezwzględna, irracjonalna wierność samemu sobie,
poczucie niepodległości wewnętrznej,
miłość do swej woli, choćby była zdeptana
W Legendzie Młodej Polski nawoływał do zerwania z romantyzmem, a jednocześnie twierdził, że romantyzm to „konieczność ugruntowana w samej naturze procesu dokonywającego się w naszych społeczeństwach, w samej ich budowie wewnętrznej”.
Romantyzm emigracyjny ukazał jako ruch wychodźców z klasy szlacheckiej, odciętych od kraju i „oddartych od ziemi”, ruch imponujący intelektualnym wysiłkiem przyswojenia kultury nowożytnej i duchową czystością, ale utopijny, bo wierzący we wszechmoc polityki sankcjonowanej przez sprawiedliwość Boską i w siłę sprawczą moralnej zasługi.
W Legendzie… wielkością romantyzmu był heroiczny wysiłek myślowy zmierzający do ugruntowania Polski w świecie idei jako momentu niezbędnego w dopełnieniu przeznaczeń ludzkości i zarazem „obrazu czynnego mitu motywującego i kształtującego etyczne samowychowanie narodu: wyrabianie w sobie wartości moralnych uzasadniających wiarę w przyszłość narodu.
Tragedią romantyzmu był brak oparcia w realiach polskiego życia społecznego. Romantyzm zatem stał się „heroicznym ocaleniem wiary, ale nie metod tworzenia i opanowywania rzeczywistości”.
Krytyka ta dotyczyła głównie Mickiewicza, który ignorował konieczności ekonomiczno-biologiczne, ale także Słowackiego (absolutyzacja piękna) i Norwida. U Norwida Brzozowski popierał: kulturę jako świadomie konstruowaną budowlę oraz wizję pracy przerastającej w swobodną twórczość. Negował natomiast: transcendentne pochodzenie i sankcję swobody, jej ukształtowanie w pozaświatowej dziedzinie - między duchem a Bogem.
Wg Brzozowskiego romantyzm działa rozkładowo na instynktowne siły życia, jak i na jego rozwój techniczny, ekonomiczny.
To, co było niemocą i klęską romantyzmu - oderwane od życia, staje się dla Młodej Polski zasługą i powodem do dumy. Cierpienie staje się celem i ideałem. Romantyczna tragedia Golgoty staje się świadomie inscenizowanym widowiskiem a laOberammergau.
Dla Brzozowskiego tylko Mochnacki staje się jedynym w literaturze polskiej wzorcem myślowym godnym bezzastrzeżeniowej aprobaty - człowiek, który wychowuje.
VII Wobec literatur obcych
Literatury zachodnie uważa za niekwestionowany wzór pozytywny (poza literaturą francuską). Gloryfikuje literaturę angielską - Kiplinga (piewcę biologicznej zaborczości, jaskrawej brutalności), Mereditha (życie jako nieustanny wysiłek woli), Browninga, Swinburne'a (pochwała męstwa i mocy człowieka przeciwstawiającego się żywiołowi), Stevensona (wezwanie do odwagi, inicjatywy i czynu), Kiplinga, Conrada (poczucie odpowiedzialności za zdobycie Kultury Zachodu wobec pierwotnej żywiołowości.)
Za naczelną i najgłębszą cechę literatury angielskiej uznaje humor, przezwyciężenie ograniczoności przez śmiech, pogodne zaufanie samemu sobie, spokojne męstwo.
Równie wysoko ceni kulturę włoską - ideę prawa. Prawo to przeświadczenie o twórczości swobodnej i świadomej, zgodnej z planem postulowanej rzeczywistości. Jest ukształtowana z oporu przeciw narodowej klęsce i upadkowi.
Literatura rosyjska jako przykład „pracy narodu”. Zjawiskiem przełomowym była twórczość Dostojewskiego.
VIII Ostatnie poszukiwania
W Legendzie… katolicyzm jako siła kulturotwórcza, budująca międzyludzką wspólnotę. W katolicyzmie znajdował połączenie uniwersalizmu z personalizmem, poczuciem nieskończonej wagi, rzeczywistości każdej indywidualności, każdej pojedynczej duszy.
TOM I
My młodzi
autor krytykuje niskie ambicje czytelnicze współczesnych mu pisarzy i czytelników
zarzuca „starym” utrzymanie stanu zgnuśniałości, mieszczańskiej moralności, bierności
Młodzi to wielkie pragnienie duchowe
to nie Młodzi niszczą kulturę ojczystą, ale starzy, odgradzając ją od Europy, prowadząc do zacofania
Młodzi niosą tęsknotę prawdy, chcą przywrócić młodemu pokoleniu wiarę w jego dodatniość
promują indywidualizm
hasła młodych: szczerość bezwzględna, głębokie życie duchowe, uduchowienie wszystkich stosunków społecznych, pogłębienie sztuki i uczynienie jej prawdziwie ludzką
Stanisław Wyspiański jako poeta
wrażliwość Wyspiańskiego obejmuje wszelkie postaci stanów duchowych
materiał artystyczny, z którego buduje to: życie duchowe, uzewnętrznione postaci i ruchy, wyraz twarzy, brzmienie głosu, ton itp.
świat przedstawiony jest jednostronny, bo tylko duchowy
przyroda występuje tylko o tyle, o ile przyjmuje udział w życiu duchowym, ale występuje z potęgą i grozą
duchowość świata u Wyspiańskiego jest pobieżna, bo sięga do zjawisk ducha ujętych zmysłowo
postacie Wyspiańskiego to ludzie tylko czujący, nie znamy całych ich dusz tylko fragmenty
upodobanie Wyspiańskiego do tematów historycznych i aktualnych - gotowych (spojrzenie krytyczne - jednostronność i ograniczenie myśli Wyspiańskiego)
I smutek tego wszystkiego
krytyka głosu sprzeciwu wobec wszystkiego co nowe, jako niemoralne
przeciw Sienkiewiczowi uznającemu nowy kierunek za „ruję i porubstwo”; jeśli się na tym nie zna, nie powinien zabierać głosu, bo jego twórczości młodzi nie krytykują, nie, że można mu wiele zarzucić
Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej
autor zarzuca Sienkiewiczowi brak ukazania rozwoju duchowego u jego postaci, prostotę i przejrzystość kształtów kosztem treści, jasność aż rażącą, „lekkomyślne duchowe lenistwo”
nazywa Sienkiewicza „artystą mieszczańskim”, jego literatura jest dla mieszczan, niedostrzegających życia w jego prawdziwym znaczeniu
dla Sienkiewicza istnieje jedna tylko dusza, jeden ból i jedno tylko cierpienie - własne; ze światem łączy go tylko oko
psychologia postaci jest tylko zewnętrzna, jest ona w najwyższym stopniu (par excellence) towarzyska
zarzuca mu zbanalizowanie chrześcijaństwa w Quo vadis
światopogląd pozbawiony dostojeństwa - brak zagłębiania się w duszę, która staje się tylko instrumentem
jego twórczość nazywa aspołeczną, obcą
społeczeństwu dawał to, czego potrzebowało - środki wzmacniające bez wysiłku ze strony pacjenta, działające siłą sugestii
język i styl jest prosty i logiczny
w dziełach Sienkiewicza spotyka nas światopogląd uśmiechniętej, rozkochanej w sobie płytkości; atmosfera bez ducha, bez ideału
zarzuca Sienkiewiczowi, że wybrał drogę rozrywki
twórczość Sienkiewicza jest upokorzeniem dla duszy dążącej
nic nie wnosi do rozwoju duchowego narodów
SPOJRZENIE BARDZO KRYTYCZNE!!!!
Współczesne kierunki w literaturze polskiej wobec życia
w 2 poł. XIX wieku następuje rozkład wszelkich światopoglądów i wartości bezwzględnych
swoje znaczenie traci pojęcie prawdy, krzewić się zaczyna okultyzm, mistycyzm, satanizm
ponieważ wszystko ma jednakowe prawa i nic nie jest prawdą, oddaje się pierwszeństwo temu, co ciekawe, nieznane
następuje chaos prądów i kierunków
większą uwagę zwraca się na duszę, jednostka staje się polimorficzna (wielokształtna)
sztuka miała być nową, indywidualną i skondensowaną, odtwarzać nie rzeczywiste, ale stany duszy, przesycona symbolem na tle metafizycznym miała zastąpić życie, stwarzać upojenie (aspiracje te skupił w sobie Przybyszewski - wyniósł sztukę do miary najważniejszej, wprowadził do literatury swoje dzieła, ale także dzieła sztuki Edwarda Muncha [1863-1944 norweski malarz; kompozycje symboliczne w stylu wczesnego ekspresjonizmu], czy Gustawa Vigelana [1869-1943 - rzeźbiarz norweski])
wpływ Przybyszewskiego na naszą literaturę był ogromny:
- stylistyczny - śmiałość pisania odmiennego od dotychczasowego
- dzieło sztuki ma być odtworzeniem „nagiej duszy” tj. duszy w jej najgłębszej istocie,
rozpościerającej się głębiej niż podziały uczuć na złe i dobre, moralne i niemoralne
najdoskonalszym pisarzem tego okresu uznaje autor Żeromskiego, a zwłaszcza jego Popioły - on przeżywa i przeżycia swe oddaje za pomocą wyrazów, zestawieniem porównań. Żeromski jest dla Młodej Polski duchem proroczym, ukazuje nowe drogi i nową przyszłość
Sztuka i społeczeństwo
artysta w dziele sztuki tworzy środowisko, które będzie wyzwoleniem dla jego myśli, twórczość artystyczna jest indywidualnym środkiem naprawy przyrody i społeczeństwa (sztuka jedynego dla jedynego)
warunkiem niezbędnym dla powstania dzieła sztuki jest rozdźwięk między osobnikiem a światem, między duszą a jej otoczeniem
sztuka to dzieło buntu duszy przeciwko rzeczywistości
powstanie jednostki psychicznej jest społecznie uwarunkowane, dzieło sztuki powstaje tam, gdzie jest rozbieżność między jednostką a środowiskiem, czynniki tej dysharmonii to: nieustanna zmienność środowiska itp.
sztuka dla sztuki
społeczeństwo to konieczność zachowania się w pewien sposób, sztuka to możliwość bycia sobą
społeczeństwo ma urzeczywistnić warunki, w których dla każdej istoty ludzkiej właściwe jej piękno i moc będą dostępne
Teatr współczesny i jego dążności rozwojowe
w zasadzie teatru współczesnego nie ma. Dotychczas ludzkość w przeciągu swej historii miała tylko 4 razy teatr: w Grecji, w Anglii Shakespearowskiej, w Hiszpanii Callderonowskiej i we Francji XVII wieku
teatr naszej epoki ma wskazany swój kierunek: dramaty duchów jako takich i dramaty narodów, klas, tłumów
dramaturgiem narodowym okrzyknięto Wyspiańskiego (kompozycja dramatów jest nie teatralna, ale malarska; on myśli obrazami; nie stworzy jednak nowego teatru swoich czasów, bo teatr taki tworzy nie jednostka, ale ogół, a trudno się spodziewać, że znajdzie się więcej tak doskonałych dramaturgów, jak Wyspiański
Cogitationes morosae (rozmyślania ponure, zgryźliwe)
Pałuba Karola Irzykowskiego
jego bohaterowie to materiał laboratoryjny, są tylko przedmiotem obserwacji, doświadczeń i analizy
to akt wyzwolenia od sentymentalizmu, liryzmu na rzecz rozumowych pierwiastków duszy
to analiza mistyki fantastyczności
pokazuje rzeczy i zjawiska od środka, od wewnątrz, jak np. odwrócony gobelin pokazuje tylko splot nici
O nowej sztuce
„nowa” sztuka czyli inna niż dotychczasowa, ale jest to zjawisko odwieczne, bo w momencie swego powstawania każda sztuka jest nowa
sztuka to objawienie, zaczyna się tam, gdzie kończy się dedukcja
„ja i moje dzieło” - oto wszystko, a zatem artysta musi ująć w dziele samego siebie bez względu na epokę w jakiej tworzy
usiłowaniem naszym jest doskonałość wewnętrzna, a więc takie przekształcenie własnej duszy, aby wszystko w sobie za dobro uznać mogła
prawo duszy to prawo każdego do potęgowania i rozwijania własnej swej treści duchowej
dzieło sztuki:
musi być równoważnym wyrazem stanu duszy
musi wzbudzić przeżycie czytelnika
musi być przeżyte całkowicie
może być zrozumiane tylko przez przeżycie
należy je rozpatrywać z punktu widzenia autora dzieła
dzieło przeżyte ukazuje stan duszy
artysta ma tworzyć nie dla ludu i pod jego dyktando, ale pod dyktando własnej duszy
O Stefanie Żeromskim
bardzo ważne jest u niego słowo, które ma przedłożyć stan duszy
kompozycja to zmaganie dwóch różnych zasad kompozycyjnych: organizacji twórczej Żeromskiego i kompozycji narzuconej mu przez konwencjonalne pojęcie powieści
u Żeromskiego każdy stan duszy posiada wartość bezwzględną, ale jego powieści zawierają też pierwiastki zewnętrznej logiki (obce)
jego powieści to symfonie psychiczne (ujawniają muzykę duszy)
punktem wyjścia u niego jest zawsze uczucie
jego powieść nie jest widowiskiem, ale wydarzeniem wewnętrznym
I Kultura i życie
człowiek i twórczość to równoznaczniki; człowiek walczy dziś o swoje interesy, a więc o możność stania się bezinteresownym, a więc o życie miłością, sobą sztuką, przyrodą. Człowiek poznaje to wszystko dopiero w bezinteresownym tworzeniu. Dopiero człowiek wyzwolony może wejść w stosunek z sobą, przyrodą
II Zagadnienia sztuki i twórczości
W odpowiedzi na protest
to odpowiedź na protest młodych przeciwko krytycznemu wystąpieniu o prozie Miriama. Autor uznał, że Miriam wcale nie jest doskonały. On oderwał sztukę od życia i skazał ją na manieryzm
Miriam
Proza Miriama (Przesmyckiego) jest:
zwykła, nieudolna, pozbawiona jakiegokolwiek rytmu, giętkości
ta sama, przyozdobiona w imponujące tatuaże
zawistnie kąsająca, prawdziwy styl eklezjastycznie pielęgnowanej, zjadliwej, zazdrosnej niemocy
Antoni Czechow
Czechow to genialny widz, wszystko w jego opowiadaniach jest charakterystyczne; w niezmiernie wyraźnych konturach każde słowo daje indywidualizującą kreskę i powstaje obraz przejrzysty, o wyraźnej perspektywie
Czechow genialnie widzi, ale i mistrzowsko opowiada
należy do tzw. „beznadziejnych pokoleń” w Rosji, charakteryzujących się niemożnością czynu
czuł się oderwanym od wszystkiego, samotnym i bezsilnym i tacy są jego bohaterowie; poddają się marazmowi, bierności, nie maja „czynnej” duszy; strach przed życiem
był jedynym, obok Turgieniewa, pisarzem rosyjskim na styl zachodnioeuropejski, bo umiał oddzielić się i wyodrębnić od wzruszeń jego otoczenia, dostępna mu była czysta rozkosz tworzenia
odtwarza rzeczy widziane, ale nie tylko zewnętrznie, lecz także fakty psychiczne (niemożność pełnego, szczerego życia, poczucie pustki, czczość, nuda beznadziejna i jałowa)
tęskni za czynem, męczy się jego niemożnością i wynikającą stąd ciążącą w głębi duszy pustką
dramatyczność jego koncepcji świata polega na z góry przesądzonej walce pomiędzy powszechnością a jednostkami, które w końcu, pod naporem powszechności, ustępują
Leopold Staff
rdzeniem indywidualności jest akt jaźni. U Staffa polega on na zawieszeniu, powstrzymywaniu samego siebie
poezja Staffa to skarbnica stanów duszy (liryczna fenomenologia duszy współczesnej)
żaden stan duszy nie jest dla Staffa jedynym, wszystkie są tylko możliwością
świat jest tylko zarysowany, należy go sobie wyobrazić
uczucia u Staffa są zbyt logiczne, geometrycznie proste, przewidywalne
Filozofia romantyzmu polskiego
Romantyzm był dopełnieniem, uświadomieniem Polski samej. W twórczości swych poetów Polska dochodziła do zrozumienia siebie samej jako mocy dziejowej - dochodziła do zrozumienia swego posłannictwa. W sumieniu własnym podżegała klucz swojej przyszłości. Dochodziła do zrozumienia, czym była i czym ma być po wszystkie wieki. Rozumieć uczyła się samą siebie w słowie, wiekuistym przeznaczeniu i zadaniu ludzkości i świata.
Testament Cypriana Norwida
Autor gani tutaj wydawanie pieniędzy na nieznaczące dla rozwoju kultury narodowej rzeczy, podczas gdy brak jest wydań Słowackiego czy Norwida. Norwid uznawał, że sztuka i kultura posiadają stabilny grunt, gdy wyrastają z pracy. Owa praca wymaga nieustannego związku ze światem swobody i twórczości. Twórczość jest w stosunku do pracy momentem zwycięstwa, momentem narodzin godności osobistej.
Kultura musi być oparta na pracy, musi wyrastać z polskiej pracy. Norwid głosi właśnie wyzwolenie, podniesienie pracy polskiej jako jedynej dźwigni polskiej kultury, jedynego klucza do wszystkich kwestii polskich.
III Współczesna powieść polska
Kilka słów z teorii powieści
Rok 1863 to data bardzo ważna w rozwoju samoświadomości Polski, od roku tego bowiem Polska po raz pierwszy przyzwyczajać się zaczyna do samej siebie, uczy się szukać w samej sobie zawiązków przyszłości.
Przełom ten odbył się w twórczości trzech najwybitniejszych powieściopisarzy tego okresu: Sienkiewicza, Prusa i Orzeszkowej. Wówczas powieść wysuwa się na plan pierwszy w naszej literaturze.
Henryk Sienkiewicz
Powieść Sienkiewicza posiada cechy sobie tylko właściwe. Ma ona swoją własną estetykę i styl artystyczny.
Sienkiewicz urodził się klasykiem, ale klasykiem warstwy znajdującej się w upadku. I dlatego jego widzenie świata stało się od początku kłamstwem tym niebezpieczniejszym, że było źle przezwyciężoną prawdą przeszłości.
Sienkiewicz znów zostaje oceniony krytycznie.
Perspektywą swoich powieści jest on sam, to, co widzi. Nie sięga dalej, nie wysuwa wniosków, tylko brnie z bezduszną nierozumnością. Nie wnosi nic dla przyszłości.
Bolesław Prus
Wg autora Prus niewiele różni się od Sienkiewicza. To humorysta, opowiadacz dowcipnych dykteryjek, ale twórczość Prusa nie jest tak jasna, skrystalizowana jak Sienkiewiczowska. U Prusa perspektywy się zmieniają, dokonuje się nieustanna praca myślowa i czuciowa. Prus najwięcej czyni wysiłków dla zrozumienia przetworzeń społecznych dokonujących się dookoła niego. Usiłuje on zrozumieć życie i określić cel, do którego ono zdąża. Odczuwa wszystko to, co odczuwa społeczeństwo. Niestety wskrzesza tylko naiwny entuzjazm mieszczan i rzemieślników sprzed 1863 roku.
Prus ma Balzakowski zmysł środowisk społecznych. Tworzy nie tylko postacie, ale całe społeczeństwa. Ma historyczny geniusz - dar widzenia organizmów społecznych. Nie wnika jednak w charakterystykę pojedynczych postaci, Jego psychologia ludzka jest powierzchowna. Silną stronę jego talentu stanowi psychologia erotyzmu. Nie ma tu fałszywej pruderii. Prus to nasz najbardziej europejski pisarz tej generacji. Posiada on dojrzałość umysłową człowieka nowoczesnej kultury. Autor uznaje Prusa za najwybitniejszego powieściopisarza polskiego 2 poł. XIX wieku.
Eliza Orzeszkowa
Orzeszkowa posiada dar wyczucia pod skorupą egoizmu sumienia. Jest kazuistką sumienia. Orzeszkowa nie umie natomiast przedstawiać dzieci. Brak u nich radości i impulsu. Ona nie kocha życia naiwnie i bez zastrzeżeń. Ona zawsze i przede wszystkim stawia mu żądania. Orzeszkowa nie lubi miast nie ufa życiu miejskiemu pełnemu użycia i braku pracy. Przypada jej jednak niewątpliwie jedna wielka zasługa. W powieściach jej sumienie narodu jest nieustannie obecne.
Orzeszkowa najbardziej kocha wieś, wżywa się w nią od wnętrza, kocha jej świat moralny, kocha jej pracę i odpoczynek po niej.
Jest głosicielką prawd moralnych wypracowanych przez całe pokolenia żyjące w twardym zakonie pracy na tej tak poważanej ziemi litewskiej. Po raz drugi w ciągu wieku z Litwy przychodzi do nas głos idealizmu czynnego, głos sumienia i pracy. Nazywa autor Orzeszkową młodszą siostrą Mickiewicza.
Powieść „mieszczańska” i jej fazy u nas
Spośród wszystkich pisarzy polskich tylko Prus i Orzeszkowa dostrzegają ważność pracy w społeczeństwie oraz istotność nowości technicznych itp. Posiadają własny swój świat moralny, któremu usiłują nadać najbardziej możliwą obiektywność.
Jaskrawy obraz życia mieszczańskiego daje Zapolska, ale wyszukuje tu głównie kalectwa tego społeczeństwa (alkoholizm, histeria, bezmyślność płytkiego życia), ale nie potrafi przeciwstawić takiemu życiu nic innego poza własnym bólem. Powieści jej nie prowadzą nigdzie, czasami rażą, ale zawsze kryje się w nich ból takiego życia.
Władysław Reymont
Powieści Reymonta różnią się znacznie od dotychczasowych powieści Orzeszkowej, Prusa czy Sienkiewicza. Styl jego powieści posiada chropawość rzeczy przekształcających się. Jego styl jest zatem gwarliwy, nie ma określonej formy, przedstawia wszystko tak, jak widzi.
Reymont jest najwybitniejszym i najbardziej utalentowanym przedstawicielem współczesnej mieszczańskiej dezorientacji. Jest zarazem najmniej lirycznym i dramatycznym z polskich pisarzy.
Ignacy Dąbrowski
Jest on zdezorientowany przez życie nowoczesne, ale nie bawi go to (jak Reymonta), lecz zasmuca. Czuje pustkę, nudę, przerażenie, smutek strach, ale nie wie dlaczego i jak temu zaradzić. W końcu ogrania go znużenie.
Wacław Berent
Powieści Berenta to votum nieufności rzucone nowoczesnej kulturze.
Fachowiec to najwybitniejsza powieść polska okresu Młodej Polski (krytyka nowoczesnego, mieszczańskiego okresu rozwoju społecznego; wykazuje wszystkie kłamstwa epoki, krętactwa, podwójną buchalterię moralną.
Próchno ukazuje obraz kultury oddartej od pracy i praca stała się szpetotą, ona odraża i odpycha, upośledza. Próchno to kolisko monologów, to transpozycja jednej i tej samej treści duchowej: rozpaczy na różne psychiczne tony.
Stanisław Przybyszewski
Jest wyrażeniem tego, co czyni życie nowoczesne z człowieka. Niszczy go, dławi, bo widzi on wokół siebie nędze egzystencji, ale nie może nic z tym zrobić, jest bezsilny. Przybyszewski jest zatem treścią, jaką musi mieć człowiek współczesny w sobie, gdy jest szczery: rozpacz! Jego pisma są krzykiem, jękiem, a nie słowem.
Karol Irzykowski
Czuje niewspółmierność pomiędzy tym, co współczesny człowiek myśli, a tym, co czyni, krytyka mitu o dostojeństwie wewnętrznym, wyzwoleniach wewnętrznych to wyższość jaką przyznaje sobie wewnętrzne życie nad zewnętrznym.
Pałuba - to krytyka romantyzmu, ruchów etycznych, wszelkich kłamstw, za pomocą których pragnęliśmy niweczyć w naszych oczach własną nicość, bezczynność, ciche wspólnictwo we wszelkich szelmostwach, małościach, podłościach. Mówi, że człowiek powinien widzieć siebie takim, jakim jest.
Stefan Żeromski
Żeromski widzi ból i rozpacz istnienia, ale kocha życie. Brak u niego jednak swobody duchowej wobec elementów, z których tworzy dzieło. Żeromski jest poetą podeptanego, utraconego, pohańbionego bogactwa duchowego.
Janusz Korczak
Korczak stara się walczyć w swoich utworach z litością, uczuciem fałszywym, które upatruje w altruistach i filantropach, próbujących usprawiedliwić swoje bogactwo. Czuł on bezcelową rozpacz istnienia w obrębie danych form społecznego bytu. Jest mścicielem szpetoty, biedy, zwłaszcza u dzieci. Ich los obchodzi go najbardziej.
Wacław Sieroszewski
Jego wielkością jest to, że potrafi skończyć powieść w najbardziej dramatycznym momencie, harmonijnie i wstrzemięźliwie. Jego powieści są szkołą jasnej mądrości. Jest on wychowawcą, którego najbardziej potrzebowało nasze społeczeństwo, klasykiem. Umie zajrzeć w samo dno nędzy oczami nieznającymi rozpaczy. Umie też obserwować przyrodę.
IV Współczesna krytyka literacka w Polsce
Zadanie krytyki
krytyka jest sądem
normy i prawidła krytyki zmieniają się
praca krytyki polega na rozszerzeniu granic świadomości, by objęła to, co zostało przez życie i pracę wytworzone
Zadanie krytyki polega na:
zrozumieniu danej dziedziny rzeczywistości jako dzieła ludzkości
na wyjaśnieniu znaczenia tych form twórczości, których dziełem jest dana dziedzina rzeczywistości kulturalnej
Sprawdziany i metody krytyki
Krytyka nie może stawiać ostatecznych wartości, jedynie bowiem stawanie się i rozwój ludzkości mogą być miarą obiektywnych naszych sądów i wartości.
Subiektywizm i obiektywizm
Obiektywizm oznacza metodę opracowywania subiektywnych swych wrażeń metodą społecznie najcenniejszą ze wszystkich, jakie są możliwe.
Subiektywizm oznacza bierne poddanie się temu, co przynosi fluktuacja wrażeń.
Sztuka i krytyka
Krytyka jest wyższą formą obcowania ze sztuką. Sztuka nasza jest zawsze sądem naszym o najgłębszej istocie artysty i jego śnie. Przez sądy o dziełach sztuki ustalają się stosunki między ludźmi. Zadaniem krytyki jest doprowadzenie tych stosunków do samoświadomości, systematyzowanie ich i pogłębianie.
Sztuka każdej epoki mówi nam, co dzieje się w niej człowiekiem i jego istotą najgłębszą. Krytyka winna te dzieje odczytać. Krytyka musi być najgłębszą i najsubtelniejszą świadomością moralną danej epoki,
Podstawę krytyki stanowi wiara w ludzkość. Jest nieustannym sumowaniem coraz to nowych zdobyczy w pracy nad wynikami. Należy zatem zrozumieć czym jest dany twórca i dzieło oraz zestawienie go z ideałem ludzkości. A zatem krytyka to stwierdzenie solidarności i solidaryjnej odpowiedzialności pomiędzy krytykiem a twórcą.
Krytyka ma służyć sztuce, rozumiejąc tę swoją służbę tak, że zagadnienia sztuki rozważać, rozwiązywać powinna w związku z zagadnieniami ludzkości.
Negatywnie odnosi się autor do takich krytyków jak: Tarnowski i Chmielowski.
Hrabia Stanisław Tarnowski - przedstawiciel zadufanej i subiektywnej arystokracji,
Piotr Chmielowski - patrzący na dzieło sztuki czysto zewnętrznie, bez wyczucia procesu duchowego; nie rozumiał uczucia,
Włodzimierz Spasowicz - uczuciu nie ufał, dążył do wyznaczenia tendencji i idei,
Stanisław Witkiewicz - nauczył nas: dostrzegać poprzez sztukę. Sztukę wiąże on zawsze z życiem epoki, narodu. Przez dzieło zawsze widać życie narodu, jego tradycje, troski i radości, głosi samoistność kulturalną naszego narodu,
Ignacy Matuszewski - to najwybitniejszy z naszych krytyków psychologów. Bada literaturę z sumiennością, ale trochę na zewnątrz. Stara się wszystko badać obiektywnie, bez wprowadzanie swojego „ja”,
Stanisław Przybyszewski - dla niego jedyną wartością jest piękno, które staje się duszą twórczą (trochę przejaskrawione podejście),
Wilhelm Feldman - jego poglądy nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, nie pozostają w żadnym stosunku z rzeczywistością, nie czuje prawa rządzącego uczuciami.
Koniec romantyzmu
Literatura - jednoczy. Nie pozwala, aby człowiek ginął dla człowieka. Powinna otworzyć nam oczy zdolne widzieć nas samych.
Na literaturę polską przemożny wpływ mieli polscy humaniści (Prus, Orzeszkowa). Literatura zaczyna wyrastać z doświadczeń rzeczywistych. Życie wykrada człowiekowi wszystko (dzieci, zdrowie, młodość).
Literatura tworzy dla całego narodu, dlatego nie może znać wyjątków. Winna tworzyć stan świadomości pozwalający ludziom zapomnieć o różnicach rozdzielających ich. Urzędnik, lichwiarz, ksiądz czy prostytutka - w życiu są różni, w sztuce muszą zapomnieć o życiu. Sztuka powinna być jak ekstaza, pozwalająca trwać w błogiej słodkości.
Sztuka jako siła historyczna
Sztuka jest rzeczą wieczystą, jest tradycją. Jest zawsze podniesiona do godności swobody.
Literatura współczesna jest natomiast literaturą bankructwa człowieka, natomiast życie jest nieustannym narastaniem typu świadomego swobodnego człowieka. Literatura ta jednak stoi poniżej zadań jakie ma spełnić.
Dziełem sztuki staje się dana treść przez podniesienie jej do jasności, nadanie jej ogólnoludzkiej, powszechnej wartości.
Świadomie tworzymy tylko taką sztukę, jaka jest w nas. Natomiast historia jest naszej sztuki zawsze wrogiem, bo historyczna przeszłość zwraca się zawsze przeciwko nam.
1