Wojny Rzeczypospolitej w I poł. XVII wieku podręcznik, str. 64-72
Konflikty Rzeczypospolitej w II połowie XVII wieku podręcznik, str. 73-79
Szwecja |
Rosja |
Turcja |
Powstanie Chmielnickiego 1648-1654 |
Przyczyny |
|||
- rywalizacja o panowanie nad Bałtykiem „dominium maris Baltici” - pretensje Zygmunta III Wazy do tronu szwedzkiego ( nieudana wyprawa do Szwecji i detronizacja w 1598 r.) - inkorporacja ( włączenie) w 1600 r. szwedzkiej Estonii do Polski ( obiecana w pactach konwentach), - chęć władców Szwecji zdobycia ziem uprawnych kosztem RP, - używanie przez polskich Wazów tytułu króla Szwecji, |
- walka o hegemonię w Europie Środkowo- Wschodniej - dążenie Rosji do zgromadzenie pod swoim panowaniem ziem ruskich, - wykorzystanie Polskę i Rosję słabości sąsiada ( „wielka smuta”, powstania kozackie), - rywalizacja o Inflanty, - chęć szerzenia katolicyzmu na ziemiach ruskich, |
- ataki kozackie na tureckie posiadłości- np. Warnę w 1620 r., - interwencje polskie w Mołdawii, lennie tureckim, - ataki tatarskie na polskie Kresy, - atak „lisowczyków” na Siedmiogród, lenno tureckie w 1619 r. ( tzw. „pierwsza odsiecz wiedeńska”) |
- problem rejestru Kozaków, tych którzy byli na służbie państwowej i otrzymywali od RP żołd, - narzucanie poddaństwa Kozakom przez szlachtę polską, - podłoże narodowościowe i religijne ( katoliccy magnaci kresowi i prawosławni kozacy), - załamanie się planów wojny z Turcją za Władysława IV, |
Przebieg |
|||
I Etap 1600- 1622 - wkroczenie w 1600 r. Polaków do szwedzkiej Estonii, wojna pozycyjna, - zwycięstwo polskie pod Kircholmem w 1605 r. - hetman Jan Karol Chodkiewicz - prawie całe Inflanty w rękach Szwecji ( interwencja RP i Szwecji w Rosji), - inwazja Szwedów Inflantach w 1621 r., zdobycie Rygi, Parnawy - rozejm w Mitawie w 1622 r. : Inflanty po Dźwiną do Szwecji, Kurlandia i Inflanty Polskie przy RP II Etap 1626-1629-1635 - 1626- desant Szwedów w Prusach Książęcych i na Pomorzu Gdańskim ( blokada Gdańska), - 1627- zwycięstwo polskie w bitwie morskiej pod Oliwą, - 1629-zwycięstwo pod Trzcianą- hetman Stanisław Koniecpolski - 1629- rozejm w Starym Targu ( Altmarku): Szwecja zajęła porty pomorskie i pruskie oprócz Gdańska, Pucka i Królewca, miała prawo pobierania 3,5 % cła z handlu gdańskiego - program morski Władysława IV- budowa Władysławowa, - 1635- rozejm w Sztumskiej Wsi: na 26 lat, wycofanie się Szwedów z Prus, oddanie poboru cła i portów pomorskich, utrzymanie Inflant III Etap 1655-1660- Potop szwedzki - spisek Hieronima Radziejowskiego, - kapitulacja pospolitego ruszenia w Wielkopolsce pod Ujściem ( 25 VII 1655), - układ Radziwiłłów z Karolem X Gustawem w Kiejdanach - okupacja ziem RP- oprócz Częstochowy i Gdańska, pobyt Jana Kazimierza na Śląsku, - obrona Jasnej Góry ( XI- XII 1655)- Augustyn Kordecki- moment przełomowy Potopu, - konfederacja antyszwedzka w Tyszowcach ( I 1656), powstanie antyszwedzkie- wojna partyznacka ( Stanisław Czarniecki, Krzysztof Żegocki, Paweł Sapieha), - XII 1656- układ w Radnot- próba rozbioru RP: Szwecja, Chmielnicki, Brandenburgia, Siedmiogród, - 1657- klęska wyprawy ks. Siedmiogrodu- Rakoczego, - 1657- traktaty welawsko- bydgoskie- elektor brandenburski odstąpił od sojuszu ze Szwecją za cenę suwerenności Prus Książęcych, - 1658-59- udział Czarnieckiego w walkach w Danii, - 1660- pokój w Oliwie- Jan Kazimierz zrezygnował z pretensji do tronu szwedzkiego, potwierdzenie przynależności Inflant do Szwecji.
|
I Etap 1604-1619 - wykorzystanie kryzysu wew. w Rosji po wygaśnięciu Rurykowiczów- interwencja polskich magnatów w Rosji- I dymitriada 1604-1606 ( Jerzy Mniszech), - zdobycie Moskwy i rządy w latach 1605-1606 Dymitra I Samozwańca, - II dymitriada- 1607-1608 car Wasyl Szujski zwraca się o pomoc do Szwecji, - 1608-1619- wojna polsko- rosyjska, - 1610- zwycięstwo wojsk polskich pod Kłuszynem- hetman Stanisław Żółkiewski, zdobycie Moskwy- plany obwołania carem Władysława, który miał przejść na prowosławie ( brak zgody Zygmunta III), 1611- zdobycie Smoleńska - 1611-12- powstanie antypolskie w Moskwie- kapitulacja załogi obwołanie carem Michała Romanowa, - 1617-1618- nieudana wyprawa królewicza Władysława, - 1619- rozejm w Dywilnie: RP uzyskała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską, Michał Romanow zrzekł się praw do Inflant, II Etap- wojna smoleńska 1632-1634 - próba zdobycia Smoleńska przez Rosjan w okresie bezkrólewia, - odsiecz Smoleńska Władysława IV i kapitulacja Rosjan - 1634- pokój wieczysty w Polanowie, potwierdzenie postanowień rozejmu w Dywilnie, Władysław IV zrzekał się pretensji do korony carskiej, III Etap 1654-1667 ( z przerwą na czas Potopu) - 1654 w wyniku ugody perejesławskiej Chmielnicki poddał Ukrainę Rosji, - sukcesy Rosji- zajęcie Wilna, - rozejm w Niemieżu- ustanie walk na czas Potopu, - 1660- zwycięstwa polskie pod Połonką i Cudnowem ( Jerzy Lubomirski), - 1665-1666- wojna domowa w RP- rokosz Lubomirskiego, - 1667- rozejm w Andruszowie: Rosja otrzymała lewobrzeżną Ukrainę, Kijów, Smoleńszczyznę, Ruś Czernihowską i Siewierską. - 1686- pokój Grzymułtowskiego- potwierdzenie rozejmu w Andruszowie. |
I Etap 1620-1621 - 1620- klęska wojsk polskich pod Cecorą- śmierć Stanisława Żółkiewskiego, - atak turecki na Kresy- skuteczna obrona Chocimia- Jan Karol Chodkiewicz, - 1621- pokój w Chocimiu: ustalenie granicy polsko- tureckiej na Dniestrze, zakaz najazdów tatarskich na RP, kozackich na tereny tureckie, upominki dla Tatarów, którzy mieli zbrojnie wspierać RP II Etap 1672-1676 - atak wojsk tureckich na RP- zajęcia Kamienia Podolskiego, podejście pod Lwów, - 1672- rozejm w Buczaczu: oddanie Turcji Podola z Kamieńcem, części woj. Kijowskiego i bracławskiego, płacenie haraczu Turcji- sejm nie wyraził zgody na rozejm, - 1673- zwycięstwo pod Chocimiem- Jan Sobieski, - 1676- traktat pokojowy w Żurawnie- powrót do RP: odzyskanie wszystkich ziem oprócz Kamieńca,woj.bracławskiego, brak haraczu, - 1677- stronnictwo profrancuskie- sojusz ze Szwecją i próba odzyskania Prus Książęcych - porażki Szwecji- przejście Sobieskiego do obozu cesarskiego ( wojna z Turcją, odzyskanie Ukrainy), przystąpienie do ligi antytureckiej - 1683- odsiecz wiedeńska - kolejne wyprawy ziemie tureckie- bez sukcesów- 1684, 1686-87, 1691, - 1699- pokój w Karłowicach- RP odzyskała Kamieniec Podolski i część lewobrzeżnej Ukrainy |
- sukcesy wojsk kozacko -tatarskich- zwycięstwa pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami, podejście wojsk pod Zamość i Lublin - 1649- oblężenia Zbaraża, siedziby znienawidzonego rodu Wiśniowieckich i klęska odsieczy polskiej pod Zborowem - 1649- ugoda zborowska: woj. Kijowskie, bracławskie, czernihowskie uznano za ziemie należące do Kozaków, zwiększenie rejestru do 40 tys., buława hetmańska dla Chmielnickiego, - 1651- zwycięstwo polskie pod Beresteczkiem, - 1651- ugoda w Białej Cerkwi: ograniczenie terytorium kozackiego do woj. Kijowskiego, zmniejszenie rejestru do 20 tys., - 1652- zwycięstwo kozaków pod Batohem, - impas w walkach, - 1654- ugoda w Perejesławiu- kozacy uznali zwierzchność Rosji, panowanie rosyjskie nad lewobrzeżną Ukrainą- wojska RP z Rosją, - 1658- ugoda w Hadziaczu ( Jan Wyhowski)- próba porozumienia RP z Kozakami- stworzenie Księstwa Ruskiego ( woj. Kijowskie, bracławskie, czernihowskie, z hetmanem na czele, miejsca w senacie dla duchownych prawosławnych, własne urzędy, trybunał, uszlachcenie starszyzny kozackiej- plany nie zostały zrealizowane z powodu wybuchu wojny polsko- rosyjskiej. |
Skutki - wyniszczenie ziem polskich, utrata terytoriów ( Inflant, województw wschodnich, straty ludności ( 3—35 %), agraryzacja ( upadek) miast, chaos monetarny, głód, suwerenność Prus- traktaty welawsko- bydgoskie, wzmocnienie znaczenia oligarchii magnackiej- pierwsze liberum veto ( 1652), rokosz Lubomirskiego, nietolerancja religijna- wygnania arian ( 1658, mit RP jako „przedmurza chrześcijańskiej Europy”- wojny z Turcją, upadek gospodarczy i polityczny RP, słabość armii, wzrost znaczenia sąsiadów ( Rosja, Prusy) |
|||