WOJNY POLSKO - ROSYJSKIE W XVII WIEKU

* „Wielka smuta" w Rosji

• 1598 r. - wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów w Rosji po śmierci Iwana IV Groźnego i jego syna Fiodora

• wystąpienie bojarów i chłopów przeciwko władzy bojara Borysa Godunowa

• pojawienie się pretendenta do tronu w Moskwie, Dymitra Samozwańca, który podawał się za cudownie ocalałego syna Iwana IV; uzyskał pomoc magnatów polskich (Jerzy Mniszech) i w 1604 r. przy pomocy wojsk magnackich wyruszył na Moskwę (tzw. „dymitriady"); po śmierci Godunowa w 1605 r. zajął Moskwę i został carem

• zatargi z Kościołem prawosławnym, wystąpienia ludowe pod wodzą Iwana Bołotnikowa; po zabójstwie Dymitra (1606 r.) carem został Wasyl Szujski, któremu zagroził Dymitr Samozwaniec II, zajmując część Rosji (bez Moskwy)

• była to nieudana próba kolejnej „dymitriady"

* 1608 r. Szujski zawarł układ z Polską, uwalniając jeńców polskich, a w 1609 r. układ ze Szwecją, co stało się pretekstem do wojny polsko-rosyjskiej

* Wojna polsko-rosyjska

• próba rozbicia przez Polskę sojuszu cara Wasyla Szujskiego ze Szwecją, z którą Polska prowadziła w tym czasie wojnę o Inflanty; Zygmunt III Waza dążył do zajęcia tronu w Moskwie; Kościół katolicki chciał podporządkować sobie Kościół prawosławny

• 1609 r. początek wojny i oblężenie twierdzy Smoleńsk (do 1611 r.)

• 4 VII 1610 r. zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego pod Kłuszynem nad armią rosyjsko-szwedzką, zajęcie Moskwy, usunięcie z tronu Szujskiego

• ugoda moskiewska: obietnica oddania korony carskiej Władysławowi Wazie za cenę przejścia na prawosławie, przywileje dla szlachty rosyjskiej i pokój bez aneksji (Rosja nie traciła ziem) - Zygmunt III odrzucił te warunki, chciał sam zająć tron moskiewski

• powstanie narodowe w Rosji przeciw Polakom, w 1612 r. powstańcy opanowali Moskwę, wyrzucając Polaków, którzy wycofali się z Rosji; nowym carem w 1613 r. został Michał Fiodorowicz Romanów

• 1617-1618 nieudana próba Polaków ponownego wkroczenia do Moskwy; zakończyła się rozejmem w Dywilinie w 1618 r. (obowiązywał od 1619 r.): do RP włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską

• 1632 r. uderzenie Rosjan na Smoleńsk; odsiecz Władysława IV i hetmana Krzysztofa Radziwiłła; kapitulacja Rosjan, podpisano pokój w Polanowie w 1634 r.: Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu w Moskwie za odszkodowanie pieniężne, przy Polsce pozostały ziemie uzyskane rozejmem w Dywilinie

Walka o Ukrainę

* ugoda Kozaków z Rosją w Perejasławiu w 1654 r. oddająca Ukrainę pod władanie cara

• wojna z Polską, armie rosyjskie wkroczyły na Litwę (zajęcie Wilna) i na Ukrainę - zwycięstwo Polaków w sojuszu z Tatarami pod Ochmatowem (1655 r.)

• wraz z rozpoczęciem „potopu" szwedzkiego Rosjanie wycofali się z Rzeczpospolitej

• 1660 r. wznowienie przez Rosję wojny z Polską - zwycięstwo Stefana Czarnieckiego pod Połonką (1660 r.), Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskiego pod Cudnowem, wojska królewskie wyparły Rosjan z Litwy

• w latach 1663-64 Jan Kazimierz wkroczył na tereny Rosji - Polska nie wykorzystała zwycięstwa ze względu na pusty skarb, brak armii

• wojnę zakończył rozejm w Andruszowie (1667 r.): do Rosji włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską, wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem

• warunki rozejmowe potwierdził pokój podpisany w Moskwie w 1686 r. przez Krzysztofa Grzymułtowskiego

Skutki wojen

* zniszczenie ziem Rzeczpospolitej, utrata wschodnich województw

* wzrost znaczenia Rosji, która po okresie „wielkiej smuty" stała się groźnym przeciwnikiem Polski

POWSTANIE CHMIELNICKIEGO

1. Przyczyny wybuchu powstania

• Kozacy byli siłą społeczną Ukrainy naddnieprzańskiej, wywodzili się ze zbiegłych chłopów polskich i rosyjskich, ludności ukraińskiej, zubożałej szlachty i mieszczan; zasiedlali tereny nad Dnieprem; zagrożeni przez Tatarów organizowali się na wzór wojskowy na czele z atamanami, dowództwo znajdowało się na Zaporożu na Siczy (jednej z wysp na Dnieprze)

• zajęcia ludności naddnieprzańskiej - uprawa roli, łowienie ryb; rozbój, organizowanie zbrojnych wypadów na ziemie Tatarów i Turcji

• spory z magnaterią, która tworzyła na Ukrainie swoje „państewka" i chciała podporządkować sobie Kozaków jako pańszczyźnianych chłopów

• Kozacy rejestrowi - Zygmunt August i Stefan Batory utworzyli oddziały Kozaków rejestrowych (około 500 osób) do obrony granicy Polski za żołd i wolność osobistą; dążenie Kozaków do zwiększenia rejestru, ponieważ pozostali traktowani byli jak chłopi pańszczyźniani

• Władysław IV Waza dążył do wojny z Turcją, obiecując Kozakom zwiększenie rejestru - od 1646 r. prowadzono zaciąg do wojska, ale sejm nie zgodził się na wojnę, więc Kozacy poczuli się oszukani

• różnice wyznaniowe na Ukrainie - w 1596 r. unia brzeska podporządkowała Kościół prawosławny papieżowi; opór przeciwko kontrreformacji, katolicyzm utożsamiany był z polską magnaterią

• różnice językowe i obyczajowe

• tradycje walki na Ukrainie od XVI wieku

• 1591-1593 powstanie pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego - żądano zapłacenia zaległego żołdu, zwiększenia rejestru (w 1590 r. ustalono rejestr do 1000 osób); powstanie stłumiły prywatne wojska magnackie

• 1594-1599 powstanie Semena Nalewajki przeciwko przywilejom magnaterii; powstanie pokonały wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego 1630-1637 powstanie Tarasa Fedorowicza, w wyniku którego podniesiono rejestr do 8 tysięcy

• 1637-1638 powstanie Pawła Pawluka - zmniejszono rejestr do 6 tysięcy, przystąpiono do represji wobec Kozaków, co wywołało kolejne nieudane powstanie pod wodzą Ostrzanina

• osobisty zatarg pisarza wojsk zaporoskich Bohdana Chmielnickiego z polskim podstarościm z Czehrynia, który zajął jego gospodarstwo i zabił syna

• wojna z Polską była wojną o wyzwolenie narodowe Ukrainy

• podpisanie porozumienia między Kozakami a Tatarami, którzy obawiali się wojny z Rzeczpospolitą o pograniczne tereny

Przebieg działań

* 1648 r. - zwycięstwo Kozaków nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem(do niewoli dostali się hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski)

• śmierć króla Władysława IV, zwycięstwo Chmielnickiego pod Piławcami, gdzie szlachta polska uciekła z pola walki na wieść o zbliżających się wojskach tatarskich pod dowództwem Tuhaj-beja; dotarcie wojsk kozackich pod Lwów i Zamość

• podczas wolnej elekcji Jan Kazimierz został wybrany nowym królem polskim

• odnowienie wojny w 1649 r. - oblężenie twierdzy Zbaraż, w której zamknęła się załoga polska pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego; pomoc wojsk pod wodzą Jana Kazimierza, który został osaczony pod Zborowem, gdzie zawarto ugodę zborowską (1649 r.): wyodrębniono województwa ukraińskie (kijowskie, bracławskie, czernihowskie), na które nie miało wstępu wojsko polskie, zwiększono rejestr do 40 tysięcy, Bohdan Chmielnicki otrzymał buławę hetmańską; tego kompromisu nie chciała przestrzegać żadna ze stron

• odnowienie wojny - klęska Kozaków pod Beresteczkiem (VI 1651 r.) w starciu z wojskami królewskimi pod dowództwem Jana Kazimierza, ugoda w Białej Cerkwi (1651 r.) - okrojono teren dla Kozaków, zmniejszono rejestr do 20 tysięcy

• wystąpienia chłopów na Podhalu - Aleksander Kostka Napierski z chłopami opanował zamek w Czorsztynie, powstanie stłumiono

• 1652 r. wyprawa Chmielnickiego na Mołdawię wbrew interesom polskim - klęska armii polskiej pod wodzą hetmana Marcina Kalinowskiego pod Batonem

• 1653 r. zaskoczenie armii polskiej pod dowództwem króla przez oddziały Chmielnickiego pod Żwańcem - na krótko powrócono do postanowień ugody zborowskiej

• ugoda Kozaków z Rosją w Perejasławiu w 1654 r. oddająca Ukrainę pod władanie cara

• wojna z Polską, armie rosyjskie wkroczyły na Litwę (zajęcie Wilna) i na Ukrainę - zwycięstwo Polaków w sojuszu z Tatarami pod Ochmatowem (1655 r.)

• wraz z rozpoczęciem „potopu" szwedzkiego Rosjanie wycofali się z Rzeczpospolitej

• próby rozbioru Polski w czasie „potopu" - traktat w Radnot w 1656 r. przyznawał Chmielnickiemu Ukrainę

• ugoda w Hadziaczu (1658 r.): nowy hetman Jan Wyhowski otrzymał od Polski obietnicę utworzenia Księstwa Ruskiego (województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie) pod wodzą hetmana z własnymi urzędami, trybunałem i armia starszyzna kozacka miała otrzymać miejsce w parlamencie RP (idea Rzeczpospolitej Trojga Narodów)

• powstanie przeciw Wyhowskiemu i Polakom, wznowienie przez Rosję wojny z Polską - zwycięstwo Stefana Czarnieckiego pod Płonką (1660 r.), Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskiego pod Cudnowem, wojska królewskie wyparły Rosjan z Litwy

• wojnę zakończył rozejm w Andruszowie (1667 r.): do Rosji włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską, wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem: warunki rozejmowe potwierdził pokój podpisany w Moskwie w 1686 r. przez Krzysztofa Grzymułtowskiego

Skutki powstania

* osłabienie wewnętrzne i międzynarodowe Polski

* wzrost znaczenia Rosji, Turcji; wykorzystanie wojny domowej przez obce państwa

* hetman kozacki Piotr Doroszenko oddał polską część Ukrainy w lenno Turcji (1666 r.)

* utrata wschodnich ziem, rokowania Kozaków - poddanych króla polskiego z Rosją, Szwecją, Siedmiogrodem

* Iwan Mazepa poparł Szwecję w wojnie północnej

* w 1775 r. Katarzyna II zlikwidowała ostatecznie Kozaczyznę zaporoską

* wpływ na literaturę: Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem; malarstwo Ilija Riepnina „Kozacy piszący list do Sułtana"

Wojny polsko - szwedzkie w XVII wieku.

1. Przyczyny wojen ze Szwecją

• rywalizacja o panowanie nad Bałtykiem (o dominium Maris Baltici)

• pretensje Zygmunta III Wazy do tronu w Szwecji, gdzie został zdetronizowany w 1598 r.

* Szwecja posiadała mocną, bitną armię i dobrą flotę; brak ziem pod uprawę

• Zygmunt III Waza zgodnie z obietnicą zawartą w pactach conventach włączył Estonię do Polski (1600 r.)

• w połowie XVII w. Polska była krajem łatwym do zdobycia, wyniszczonym wojnami wewnętrznymi i starciami z sąsiadami

2. Wojny polsko-szwedzkie w pierwszej połowie XVII w.

* 1600-1611 - Szwedzi zajęli Inflanty

• Jana Karola Chodkiewicza - zwyciężył pod Kircholmem l605 r.

• 1611 r. rozejm - Polska odzyskała Inflanty

• 1617 r. zerwanie rozejmu przez Szwedów

* 1622 r. - rozejm w Mitawie: Polska utraciła Inflanty po Dźwinę wraz z Rygą

* 1626-1629 - atak wojsk szwedzkich pod dowództwem króla Gustawa Adolfa na Prusy Królewskie - zdobył porty, rozpoczął blokadę Gdańska

• w 1627r. Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie morskiej pod Oliwą, a w 1629 r. zwycięstwo pod Trzcianą

• w 1629 r. rozejm w Starym Targu (Altmarku): wszystkie porty (bez Pucka, Gdańska i Królewca) przejęła Szwecja, a handel gdański obłożono 3,5% cłem

* zaangażowanie Szwecji w wojnę 30-letnią w Europie Zachodniej i śmierć króla Gustawa Adolfa wykorzystała Polska do zawarcia w 1635 r. rozejmu w Sztumskiej Wsi: Polska odzyskała wszystko, co utraciła w Altmarku.

3. Potop szwedzki 1655-1660

- przy sprowadzeniu Szwedów do Polski czynny udział brał Hieronim Radziejowski (synonim zdrajcy), były podkanclerzy koronny

- 1655 r. atak Karola X Gustawa na Polskę z dwóch stron - na Litwę z Inflant i z Pomorza Szczecińskiego na Wielkopolskę (armia szwedzka ~ 40tys. żołnierzy, polska ~ 10 tys.)

- klęska Polaków pod Ujściem (VII), ugoda w Kiejdanach - na Litwie (VIII): Janusz i Bogusław Radziwiłłowie poddali się Szwecji; klęska wojsk polskich pod Żarnowcem i Wojniczem, do października bronił się Kraków

- opanowanie kraju przez wojska szwedzkie; ucieczka króla Jana Kazimierza do Głogówka na Śląsku Opolskim

- oblężenie Jasnej Góry (XI-XII 1655 r.) - obrona klasztoru przez przeora Augustyna Kordeckiego

- Szwedzi traktowali Polskę jako łup wojenny, nałożyli kontrybucje i wysokie podatki, gwałty, grabieże, powszechna nienawiść do najeźdźców

- rozwój partyzantki - na Podhalu, w Wielkopolsce (Krzysztof Żegocki), na Litwie wojska Pawła Sapiehy pokonały wojska Janusza Radziwiłła

- XII 1655 r. powrót króla, przystąpienie hetmanów do wojny ze Szwecją, wojna podjazdowa Stefana Czarnieckiego

- 29 XII 1655 r. konfederacja w Tyszowcach uznała, że należy dążyć do usunięcia Szwedów z Polski

- 1656 r. - elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm uznał zwierzchnictwo Karola Gustawa; zwycięstwo Czarnieckiego pod Warką (IV)

- śluby lwowskie Jana Kazimierza (IV) - obiecał poprawić położenie ludu i umocnić katolicyzm; oswobodzenie Warszawy (VI)

- raktat w Radnot (10 XII 1656) - próba rozbioru Polski między Szwecję, Brandenburgię, Radziwiłłów, Siedmiogród, Ukrainę

- 1657 r. - niszczący najazd księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego od południa Polski, a wojsk szwedzkich i brandenburskich od północy; Polskę poparła Dania i Habsburgowie w obawie przed nadmiernym wzrostem Szwecji, odwetowa wyprawa Jerzego Lubomirskiego na Siedmiogród

- 1657 r. - traktaty welawsko- bygdoskie: Fryderyk Wilhelm zgodził się na odstąpienie od Szwecji i poparcie Polski; Polska zrzekła się prawa do lenna pruskiego, elektor uzyskał suwerenność w Prusach Książęcych, prawo przemarszu wojsk brandenbursko-pruskich przez Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie), otrzymał w lenno ziemię lęborsko-bytowską i obietnicę uzyskania Elbląga oraz Drahimia, ; w razie wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów Prusy Książęce miały powrócić do Polski

- pokonanie wojsk szwedzkich przez koalicję Polski, Austrii, Danii, Brandenburgii i Holandii

- 3 V 1660 r. - pokój w Oliwie: potwierdzał przynależność Inflant do Szwecji (Polska posiadała południowo-wschodnią część Inflant z Kurlandią), Szwedzi mieli zwrócić Polsce zagarnięte łupy (nie oddali), Szwecja gwarantowała wolność handlu na Bałtyku, Jan Kazimierz zrzekł się praw do tronu w Szwecji, potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie

4. Skutki wojen

* wyniszczenie ziem polskich, utrata Inflant, straty ludności: po „potopie" szacowano straty na 30-35%, agraryzacja miast, chaos monetarny, głód

* wpływ wojny 30-letniej, umocnienie potęgi Szwecji i Francji w Europie

* uniezależnienie się Prus w 1657 r. (traktaty welawsko-bydgoskie), które stały się wkrótce groźnym przeciwnikiem Polski

* wzrost znaczenia oligarchii magnackiej spiskującej przeciw królowi (Radziwiłłowie, Jerzy Lubomirski, Hieronim Radziejowski, który zdradził plany obrony Polski)

* wzmocnienie katolicyzmu w Polsce i obietnica opieki nad chłopami zawarta w ślubach lwowskich Jana Kazimierza w 1656 r.

* rozwój kontrreformacji, wygnanie arian z Polski w 1658 r.

* upadek gospodarczy (zmniejszenie eksportu zboża) i polityczny Rzeczpospolitej szlacheckiej, słabość armii polskiej

WOJNY POLSKO - TURECKIE w XVII w.

Geneza wojny z Turcją

• rozkwit Imperium Osmańskiego, które w XVI w. zajęło tereny Węgier i zagrażało państwu Habsburgów, uzależniło Mołdawię i Wołoszczyznę

• ścieranie się interesów Polski i Turcji w Mołdawii - w 1595 r. Jan Zamoyski w wyprawie zbrojnej na Mołdawię osadził na tronie swojego kandydata Jeremiego Mohyłę, w 1600 r. pokonał hospodara Wołoszczyzny i osadził lennika Polski Szymona Mohyłę

• Zamoyski był przeciwnikiem Habsburgów, dlatego Turcja tolerowała polskie wpływy w Mołdawii i Wołoszczyźnie; zmiana nastąpiła po śmierci hetmana, gdy o wpływy na tym terenie zaczęli ubiegać się zwolennicy Zygmunta III Wazy i Habsburgów, czemu sprzeciwiła się Turcja

• zbliżenie polityki polskiej i habsburskiej niepokoiło Turcję

• wyprawy Kozaków na miasta tureckie (spalenie Warny przez Kozaków) często były inspirowane przez dyplomację Habsburgów

• najazdy Tatarów, lenników Turcji na ziemie Polski

• w czasie wojny 30-letniej książę Siedmiogrodu (lennik Turcji) Gabor Bethlen oblegał Wiedeń - Zygmunt III Waza, związany z katolickimi Habsburgami, wysłał oddziały lisowczyków dowodzone przez pułkownika Aleksandra Lisowskiego na tereny Siedmiogrodu, co zmusiło Bethlena do odstąpienia od Wiednia - była to tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska w 1619 r.

Pierwszy etap wojen z Turcją

• wyprawa hetmana Stanisława Żółkiewskiego do Mołdawii; pod Cecorą w 1620 r. armia polska spotkała się z wojskami turecko-tatarskimi, wśród Polaków wybuchła panika i chaos; śmierć hetmana na polu walki

• uderzenie Turcji na pogranicze nad Dniestrem - obrona Polaków w twierdzy Chocim (1621r) pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza i hetmana kozackiego Piotra Konaszewicza Sahajdacznego

• 9 X 1621 r. pod murami twierdzy podpisano pokój: obie strony miały hamować najazdy swoich poddanych Kozaków i Tatarów, w Mołdawii sułtan miał powoływać hospodarów przychylnych Rzeczpospolitej

• dzięki zaangażowaniu Turcji w wojnie z Polską Habsburgowie rozgromili Czechów w 1620 r. w czasie wojny 30-letniej

• ciągłe walki na pograniczu pomiędzy Tatarami a Kozakami

• plany wojny z Turcją Władysława IV, który chciał wykorzystać Kozaków, ale sejm nie zgodził się na wojnę - początek powstania Chmielnickiego (1648 r.)

Wojny z Turcją w drugiej połowie XVII w.

• przyczyny - ekspansja terytorialna Turcji za panowania sułtana Mehmeta IV, w 1666 r. hetman kozacki Piotr Doroszenko uznał się lennikiem Turcji, Polska była osłabiona licznymi wojnami

• 1672 r. - atak Turcji i zajęcie Kamieńca Podolskiego, wojska tureckie podeszły pod Lwów; rozejm w Buczaczu - Polska utraciła województwa: podolskie, bracławskie, resztki kijowskiego i miała zapłacić haracz

• sejm uchwalił podatek na armię, nie uznał hańbiącego rozejmu

* 1673 r. - zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem; nie wykorzystano tego zwycięstwa, szlachta udała się na wolną elekcję po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego

• 1674 r. - wybór Sobieskiego na króla Polski

• 1675 r. ponowny atak wojsk tureckich na ziemie polskie - rozejm w Żórawnie (1676 r.) potwierdzał tylko włączenie Podola i Ukrainy do Turcji

• 1675 r. sojusz Jana III Sobieskiego z królem Francji, Ludwikiem XIV w Jaworowie zwolennicy Habsburgów przygotowywali detronizację króla, Sobieski wycofał się więc z układu z Francją na rzecz podpisanego w Warszawie w 1683 r. układu z Habsburgami

• 12 IX 1683 r. - („przybyłem, zobaczyłem, a Bóg zwyciężył") — połączone siły polskie pod dowództwem Sobieskiego, cesarskie (Leopold I) i książąt Rzeszy pokonały pod Wiedniem wojska wezyra Kara Mustafy

„ Wezyr tak uciekł od wszystkiego, że ledwo na jednym koniu i w jednej sukni. Jam został jego sukcesorem, bo po wielkiej części wszystkie mi się po nim dostały splendory, a to tym trafunkiem, że będąc w obozie w samym przedzie i tuż za wezyrem postępując, przedarł się jeden pokojowy jego i pokazał namioty jego, tak obszerne, jako Warszawa albo Lwów w murach. Mam wszystkie znaki jego wezyrskie, które nad nim noszą, chorągiew mahometańską, którą mu dał cesarz jeno na wojnę i którą dziś jeszcze posłałem do Rzymu Ojcu Świętemu ".

(Jan III Sobieski)

* zawiązanie Świętej Ligi w 1684 r. (papiestwo, Austria, Wenecja, Polska, od 1686 r. Rosja) - długotrwałe wojny z Turcją, wyparcie z Węgier, zwycięstwo hetmana Feliksa Potockiego nad Tatarami pod Podhajcami (1698 r.)

• pokój w Karłowicach w 1699 r.: Rzeczpospolita odzyskała utracone tereny województw podolskiego, bracławskiego i kijowskiego, do Austrii włączono Węgry i Siedmiogród, Rosja zajęła Azow, Wenecja - Dalmację i Moreę (Peloponez)

Skutki wojen

• wyniszczenie południowych ziem polskich, straty ludności u

• upadek gospodarczy i polityczny RP szlacheckiej, słabość armii polskiej

• brak zainteresowania, poza stronnictwem króla Jana III Sobieskiego, możliwością włączenia do RP Prus w czasie wojny Szwecji z Brandenburgią - tym samym Polska utraciła pozycję nad Bałtykiem

• po zwycięstwie nad muzułmańską Turcją Polskę nazywano przedmurzem chrześcijańskiej Europy

1

---