Odkrycia geograficzne i kolonialna ekspansja Europejczyków w XV - XVI wieku. podr., s. 5 - 14 (mapa, s. 8, tabela, s.6) oprac. RM
1. Wiedza geograficzna i astronomiczna Europejczyków w średniowieczu (opis pod il. w podr.,s.6)
system geocentryczny Ptolemeusza Klaudiusza (astronom aleksandryjski z II w. ne) i jego rola w świadomości Europejczyków „jesieni średniowiecza” (system geocentryczny zakładał, że ziemia znajduje się w centrum wszechświata)
wyprawy Normanów na Grenlandię (X - XI w.) oraz zapewne także do północnych wybrzeży Ameryki Północnej
poszerzenie zakresu wiedzy geograficznej Europejczyków w dobie wypraw krzyżowych oraz w wyniku podróży weneckiego kupca Marco Polo do Chin (1271 - 1295) - autor dzieła „Opisanie świata”, które znacznie poszerzyło wiedzę geograficzną Europejczyków o znajomość krajów azjatyckich, w tym Dalekiego Wschodu.
Zob. książki: J. Strzelczyk, Średniowieczny obraz świata, C.S.Lewis, Odrzucony obraz
2. Przyczyny odkryć geograficznych i kolonialnej ekspansji Europejczyków (ekonomiczne,
polityczne, techniczne, ideowe)
poszukiwanie przez szlachtę hiszpańską i portugalską nowych źródeł dochodów u schyłku średniowiecza - po zakończeniu rekonkwisty, która była dla szlachty Płw. Iberyjskiego ważnym źródłem pomnażania majątku, np. w wyniku zdobywanych łupów (1492 - zdobycie Grenady i tym samym ostateczne wyparcie muzułmanów z Półwyspu Iberyjskiego, czyli zakończenie okresu rekonkwisty)
postęp w technice żeglarskiej i nawigacji oraz rozwój kartografii (np. busola pozwalała żeglarzom wypływać na pełne morze, astrolabium - służyło do określania położenia ciał niebieskich, pojawiła się karawela i karaka - nowe typy żaglowca, posiadały wysokie burty i rozbudowane ożaglowanie - il. w podr., s. 5, 9)
niedobór metali szlachetnych w gospodarce późnośredniowiecznej Europy (rozwój gospodarczy i wzrost obrotów handlowych spowodowały konieczność pojawienia się na rynku większej ilości pieniądza kruszcowego - wytwarzanego z metali szlachetnych)
popyt w Europie na towary wschodnie, np. przyprawy korzenne (m.in. pieprz, imbir, cynamon) jedwab, tkaniny
kryzys handlu lewantyńskiego i czarnomorskiego u schyłku średniowiecza (zwł. ujemny bilans handlowy Europy z krajami Lewantu, t. j. Bliskiego Wschodu - wartość nabywanego przez Europejczyków towaru w krajach Lewantu znacznie przewyższała wartość towaru jaki mogli tam sprzedać) sprzyjał poszukiwaniu przez Europejczyków nowej drogi do Indii, która ominęłaby Lewant, tą nową drogą mogła być droga morska ▪ ważnym powodem kryzysu handlu lewantyńskiego i czarnomorskiego była zmiana u schyłku
średniowiecza sytuacji politycznej w rejonie cieśnin czarnomorskich, w Azji Mniejszej, na Bliskim
Wschodzie i na Półwyspie Krymskim: ostateczny upadek cesarstwa bizantyjskiego (1453), przejęcie jego
terytoriów w Azji Mniejszej przez powstałe w XIV w. imperium osmańskie (tureckie), opanowanie przez imperium
tureckie krajów Bliskiego Wschodu, utrata przez Genuę swojej kolonii Kaffy na Krymie (1475) na rzecz chanatu
krymskiego (Tatarów)
pasja poznawcza żeglarzy - odkrywców wynikająca czasem z ich idealistycznych dążeń (np.
potrzeby niesienia nauki Chrystusa poganom), czynnik ten miał spore znaczenie w świadomości Krzysztofa Kolumba
3. Wyprawy Portugalczyków (dążenie do odkrycia morskiej drogi do Indii poprzez opłynięcie Afryki)
wyprawy księcia Henryka Żeglarza (zm. 1460 r.) - Azory, ujście Senegalu, Zielony Przylądek
dotarcie do równika w 1471 r.
wyprawa Bartłomieja Diaza - w 1487 r. dotarł do najbardziej wysuniętego na południe przylądka Afryki, który nazwał Przylądkiem Burz (król Portugalii zdając sobie sprawę ze znaczenia tego odkrycia zmienił nazwę na Przylądek Dobrej Nadziei)
wyprawa Vasco da Gamy - w 1498 r. dotarł drogą morską do Indii (do indyjskiego miasta Goa)
dotarcie do wybrzeży Brazylii w 1500 r. (Pedro Alvarez Cabral)
zakładanie przez Portugalczyków faktorii (osad handlowych) na wybrzeżach Afryki (np. wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Angoli i Mozambiku), oraz Brazylii ( mapa w podr., s. 8)
4. Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (z pochodzenia Genueńczyk) i kolejne jego
wyprawy (ocena Kolumba - podr.,s.13, 6)
▪ cel wyprawy Kolumba: odkrycie morskiej drogi do Indii, poprzez płynięcie na zachód
(uważał, że zaledwie 4200 km. dzieli Portugalię od Japonii, w istocie jest to 18 tys. km)
▪ pierwszą wyprawę Kolumba sfinansowała królowa Izabela Kastylijska, przeciwnikiem wyprawy
był słynny hiszpański inkwizytor Torquemada
▪ I wyprawa w 1492 r. (od 3 VIII do 12 X), 3 karaki w tym Santa Maria, 87 ludzi załogi - Wyspa
San Salvador (dziś Watling) w Archipelagu Wysp Bahama, podr., s. 9
II wyprawa w 1493 r. - Haiti (Hispaniola), III wyprawa w 1498 r. - Trynidad
IV wyprawa w l. 1502 - 1504 - Honduras
tubylców Kolumb nazwał błędnie Indianami (podr., s.9)
5. Znaczenie wypraw florenckiego żeglarza Amerigo Vespucciego (od 1500 r.)
- nazwa Ameryka to pomysł niemieckiego humanisty Marcina Waldseemullera w 1507 r., upowszechniony
przez XVI-wiecznego kartografa, rysownika map Gerharda Mercatora (słynne mapy Mercatora)
6. Rzekoma wyprawa do Ameryki Polaka Jan z Kolna - geneza mitu (podr. Operonu, s. 217, przyp. 3),
autorem hipotezy jakoby przed Kolumbem Amerykę odkrył Polak, Jan z Kolna, był Joachim Lelewel, który
norweskiego żeglarza Joannesa Scolnusa uznał za Jana z Kolna, Lelewel zapewne pisał o tym po upadku powstania
listopadowego w ideowym klimacie polskiego mesjanizmu
7. Dotarcie do Pacyfiku przez Przesmyk Panamski w 1513 r. - Vasco de Balboa (Hiszpan)
8. Postanowienia i znaczenie traktatu w Tordesillas z 1494 r. - podział obszarów zamorskich
między Hiszpanię i Portugalię (skutek bulli papieża Aleksandra VI z 1493 r., który władcom obu państw takie porozumienie
zasugerował) wzdłuż 46 południka długości zachodniej, traktat w Saragossie z 1529 r. uzupełnił te
postanowienia o wyznaczenie drugiej granicy oddzielającej strefy wpływów obu państw - wzdłuż
130 południka długości wschodniej, układy te oznaczały, że Afryka i Azja miały znaleźć się w
portugalskiej strefie wpływów, zaś obie Ameryki (z wyjątkiem wybrzeży dzisiejszej Brazylii) oraz
wyspy na Pacyfiku w strefie hiszpańskiej (zob. mapa w podr., s. 8)
9. Wyprawa Ferdynanda Magellana (1519 - 1521) - pierwsza wyprawa morska dookoła świata
(cel: dotarcie z Ameryki do Indii), Magellan był Portugalczykiem w służbie króla Hiszpanii,
zob. Cieśnina Magellana (oddziela Ziemię Ognistą od Ameryki), (wyprawę rozpoczęło 5 karawel i 265
ludzi, Magellan zginął na Filipinach w 1521 r., w 1522 r. wróciło do Hiszpanii po 4 latach 18 wycieńczonych
żeglarzy dowodzonych przez Sebastiana del Cano)
10. Wyprawa Giovanniego (Johna) Cabota w l. 1497 - 1498 (dotarł do wybrzeży Ameryki
Północnej, na Półwysep Labrador), był włoskim żeglarzem w służbie króla Anglii Henryka VII
11. Wyprawa francuskiego żeglarza Jacquesa Cartiera w latach 1535 - 1536 (dotarł do Zatoki i rzeki św.
Wawrzyńca), wyprawa zapoczątkowała kolonizację tego obszaru przez Francuzów, a następnie powstanie
francuskojęzycznej prowincji na obszarze Kanady (Quebeck)
12. Wyprawa Francisa Drake'a w latach 1579 - 1580, druga wyprawa morska dookoła świata (zob.
Cieśnina Drake'a między Ziemią Ognistą Antarktydą), Drake był żeglarzem angielskim w służbie królowej
Elżbiety I Wielkiej, korsarzem, który za jej zgodą miał niszczyć hiszpańskie statki
13. Cywilizacje Ameryki Prekolumbijskiej (mapa w podr., s. 8 )
Majowie (Płw. Jukatan, Hondiras, Gwatemala): „Grecy Nowego Świata”, wysoki poziom kultury duchowej (astrologia, astronomia , matematyka), miasta do 200 tys. mieszkańców (Mayamapan), niższy poziom kultury materialnej, rozkwit cywilizacji Majów przypada na IV - IX w. ne
Aztekowie (Wyżyna Meksykańska): kalendarz słoneczny, piramidy, krwawe ofiary z ludzi, stolica w Tenochtitlan, mit „białego człowieka” ułatwiający podbój Azteków przez Hiszpanów,
ostatni króla Azteków: Montezuma, o podboju Azteków (opis pod il. w podr., s.10)
Inkowie (zwł. Peru): medycyna, chirurgia, pismo sznurowe („węzełkowe”), wysoki poziom rolnictwa, rozwinięta sieć dróg i system sygnalizacji optycznej przy pomocy ognia i dymu, sieć spichlerzy, stolice państwa Inków: Cuzco, ostatnia stolica: Machu Picchu, ostatni król: Atahualpa, o podboju państwa Inków (źródło, podr., s.13 - 14)
brak znajomości koła u ludów cywilizacji Ameryki Prekolumbijskiej
14 Wyprawy konkwistadorów (hiszpańskich i portugalskich najeźdźców - zdobywców) obszarów
zamorskich
podbój Meksyku (państwa Azteków) przez Ferdynanda Corteza w 1519 r. (zdobycie Tenochtitlan w 1521 r.), opis pod il., podr., s. 10
podbój państwa Inków przez Franciszka Pizarra w latach 1531 - 1533 (źródło - podr.,s.13)
przyczyny łatwego i szybkiego podboju państw Azteków i Inków przez hiszpańskich konkwistadorów (opis pod il., podr., s.11)
ostatni król Azteków: Montezuma, ostatni król Inków: Atahualpa (źródło, podr., s.13)
15. Encomienda: system społeczno - prawny w hiszpańskich koloniach, którego cechą
charakterystyczną było poddaństwo osobiste Indian wobec wielkich właścicieli ziemskich
(białych kolonizatorów)
16. Kolonie Hiszpanów, Portugalczyków, Anglików, Francuzów i Holendrów w XVI - XVII w
(mapy, podr., s. 8, ), np.
▪ Hiszpanie - Ameryka (od Kalifornii do Argentyny), wyspy na Pacyfiku (np. Filipiny, Hawaje)
▪ Portugalczycy - Brazylia, wybrzeża Afryki (zwł. dzisiejszej Angoli i Mozambiku)
▪ Anglicy - wzdłuż wybrzeża atlantyckiego Ameryki Północnej (pierwsza osada angielska w tym rejonie:
Jamestown od 1607 r. w kolonii Wirginia, z tym związana opowieść o pięknej Indiance Pocahontas), rejon Zatoki
Hudsońskiej (część dzisiejszej Kanady), Madras, Bombaj, Kalkuta w Indiach
▪ Francuzi - rejon zatoki i rzeki św. Wawrzyńca (dzisiejsza prowincja Quebeck w Kanadzie), dolny bieg
Missisipi (tzw. Luizjana), Pondicherry
▪ Holendrzy - Kraj Przylądkowy w południowej Afryce od poł. XVII w. (Burowie - holenderscy
osadnicy na tym obszarze), Nowy Amsterdam na wyspie Manhattan od 1613 r., Surinam (Gujana
Holenderska), Cejlon, Indonezja
17. Skutki i znaczenie odkryć geograficznych (tekst źródłowy, podr. ,s.14)
Dla Europy
a) ideowe
- wpływ wielkich odkryć na samoświadomość i światopogląd mieszkańców Europy (ich wpływ na reformację i
renesans)
- poszerzenie horyzontów geograficznych Europejczyków
- przekonanie o roli dziejowej chrześcijańskiej Europy w nawracaniu pogańskich ludów zamorskich
i niesieniu przez Europejczyków „wyższej” cywilizacji
b) polityczne (tekst źródłowy, podr., s.14)
- wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii (jako dwóch pierwszych imperiów kolonialnych ) w życiu
politycznym Europy (XVI- wieczna Hiszpania stała się jednym z europejskich mocarstw)
c) ekonomiczne
- napływ do Europy z „Nowego Świata” na masową skalę różnego typu towarów (metali szlachetnych -
złota, srebra, przypraw korzennych, roślin - kawa, kakao, herbata, ziemniaki, kukurydza, trzcina cukrowa)
- wzrost aktywności gospodarczej szlachty hiszpańskiej, portugalskiej, angielskiej (towarzyszą temu
zmiany w stylu życia i mentalności tej warstwy społecznej)
- upadek handlu lewantyńskiego oraz spowolnienie tempa rozwoju miast włoskich jako skutek
przesunięcia się międzynarodowych szlaków handlowych w wyniku odkryć geograficznych
- wzrost znaczenia miast niderlandzkich w życiu gospodarczym Europy (zwł. miast portowych
Antwerpii i Amsterdamu, pośredniczących w wymianie handlowej Europy z zamorskimi koloniami,
Antwerpia jako „finansowe centrum Europy” - podr., s .19,21)
- w dobie wielkich odkryć geograficznych Europa wyprzedziła ostatecznie kraje azjatyckie pod
względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego
- „rewolucja cen”: znaczący wzrost cen towarów w całej Europie XVI w. (także w krajach nie
uczestniczących w ekspansji kolonialnej), spowodowany masowym napływem metali szlachetnych z
kolonii (z metali szlachetnych, złota i srebra, wytwarzano bowiem pieniądz - monetę)
wzrost cen należy wiązać zatem inflacją (spadkiem wartości pieniądza), bardziej rosły ceny żywności niż
wyrobów rzemieślniczych (podr.,s.12)
- dualizm w rozwoju gospodarczym Europy: podział XVI- wiecznej Europy na dwie strefy
ekonomiczne: zachodnią i środkowowschodnią, (umowną granicą między tymi strefami była rzeka Łaba),
zob. tabelę w podr., s. 15 oraz temat: Przemiany gospodarczo - społeczne w Europie XVI w.)
Dla „Nowego Świata” - odkrywanych i kolonizowanych krajów
- wyzysk gospodarczy „Nowego Świata” oraz eksterminacja ludności miejscowej
- zniszczenie cywilizacji Ameryki Prekolumbijskiej
- niewolnictwo Indian i Murzynów jako zjawisko masowe, sprowadzanie na masową skalę do
Ameryki niewolników murzyńskich z Afryki
- powstanie encomiendy: systemu społeczno - prawnego w hiszpańskich koloniach, którego cechą
charakterystyczną było poddaństwo osobiste Indian wobec wielkich właścicieli ziemskich
(białych kolonizatorów)
- masowa kolonizacja przez Europejczyków obu Ameryk (od XVI - XVII w.) i tym samym
stopniowa zmiana struktury etnicznej „Nowego Świata” (tubylcy stali się wyzyskiwaną mniejszością),
np. osiedlanie się Hiszpanów w Ameryce (od Kalifornii do Argentyny), Portugalczyków na obszarze
Brazylii, Francuzów w rejonie rzeki św. Wawrzyńca (dzisiejsza prowincja Quebeck w Kanadzie) oraz w
dolnym biegu Missisipi (Luizjana, Nowy Orlean), Anglików od XVII w. wzdłuż wybrzeża atlantyckiego
Ameryki Północnej (pierwsza osada angielska w tym rejonie: Jamestown od 1607 r. w kolonii Wirginia, z tym
związana opowieść o pięknej Indiance Pocahontas), Holendrów (Burów - holenderskich osadników w Afryce
południowej) od XVII w. w południowej Afryce (Kraj Przylądkowy) oraz na wyspie Manhattan (Nowy
Amsterdam od 1613 r.), podr. s. 222 - 223
18. Europa i Kościół wobec niewolnictwa Indian i Murzynów
- potępienie wyzysku Indian przez dominikanina Bartłomieja de Las Casas, w głośnej książce
Krótka relacja o wyniszczeniu Indian (fragmenty w podr.,s.10, 13), o Las Casasie (podr., s.13), pod
jego wpływem papież i król Hiszpanii potępili wyzyski i niewolnictwo Indian
- bulla papieża Pawła III z 1537 r.: papież potępia pozbawianie Indian wolności i majątku,
- zniesienie niewolnictwa Indian przez króla Hiszpanii a zarazem cesarza Karola V (1542)
skutki potępienia niewolnictwa Indian przez papieża i cesarza: zniesienie niewolnictwa Indian,
sprowadzanie na masową skalę do Ameryki niewolników murzyńskich z Afryki
4