STAN ZDROWOTNY GRUCZOŁU MLEKOWEGO I ŚRODOWISKA HODOWLANEGO A JAKOŚĆ MLEKA SUROWEGO

Prof. dr hab. Edward Malinowski

Zakład Fizjopatologii Rozrodu i Gruczołu Mlekowego

Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Bydgoszczy

Etap produkcji pierwotnej - bezpieczeństwo żywności

I. WYSTĘPOWANIE I ZNACZENIE ZAPALEŃ GRUCZOŁU MLEKOWEGO

Wprowadzenie

Zapalenie wymienia (mastitis) jest najczęstszą i najdroższą chorobą krów mlecznych. Stanowi kompleks chorobowy, który z jednej strony ogranicza opłacalność hodowli, z drugiej zaś negatywnie wpływa na jakość i cenę żywności pochodzenia zwierzęcego. Presja konsumentów, handlu i przemysłu mleczarskiego zmusza hodowców, lekarzy praktyków i pracowników naukowych do działań w kierunku wytwarzania żywności coraz lepszej i zdrowszej. Konsumenci oczekują produktów, szczególnie mleczarskich, bez jakichkolwiek obcych składników pochodzenia biologicznego lub chemicznego, które mogłyby szkodzić ich zdrowiu. Należy przypuszczać, że konsumenci zmuszą hodowców do dalszego ograniczenia liczby komórek somatycznych i bakterii w mleku surowym przy równoczesnej eliminacji środków chemicznych, w tym antybiotyków stosowanych w profilaktyce i terapii mastitis. Stawia to zupełnie nowe wymagania w odniesieniu do nauki i praktyki weterynaryjnej.

I.1. Definicja mastitis

Słowo mastitis (zapalenie gruczołu mlekowego) pochodzi od greckiego „mastos” (pierś) oraz przyrostka „itis”, który określa zapalenie. Zapalenie gruczołu mlekowego jest obronną reakcją tego narządu na zakażenia przez drobnoustroje, głównie bakterie, jak również na uraz mechaniczny, uszkodzenie fizyczne lub podrażnienie substancjami chemicznymi. Reakcja ta ma na celu eliminację drobnoustrojów odpowiedzialnych za infekcję, neutralizację ich toksyn, usunięcie zdegenerowanych komórek, jak też uczestnictwo w naprawie uszkodzonej tkanki wydzielniczej i przywróceniu normalnej funkcji gruczołu mlekowego.

Stany zapalne wymienia krów mają zróżnicowaną patogenezę, przebieg kliniczny, objawy i w różnym stopniu, trwale lub czasowo uszkadzają funkcje tego narządu. W zależności od czynnika etiologicznego oraz sprawności układu immunologicznego krowy reakcja zapalna może mieć przebieg gwałtowny z silnie wyrażonymi objawami ogólnymi lub bardzo wolny z niewielkim naciekiem komórek zapalnych do mleka. Ogólnie, z pewnym uproszczeniem, wśród zapaleń wyróżnia się postacie kliniczne (mastitis clinica - clinical forms) i podkliniczne (mastitis subclinica - subclinical forms). O postaciach klinicznych mówi się wtedy, kiedy chorobę na podstawie zmian w narządzie (zaczerwienienie, obrzęk, bolesność, stwardnienia, guzy, zanik) i mleku (zmiana konsystencji, barwy, zapachu, smaku, obecność domieszek) można rozpoznać za pomocą metod klinicznych (oglądanie, palpacja). Postacie kliniczne dzieli się na:

W zależności od rodzaju tkanki objętej procesem zapalnym - wyróżnić można zapalenie miąższowe (mastitis parenchymatosa), zapalenie śródmiąższowe (mastitis interstitialis), zapalenie przewodów mlekonośnych (galactophoritis) oraz zapalenie tkanek strzyka (thelitis). Regułą jest jednak, że stanem zapalnym objęte są jednocześnie przewody wyprowadzające oraz pęcherzyki wydzielnicze w całym lub tylko w pewnej części płata (ćwiartki).

Stan zapalny najczęściej spowodowany jest przez infekcję, która w piśmiennictwie nosi nazwę zakażenia wewnątrz-wymieniowego (IMI - intramammary infection). Do zakażeń dochodzi w następstwie przedostania się przez kanał strzykowy mastitogennych drobnoustrojów, namnożenia się ich w tkankach produkujących mleko oraz uwolnienia toksyn. Obecność bakterii, toksyn i innych czynników inicjuje serię reakcji obronnych, w wyniku których leukocyty (białe krwinki) przemieszczają się z krwiobiegu do wymienia i mleka w celu zniszczenia atakujących drobnoustrojów. Przemieszczenie się leukocytów i płynów do zainfekowanej ćwiartki stanowi odpowiedź zapalną.

I.2. Zmiany w mleku

Stany zapalne wymienia powodują szereg zmian w mleku, a ich nasilenie zależy od postaci. Spada zawartość składników podstawowych, tj. kazeiny, laktozy, tłuszczu oraz alfalaktoglobulin, betalaktoglobulin, witamin, cytrynianów, wapnia, fosforu, potasu, magnezu, krzemu i selenu. Wzrasta natomiast liczba komórek somatycznych (zapalnych), komórek nabłonkowych, koncentracja albumin i globulin surowiczych, histaminy, serotoniny, prostaglandyny E, prostaglandyny F₂-alfa, tromboksanu, leukotrienów, cytokin, lizozymu, laktoferyny, enzymów komórkowych (fosfataza kwaśna, fosfataza zasadowa, laktodehydrogenaza, glukuronidaza, N-acetylo-beta-D-glukozaminidaza, arylsulfataza, alfa-mannozydaza) i bakteryjnych (proteinazy, lipazy, dehydrogenazy), glikokortykosteroidów, żelaza, miedzi, sodu i chloru.. W mleku tym pojawiają się tzw. substancje hamujące, które są przyczyną nie tylko fałszywie dodatnich wyników w testach na obecność antybiotyków, ale także upośledzają bakteryjne procesy technologiczne w mleczarstwie.

Mastitis jest głównym powodem występowania w mleku dużej ilości drobnoustrojów patogennych dla zwierząt i człowieka oraz toksyn, a w tym endotoksyny i enterotoksyny. Tak więc należy stwierdzić, że płyn pozyskiwany od krów chorych na mastitis, w tym także na postać podkliniczną, w zasadzie mlekiem nie jest. Żaden proces technologiczny: fizyczny, chemiczny czy też biologiczny, nie jest w stanie przywrócić temu płynowi składu i wartości mleka normalnego, tj. takiego, które zawiera wszystkie potrzebne człowiekowi składniki i nie wpływa szkodliwie na jego zdrowie.

I.3. Znaczenie mastitis

Zapalenia gruczołu mlekowego krów są przyczyną ogromnych strat, które można podzielić na ekonomiczne i społeczne. Straty ekonomiczne dotyczą głównie właścicieli zwierząt i przemysłu mleczarskiego. Hodowcy tracą wskutek obniżenia wydajności krów, a także niższej ceny za mleko o gorszych wskaźnikach jakościowych, przedwczesnej eliminacjii z dalszej hodowli zwierząt z powodu pozapalnych zmian w wymieniu oraz kosztów rozpoznania i wielokrotnego często leczenia. Skutkiem zapalenia podklinicznego jest ograniczenie dziennej wydajności mleka od 1 krowy o około 1 - 4 kg w zależności od poziomu komórek somatycznych lub rocznej w granicach od 400 do 1100 kg mleka w zależności od czynnika etiologicznego. Z podwyższoną liczbą komórek somatycznych w odstawianym mleku zbiorczym związana jest niższa wydajność stada. Każda krowa zakażona i chora z objawami klinicznymi może być przyczyną strat w granicach od 175 do 230 USD rocznie. Wyższe straty związane są z zakażeniami A. pyogenes, E. coli lub N. asteroides. Przyjmuje się, że 70-80% strat jest wynikiem obniżenia produkcji i jakości mleka, chociaż w opinii farmerów przeważają straty związane z kosztami diagnostyki laboratoryjnej, leków, zabiegów oraz karencją.

Straty przemysłu mleczarskiego wynikają z trudności lub niemożności wyprodukowania lepszych, a tym samym droższych produktów, są następstwem konieczności stosowania pracochłonnych i drogich technologii w celu np. sterylizacji mleka, a także wskutek przeznaczania na kazeinę lub paszę mleka zawierającego antybiotyki, a sprzedanego przed upływem karencji po leczeniu.

Tabela 1. Składniki kosztów i straty spowodowane przez kliniczną postać mastitis (Wolfova
i wsp 2006).

Składniki kosztów w Euro	Straty w poszczególnych gospodarkach					Średnio
		1	2	3	4		5
Zniszczone mleko	28,07	57,56	32,89	25,21	57,47	38,88
Leki i terapia	11,69	24,75	5,76	8,20	14,84	14,73
Dodatkowa praca	3,31	7,28	2,47	2,71	4,53	4,39
Inne koszty	5,47	8,42	7,32	7,52	8,00	7,10
Koszt całkowity	48,54	98,02	48,44	43,63	84,84	65,09
Koszt zapalenia u 1 krowy/rok	61,50	58,30	78,40	63,10	80,10	62,60
Łączna wartość klinicznego przypadku	68,37	62,83	91,40	75,23	87,47	69,25

Straty społeczne, trudne do wyliczenia, są przede wszystkim efektem spożywania mleka i produktów z niego wykonanych o niższej wartości biologicznej niż możliwa i potrzebna. Wynika to z nieodpowiedniego składu mieszaniny mleka i wydzieliny zapalnej, zawierającej substancje biologicznie czynne wyzwolone w czasie procesu patologicznego, przy jednoczesnym braku właściwej ilości składników odżywczych. Z zakażeniami wymienia ma bezpośredni związek obecność w mleku bakterii odpowiedzialnych za choroby ludzi, które noszą nazwę „milk-borne diseases”. Wymienić tu należy enteropatogenne szczepy Staphylococcus aureus, shigatoksyczne szczepy Eschericha coli, a także Salmonella sp., Listeria monocytogenes, Camphylobacter jejuni, Yersinia enterocolica, Streptococcus agalactiae, czy Pseudomonas aeruginosa. Pośrednim skutkiem są uczulenia na antybiotyki stosowane w leczeniu mastitis oraz trudności z doborem właściwego antybiotyku do leczenia infekcji u ludzi wskutek nabywania antybiotykooporności przez bakterie. Warto też zwrócić uwagę na alergie lub schorzenia pseudoalergiczne, związane z udziałem w mleku aktywnych biologicznie składników.

Zapalenie wymienia stanowi też ważną przyczynę pogorszenia płodności krów wskutek zaburzeń cyklu, owulacji oraz wczesnego zamierania zarodków. Doprowadza to do opóźnienie pierwszej rui po porodzie, spadku wskaźnika zapłodnień, wydłużenia okresu międzyciążowego, wzrostu indeksu inseminacyjnego oraz spadku wskaźnika ciąży.

II. PODZIAŁ ZAPALEŃ W ZALEŻNOŚCI OD PRZEBIEGU KLINICZNEGO

II.1. Kliniczna postać mastitis

Kliniczne postacie zapaleń gruczołu mlekowego stwierdza się każdego roku u około 30 - 50% krów. Stanowią one poważną przyczynę strat produkcyjnych oraz przedwczesnego kierowania krów do uboju.

Ten rodzaj zapalenia cechuje się widocznymi zmianami w wymieniu i mleku. Ćwiartki są powiększone, stwardniałe z różnym stopniem zaczerwienienia i bolesności. Mleko może ulec rozwodnieniu z obecnością strzępek i kłaczków lub całkowicie zmienić wygląd i konsystencję (wydzielina ropna, surowicza, krwista). Kliniczna postać mastitis zwykle jest wywoływana przez patogeny główne (major pathogens), takie jak bakterie Coli-form, gronkowce, paciorkowce, A. pyogenes i czasami inne. Badania bakteriologiczne nierzadko dają też wynik ujemny. W stadach, które stosują program zwalczania zapaleń na tle patogenów zakaźnych, większość przypadków zapaleń klinicznych powodują paciorkowce środowiskowe oraz E. coli i bakterie pokrewne. Czynności organizacyjne, takie jak dipping strzyków oraz zasuszanie w obecności antybiotyków DC, dość skuteczne w stosunku do Streptococcus agalactiae i Staphylococcus aureus, słabo chronią przed zapaleniami klinicznymi, spowodowanym przez patogeny środowiskowe. Zatem w stadach, gdzie tzw. bakterie zakaźne znajdują się pod kontrolą jako efekt dippingu oraz terapii w zasuszeniu, duża liczba przypadków klinicznych ma prawdopodobny związek z drobnoustrojami środowiskowymi. Wśród zapaleń klinicznych wyróżnia się:

- zapalenie nadostre (mastitis peracuta - peracute mastitis),

- zapalenie ostre (mastitis acuta - acute mastitis),

- zapalenie podostre ( mastitis subacuta - subacute mastitis),

- zapalenie przewlekłe (mastitis chronica - chronic mastitis).

Tabela 2. Ocena stanu zdrowotnego gruczołu mlekowego w zależności od wyników badania klinicznego i laboratoryjnego

Zmiany w wymieniu i mleku					Ocena ćwiartki
Objawy kliniczne		makro- skopowe mleka	wzrost liczby komórek	obecność drobno- ustrojów
ogólne	miejscowe
-	-	-	-	-	zdrowa
-	-	-	-	+	utajone zakażenie*
-	-	-	+	-	zap. podkliniczne bezbakteryjne
-	-	-	+	+	zap. podkliniczne bakteryjne
-	+	+	+	+	zapalenie podostre
+	++	++	++	+	zapalenie ostre
+++	+++	++	++	+	zapalenie nadostre
+/-	+	-	+	+	zapalenie śródmiąższowe
+/-	+	+	+	+/-	zapalenie przewlekłe
-	+	-	-	-	zmiany pozapalne

Objaśnienie: ++ - zmiany silnie (+++) bardzo silnie wyrażone, a - objawy typowe dla zapalenie ostrego, b - objawy typowe dla zapalenia przewlekłego, * drobnoustroje pierwszej grupy patogenności w czystej kulturze (1 kolonia Str. agalactiae, Staph aureus lub M. bovis; 3 kolonie Str. uberis lub Str. dysgalactiae).

II.1. 1. Zapalenie podostre

Ten rodzaj zapalenia cechuje się łagodnymi objawami klinicznymi, do których należą niewielkie zmiany w mleku jak np. strzępki, kłaczki oraz wodnistość. Zakażona ćwiartka może być lekko obrzękła, cieplejsza, zaczerwieniona i wrażliwa na dotyk. W następstwie tego procesu może wystąpić obniżenie produkcji mleka. Krowa nie wykazuje żadnych ogólnych oznak choroby.

II.1. 2. Zapalenie ostre

Cechą charakterystyczną jest nagłe wystąpienie objawów, takich jak obrzęk, zaczerwienienie, bolesność i stwardnienie ćwiartki uprzednio zdrowej, jak też nagłe pojawienie się objawów klinicznych po upływie 14 dni od wyleczenia ćwiartki. Mleko wykazuje intensywne zmiany. Staje się wodniste, ropne, surowicze lub krwawe z domieszką ściętej kazeiny oraz włóknika, a jego produkcja gwałtownie spada. Występują też objawy ogólne, takie jak wzrost temperatury, przyśpieszenie tętna i oddechów, osłabienie apetytu, osłabienie czynności żwacza, czasami drgawki, biegunka, odwodnienie i osłabienie oraz depresja.

II.1.3. Zapalenie nadostre

Ta postać mastitis występuje rzadko i cechuje się gwałtownym początkiem. Objawy są takie same jak w przypadku zapalenia ostrego, ale przebieg jest bardziej intensywny, jeszcze ostrzejszy. Tak jest w przypadkach mastitis acuta gravis w następstwie zakażeń Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Arcanobacterium pyogenes, Nocardia asteroides, a niekiedy też Staphylococcus aureus. Chorobie towarzyszy w początkowej fazie bardzo wysoka gorączka, brak apetytu, silnie przyśpieszone tętno i oddechy oraz wiele innych objawów ze strony narządów wewnętrznych. Wymię po kilku godzinach staje się czerwone, twarde, bolesne, gorące, a wydzielina przybiera wygląd surowiczy z domieszką kazeiny, włóknika lub nawet krwi. Dodatkowymi oznakami są: szok, zwolniony odruch źrenicowy, ochłodzenie końcowych części ciała oraz utrata napięcia mięśniowego, z czym łączy się zaleganie przypominające paresis puerperalis. W przypadku spóźnionego lub nieodpowiedniego leczenia choroba kończy się zejściem śmiertelnym z powodu posocznicy. U wielu krów dochodzi też do zniszczenia (zwłóknienia) tkanki gruczołowej oraz uszkodzeń narządów miąższowych (wątroby), co wymaga długotrwałej rekonwalescencji. Część krów, szczególnie w przypadku zapaleń spowodowanych przez Staph. aureus lub A. pyogenes stanowi potencjalne źródło infekcji dla innych zwierząt w stadzie.

II. 1. 4. Zapalenie przewlekłe

Ta postać mastitis utrzymuje się przez dłuższy czas - kilka, a nawet kilkanaście tygodni. Może mieć swój początek jak każde, wcześniej opisane zapalenie kliniczne lub początkowo wykazywać charakter podkliniczny z pojedynczymi epizodami zaostrzeń. O zapaleniu przewlekłym świadczy: (1) utrzymanie się objawów zapalenia przez 5 dni od rozpoczęcia leczenia, (2) pojawienie się powtórnie objawów klinicznych przed zakończeniem okresu karencji, (3) wystąpienie objawów klinicznych w tej samej ćwiartce w ciągu 6 - 14 dni od zakończenia leczenia w przypadku tego samego czynnika etiologicznego, (4) wystąpienie zmian fizykalnych w ćwiartce objętej zapaleniem podklinicznym.

Charakterystycznymi są następujące objawy: zaniki tkanki wydzielniczej oraz rozwój zwłóknień (blizn), zmiany wielkości i kształtu zajętej ćwiartki oraz obniżenie wydajności mlecznej. Wydzielina może nie wykazywać zmian makroskopowych, jednak najczęściej jest zmieniona.

II.1.5. Podkliniczna postać mastitis

Większym problemem, zarówno z ekonomicznego jak i higienicznego (jakość zdrowotna mleka i przetworów) punktu widzenia są zapalenia podkliniczne z uwagi na długotrwały, przewlekły przebieg i brak zewnętrznych oznak choroby. Mastitis subclinica posiada wszystkie patofizjologiczne cechy zapalenia, których natężenie nie daje objawów klinicznych i do ich diagnostyki konieczne są dodatkowe testy terenowe i laboratoryjne.

Rozpoznanie opiera się na ocenie poziomu komórek somatycznych (zapalnych) w mleku i bakteriologicznym wykazaniu infekcji. W przypadku liczby komórek przekraczającym w pierwszych strugach mleka (przedmleko) 200 000/ml i dodatnim wyniku badania bakteriologicznego występuje podkliniczne zapalenie bakteryjne (septyczne), zaś przy braku bakterii podkliniczne zapalenie bezbateryjne (aseptyczne). Wzrost l.k.s. w mleku ćwiartkowym powyżej 100 000/ml upoważnia do podejrzewania zapalenia podklinicznego.

Zapaleniami podklinicznymi dotkniętych jest każdego dnia w różnych stadach od 20 do 70% krów. Choroba ogranicza wydajność mleczną krów i powoduje zmiany w składzie chemicznym mleka, które z uwagi na prawidłowy wygląd, przeznaczane jest do sprzedaży i spożycia. Nieleczona postać podkliniczna może trwać 4 - 6 miesięcy aż dojdzie do powstania zmian typowych dla procesu przewlekłego (zwłóknienie, atrofia) lub zaostrzenia choroby. Do samowyleczenia dochodzi jedynie w 10-20% przypadków. Przyjmuje się, że podkliniczne postacie zapalenia gruczołu mlekowego odpowiedzialne są za 70% ogółu strat ekonomicznych będących następstwem mastitis u krów. Zapalenie podkliniczne ma ważne znaczenie z następujących powodów:

●występuje 15 - 40 razy częściej niż postać kliniczna,

●zwykle poprzedza zapalenie z objawami klinicznymi,

●z reguły trwa przez długi okres czasu (kilka, a nawet kilkanaście miesięcy),

●jest trudne do rozpoznania i antybiotykoterapii,

●ujemnie wpływa na jakość mleka i drastycznie obniża wydajność,

●stanowi źródło infekcji dla innych krów w stadzie.

Najczęstszą przyczynę mastitis subclinica stanowią gronkowce: Staphylococcus aureus i CNS oraz niektóre paciorkowce jak Streptococcus uberis i Streptococcus agalactiae.

II.1.6. Nieswoiste zapalenie wymienia

Ten rodzaj zapalenia wymienia nazywany jest zapaleniem aseptycznym lub bezbateryjnym i cechuje się wzrostem liczby komórek somatycznych oraz ujemnym wynikiem posiewów pobranych próbek mleka. Zapalenie nieswoiste może być skutkiem: (1) fizycznego urazu tkanki wymienia, (2) chemicznego podrażnienia przez produkty lecznicze zastosowane w formie infuzji oraz (3) nieprawidłowej pracy dojarki mechanicznej. Ten rodzaj zapalenia wymienia może przybrać postać kliniczną lub podkliniczną.

II.1.7. Zakażenie utajone

Utajone zakażenie wymienia ma miejsce wtedy, kiedy z próbki mleka izoluje się główne (pierwotne) patogeny mastitis, takie jak Staph. aureus i Str. bez równoczesnego występowania podwyższonej liczby komórek somatycznych. Niekiedy stosowany jest nieprawidłowy termin „zapalenie utajone”. Niektórzy autorzy wyrażają pogląd, że wyizolowane bakterie pochodzą z ujścia kanału strzykowego i nie stanowią prawdziwego zakażenia wewnątrzwymieniowego.

III. CZYNNIKI ETIOLOGICZNE

Wprowadzenie

Mastitis u krów wywołuje około 150 gatunków drobnoustrojów, w tym wiele patogennych dla człowieka. Czynnikami etiologicznymi (patogennymi) są najczęściej bakterie, a także grzyby, mykoplazmy, wirusy i nawet algi. Patogenem jest mikroorganizm, który wywołuje niepożądaną reakcję w zakażonym zwierzęciu. Niektóre z nich (major pathogens) wywołują silne reakcje zapalne w wymieniu, czego skutkiem jest bardzo wysoka liczba komórek somatycznych (l.k.s.). Inne mikroorganizmy uważane są za tzw. mniejsze patogeny (minor pathogens) z uwagi na powodowanie mniej intensywnych zmian w wymieniu i mleku.

Około 90% infekcji wymienia spowodowanych jest przez bakterie, które dzieli się na dwie grupy. Do pierwszej z nich (major pathogens) zaliczane są: S. agalactiae, S. dysgalactiae, S. uberis, S. aureus, E. coli (oraz inne coliforms) i A. pyogenes. Do drugiej (minor pathogens) należą, między innymi, koagulazo-ujemne gronkowce (CNS - Coagulase Negative Staphylococci), mikrokoki, C. bovis, a także grzyby drożdżopodobne. Wśród wymienionych drobnoustrojów wyróżniane są zakaźne czynniki mastitis (contagious agents), tj. Staph. aureus, Str. agalactiae, Mycoplasma bovis i Corynebacterium bovis i oraz środowiskowe (environmental agents), do których należą dwie grupy: (1) paciorkowce inne niż Streptococcus agalactiae oraz (2) bakterie Gram-ujemne, głównie Coli-podobne. Najważniejszymi gatunkami z rodzaju Streptococcus są: Str. uberis, Str. dysgalactiae, Str. equinus (dawniej Str. bovis) i Str. parauberis. Niezbyt często wymieniane są Enterococcus faecalis i Enterococcus faecium. Grupa drobnoustrojów Gram-ujemnych obejmuje: Escherichia coli, Klebsiella species, Enterobacter species, Citrobacter species i Serratia species. Inne patogeny mastitis pochodzenia środowiskowego to Arcanobacterium pyogenes, Nocardia species, Bacillus species, Pseudomonas species, Proteus species, drożdżaki, grzyby pleśniowe i algi. Streptococcus dysgalactiae posiada cechy zarówno patogenu zakaźnego, jak też środowiskowego, natomiast Str. uberis czasami zachowuje się jak patogen zakaźny.

W innym podziale drobnoustroje wywołujące mastitis zalicza się do 4 grup patogenności: (1) zakaźne, (2) środowiskowe, (3) oportunistyczne i (4) inne.

Jednak podziały te w zmieniających się warunkach hodowlanych przy stosowaniu nowych metod profilaktyki i terapii ulegają zatarciu. W krajach, które ograniczyły występowanie S. agalactiae, problemem stają się zakażenia wywołane przez inne paciorkowce oraz gronkowce koagulazo-ujemne. Ciągle na wysokim poziomie utrzymują się zakażenia i zapalenia na tle S. aureus, który w wielu krajach uważany jest obecnie za najważniejszy czynnik etiologiczny mastitis. W stadach o bardzo wysokiej wydajności mlecznej, które cechują się niskim odsetkiem zapaleń podklinicznych i niską LKS w mleku zbiorczym, problemem są zapalenia ostre, w tym colimastitis.

Patogeny zakaźne przenoszone są z zakażonej do niezakażonej ćwiartki i od zakażonej do niezakażonej krowy. Podstawowym źródłem drobnoustrojów zakaźnych jest wydzielina zakażonych ćwiartek. Zarazki są przenoszone podczas doju poprzez kubki strzykowe, ręce dojarza oraz ręczniki do czyszczenia wymion.

Patogeny środowiskowe są obecne i żyją w otoczeniu krowy. Przedostają się do wymion między dojami, kiedy strzyki są narażone na kał, brudną ściółkę i błoto. Drobnoustroje oportunistyczne żyją w dużej ilości na powierzchni wymienia i strzyków i stanowią stałe źródło wewnątrz-wymieniowych infekcji. Powodują przeważnie łagodne postacie zapalenia tkanek wymienia i dlatego określane są jako patogeny mniej niebezpieczne lub drugiej grupy (minor pathogens). Do grupy inne zalicza się grzyby, drożdżaki i algi.

III. 1. Ogólna charakterystyka drobnoustrojów wywołujących mastitis

Badania bakteriologiczne wydzieliny zapalnej, którą zawsze należy pobierać z zachowaniem zasad aseptyki, powinny być przeprowadzone za pomocą porównywalnych metod.

III.1. 1. Ziarniaki Gram-dodatnie, katalazo-dodatnie

Z danych światowego piśmiennictwa naukowego wynika, że z wydzieliny zapalnej gruczołu mlekowego krów najczęściej izoluje się drobnoustroje z rodziny Micrococacae. Stanowią one obecnie główną przyczynę zapaleń podklinicznych, a często prowadzą do mastitis clinica, w tym nawet mastitis gangrenosa. Zaliczane są tutaj gronkowce koagulazo-dodatnie (Staph aureus) i koagulazo-ujemne (CNS) oraz mikrokoki. Najbardziej patogennymi są gronkowce koagulazo-dodatnie, tj. Staph. aureus, Staph. intermedius i niektóre szczepy Staph. hyicus. Wytwarzanie β-hemolizyn w kombinacji z produkcją nukleazy uważane jest za indykator patogenności gronkowców. Duża część szczepów S. aureus, 50% szczepów S. intermedius i wszystkie szczepy S. hyicus nie dają bowiem dodatniej reakcji na tzw. koagulazę związaną (clumping factor).

Zakażenia spowodowane przez Staph. aureus są trudne do wykrycia z uwagi na fakt, że bakterie te często pozostają zamknięte wewnątrz granulocytów i pojawiają się w mleku nieregularnie. Wykrywalność podnosi powtórne zbadanie tych samych próbek poddanych cyklom zamrażania i rozmrażania, co doprowadza leukocyty do rozpadu i w konsekwencji do uwolnienia bakterii. Tylko około 75% zakażeń spowodowanych przez S. aureus można wykryć badając pojedynczą próbkę, a wykrywalność wzrasta do 90% w efekcie ponownego pobrania i zbadania materiału. Stwierdzenie w mleku gronkowca złocistego jest przeważnie następstwem wewnątrzwymieniowego zakażenia i mastitis, ale może mieć także związek z obecnością tych drobnoustrojów w okolicy kanału strzykowego.

Rozpoznawanie gronkowców koagulazo-ujemnych (CNS) opiera się na ocenie fermentacji cukrów oraz posiadania niektórych innych, charakterystycznych cech (hemoliza, barwa kolonii). Zawsze należy brać pod uwagę przebieg i postać mastitis oraz izolację tych drobnoustrojów w czystej kulturze. CNS często dzielone są na wrażliwe lub oporne na nowobiocynę. Ostatnio zaproponowano schemat uproszczonej identyfikacji gronkowców wrażliwych na ten antybiotyk. Metoda daje możliwość rozróżnienia gatunków: S. hyicus, S. chromogenes, S. simulans, S. warneri, S. haemolyticus, S. epidermidis i S. hominis. Dzięki temu systemowi zidentyfikowano związane ze zwierzętami, oporne na nowobiocynę gatunki, takie jak: S. xylosus, S. sciuri, S. saprophyticus i S. cohnii.

III. 1.2. Ziarniaki Gram-dodatnie, katalazo-ujemne

W tej grupie znajdują się drobnoustroje z rodzaju Streptococcus, Enterococcus, Lactococcus i Aerococcus. Paciorkowce (Str. agalactiae, Str. dysgalactiae, Str. uberis) należą, obok gronkowców, do najczęstszych czynników etiologicznych mastitis u krów.

Paciorkowce betahemolityczne zaliczano wcześniej do grup serologicznych w oparciu o antygeny cukrowe ściany komórkowej zgodnie z podziałem Rebeki Lancefield. System ten nie daje jednak możliwości sklasyfikowania wszystkich paciorkowców, ponieważ nie zawsze występują swoiste antygeny grupowe; identyczne antygeny mogą występować u różnych gatunków, a poszczególne gatunki mogą posiadać więcej niż 1 antygen.

W 1988 roku Watts zaproponował schemat uwzględniający grupy serologiczne w kombinacji z testem aglutynacji oraz 7 testami biochemicznymi. Na podstawie tego systemu 90,5% szczepów izolowanych ze skóry wymienia, kanału strzykowego i próbek mleka ćwiartkowego, dało się zaliczyć do 11 gatunków. W ostatnim czasie, na podstawie hybrydyzacji DNA i RNA zrekonstruowano taksonomię paciorkowców. Enterokoki, które należały do grupy D Lancefield oraz ziarniaki grupy N, które wytwarzają kwas mlekowy, stanowią obecnie oddzielne rodzaje Enterococcus i Lactococcus.

W celu odróżnienia paciorkowców rozkładających eskulinę, które należą do rodzaju Streptococcus, Enterococcus, Lactococcus i Aerococcus, zaproponowano następujące postępowanie: ocenę wzrostu na podłożu Edwardsa i na podłożu Slanetz-Barley oraz testy na amylazę i beta-glukuronidazę. Do gatunku Streptococcus dysgalactiae, tradycyjnie zarezerwowanego dla ziarniaków alfa-hemolitycznych grupy C, izolowanych z wydzieliny zapalnej gruczołu mlekowego krów, zalicza się obecnie również paciorkowce beta-hemolityczne. Patogenne (ropotwórcze) ziarniaki z rodzaju Streptococcus, obecnie obejmują S. agalactiae, S. parauberis, S. porcinus i Str. uberis. Bazując na hybrydyzacji chromosomalnego DNA wykazano dwa genotypy Str. uberis, z których typ II okazał się oddzielnym gatunkiem, tj. Streptococcus parauberis. Wzrasta znaczenie Str. uberis, który coraz częściej wykazywany jest jako główna przyczyna klinicznych postaci mastitis.

III. 1. 3. Pałeczki Gram-ujemne

Fakultatywnie beztlenowe pałeczki, które wywołują zapalenia gruczołu mlekowego krów należą do rodziny Enterobacteriaceae, Vibrionaceae i Pasteurellaceae. Najczęściej izolowano: Eschericha coli, Enterobacter aerogenes, Enterobacter cloacae, Klebsiella pnaumoniae, jak też pałeczki z rodzaju Yersinia, Citrobacter, Serratia, Salmonella i Proteus. Stany zapalne spowodowane przez Enterobacteriaceae stanowią specjalny problem, ponieważ tradycyjne programy zwalczania są niewystarczające, a ryzyko infekcji wzrasta w stadach z niską liczbą komórek w mleku zbiorczym. Bakterie „coliform” są przyczyną nadostrych i ostrych postaci mastitis, chociaż ostatnio wykazywane są zapalenia przewlekłe (np. na tle Serratia), a nawet podkliniczne. Do zakażeń dochodzi w laktacji, szczególnie w okresie poporodowym (E. coli, Klebsiella) lub w zasuszeniu (Serratia).

Serratia marcescens jest najbardziej popularnym gatunkiem z rodzaju Serratia, który bywa izolowany z wydzieliny zapalnej gruczołu mlekowego krów. Należy do bakterii środowiskowych, które można znaleźć w ziemi, wodzie, paszy i trawie. Z tych miejsc drobnoustroje wchodzą w bezpośredni kontakt ze strzykami. Serratia marcescens może przeżyć w niektórych środkach do dippingu, dlatego przy rozważaniu przyczyn zakażeń wymienia należy płyny te poddać badaniom bakteriologicznym.

Mniej popularnymi tlenowymi i mikrotlenowymi pałeczkami izolowanymi z mastitis u krów są: Pseudomonas aeruginosa, Brucella melitensis (biovar melitensis, abortus i suis) oraz Campylobacter sp.

Źródłem Pseudomonas aeruginosa jest zanieczyszczona woda. Drobnoustroje te izolowano także z mokrej powierzchni legowiska, ściółki, ziemi, kału, kubków strzykowych, zanieczyszczonych preparatów antybiotykowych i strzykawek, a nawet z niektórych środków do dezynfekcji strzyków.

Brucella abortus melitensis może spowodować kliniczna postać mastitis (zapalenie śródmiąższowe) z minimalnym uszkodzeniem tkanek. Jest jednak potencjalnie niebezpieczna dla zdrowia człowieka. Odżywnościowym patogenem człowieka jest też Campylobacter jejuni, który izolowano z przypadków enteritis oraz ronień u bydła, a także z mleka.

III. 1. 4. Pałeczki Gram-dodatnie

Arcanobacterium pyogenes (dawniej Actinomyces pyogenes, Corynebacterium pyogenes), gram-dodatnia, pleomorficzna pałeczka, wywołuje ropno-wrzodziejące, tzw. letnie zapalenie wymienia (summer mastitis). W próbkach materiału klinicznego od bydła podejrzanego o „summer mastitis”, często występuje w kombinacji z bezwzględnymi beztlenowcami, takimi jak Peptococcus indolicus, Fusobacterium necrophorum oraz Bacteroides sp., a także gronkowcami i paciorkowcami (Str. dysgalactiae). Etiologia letniego zapalenia wymienia jest złożona i nie do końca wyjaśniona. Czynnikiem wirulentnym jest ciepłochwiejna hemolizyna A. pyogenes, o masie cząsteczkowej 55 000, która między innymi wykazuje aktywność cytotoksyczną w stosunku do granulocytów obojętnochłonnych.

Corynebacterium bovis jest pleomorficzną pałeczką, które nie wytwarza sporów. Jest drobnoustrojem zasiedlającym kanał strzykowy i należy do grupy „minor pathogens”. Coraz częściej jednak Cor. bovis izoluje się z klinicznych postaci mastitis.

Zdarza się, że zapalenia gruczołu mlekowego powodują pałeczki Gram-dodatnie, takie jak Bacillus cereus i Bacillus subtilis. Bakterie te są rozpowszechnione w środowisku, co obejmuje glebę, wodę, obornik, paszę, w tym kiszonkę i młóto. Mimo to mastitis na tle Bacillus sp. występuje stosunkowo rzadko. Ostre, ciężkie, w tym nawet zgorzelinowe zapalenia występowały na początku zasuszenia, bezpośrednio po wprowadzeniu antybiotyków DC lub niekiedy po porodzie, a objawy ogólne były charakterystyczne dla toksemii. W związku z tym przyjęto, że spory wprowadzane są do wymienia wraz z antybiotykami podczas ich niehigienicznej inlokacji dowymieniowej. Należy odnotować, że spory są oporne na środki dezynfekcyjne. Ostatnio stwierdzono obecność Bacillus sp. w krwi krów chorych na ostrą postać mastitis w okresie laktacji.

III. 1. 5. Nocardia sp.

Patogenna dla gruczołu mlekowego Nocardia asteroides żyje jako saprofit w glebie i otwartych zbiornikach wodnych. Bakterie te można znaleźć także w powietrzu, odchodach ptaków, trawie oraz na skórze strzyków i wymion. Ostre, ciężkie stany zapalne w zasuszeniu lub na początku nowej laktacji miały związek z infekcją podczas dowymieniowego wprowadzania antybiotykowych preparatów DC (dry cow). Zakażeniu ulec mogą także ziarninujące ubytki i rany oraz przetoki drenujące do wnętrza wymienia. Źródłem zakażenia mogą też być zanieczyszczone produkty lecznicze, zanieczyszczone strzykawki, kaniule i igły oraz niewystarczająca dezynfekcja przed dowymieniowym wprowadzeniem leków. Infekcję można spowodować wprowadzając dowymieniowo zanieczyszczone leki lub posługując się zakażonym sprzętem (strzykawki, katetery). Rozsiewanie bakterii zachodzi także podczas doju za pomocą zanieczyszczonej wody lub aparatu udojowego.

III. 1. 6. Mykoplazmy

U 10 - 25% krów ze stanami zapalnymi gruczołu mlekowego nie udaje się wykazać czynnika etiologicznego za pomocą rutynowych metod badania mikrobiologicznego. Ten rodzaj mastitis klasyfikuje się jako bezbakteryjne podrażnienie lub zapalenie aseptyczne. Przyczyną takich zapaleń mogą być w dużej części drobnoustroje z rodzaju Mycoplasma. Mykoplazmy są bakteriami pozbawionymi ściany komórkowej, które należą do klasy Mollicutes. Stosując wzbogacone pożywki i odpowiednią dla mykoplazm technikę izolacji wyosobniono z wydzieliny zapalnej gruczołu mlekowego krów M. bovis, M. bovigenitalium, M. californicum, M. canadense, M. bovirhinis, M. arginini, M. dispar oraz Acholeplasma laidlawii. Pierwsze dwa gatunki okazały się najbardziej chorobotwórcze dla gruczołu mlekowego krów, ale największe znaczenie w epidemiologii mastitis posiada Mycoplasma bovis. Drobnoustrój ten, jako zakaźny, zaliczany jest do pierwszej grupy patogenów mastitis.

III.1. 7. Drożdżaki i grzyby

Drożdże i grzyby stanowią normalną florę gleby i zasiedlają (kolonizują) skórę, wymię i strzyki. Odsetek zapaleń spowodowanych przez grzyby drożdżopodobne ma tendencje wzrastającą. Mastitis blastomycotica stwierdzano w granicach od 1 do 15% wśród ogółu klinicznych postaci zapaleń gruczołu mlekowego.

Drożdżaki i grzyby stanowią czynnik etiologiczny podklinicznych i klinicznych zapaleń wymienia. Wśród czynników etiologicznych mastitis wymieniano następujące gatunki drożdży i grzybów: Candida albicans, C. tropicalis, C. rugosa, C. krusei, C. parapsilosis, Aspergillus sp., Geotrichum sp., Hansenula polymorpha, Kluyveromyces fragilis, Torulopsis glabrata, Trichosporon beigelli, T. capitatum, T. cutaneum, Cryptococcus neoformans, Saccharomyces fragilis, S. marxianus, Kloeckera apiculata, Pichia farinosa, Rhodotorula sp. i inne.

III.1.8. Glony

Stany zapalne wymienia krów mogą wywoływać bezchlorofilowe glony z rodzaju Prototheca, takie jak Prototheca zopfii i Prototheca wickerhamii. Drobnoustroje te zakwalifikowano do patogenów środowiskowych, chociaż mogą przenosić się z krowy na krowę w czasie doju. Źródłem w/w glonów jest zanieczyszczona woda (w tym stawy, kanały, kałuże), gleba, fekalia, korytarze w oborach, poczekalnie przed dojarnią, nowe zwierzęta wprowadzone do stada i zanieczyszczona ściółka. Glony te mogą być przenoszone w trakcie podawania antybiotyków w przypadku braku lub niewłaściwej dezynfekcji strzyków.

III.2. Wirusy

Wirusy mogą stanowić bezpośrednią lub pośrednią przyczynę mastitis u krów. Z wydzieliny zapalnej gruczołu mlekowego, wolnej od bakterii i grzybów, wyizolowano 4 gatunki wirusów: BHV1 (IBR-IPV), BVH4, FMD-V oraz PI3. Wirusy takie jak BHV1, BVDV, BLV, BIV wykazują aktywność immunosupresyjną, co zarówno ułatwia nowe zakażenia, jak też prowadzi do zaostrzenia toczącego się, bakteryjnego zapalenia wymienia. Szczegółowa diagnostyka laboratoryjna wirusowych zapaleń wymienia nie została dotychczas opracowana.

III.3. Drobnoustroje zakaźne

Najpoważniejszymi drobnoustrojami zakaźnymi, które wywołują zapalenie gruczołu mlekowego są: Streptococcus agalactiae i Staphylococcus aureus oraz Corynebacterium bovis - bakteria o słabszej patogenności. Drobnoustrojem zakaźnym, występującym nie tak często jak Str. agalactiae, Staph. aureus i Cor. bovis, jest także Mycoplasma bovis, drobnoustrój, który z powodu swojego rozmiaru i braku ściany komórkowej zajmuje miejsce pośrednie między bakteriami i wirusami.

Wymienione bakterie stanowią przyczynę długotrwałych infekcji podklinicznych, często określanych jako przewlekłe, gdyż drobnoustroje w dużych ilościach wysiewane są z mlekiem.

III.3.1. Streptococcus agalactiae

Nazwa łacińska Streptococcus agalactiae pochodzi od słowa strepto, co oznacza łańcuch, oraz słowa coccus, co oznacza: kulisty, natomiast okreslenie, agalactiae, oznacza - bez mleka. Z tego powodu nazwa: łańcuch kuleczek, które redukują wydajność mleczną. Jedynym rezerwuarem Streptococcus agalactiae jest mleko z zakażonych ćwiartek. Drobnoustroje te można znaleźć także na powierzchniach, które w ostatnim czasie miały kontakt z zakażonym mlekiem: wyposażenie dojarskie, ręce dojarzy i ściółka. Jałówki mogą się zarazić podczas wzajemnego ssania w boksach grupowych, kiedy otrzymują zakażoną siarę lub mleko zakażone Str.agalactiae.

Bakterie te znajdują się w ogromnych ilościach w wydzielinie zakażonej ćwiartki. Udokumentowano, że jedna zakażona ćwiartka jednej krowy w stadzie złożonym ze 100 krów może podnieść liczbę bakterii w mleku zbiorczym powyżej 100 000/ml. Przenoszenie Str. agalactiae na zdrowe ćwiartki zachodzi głównie podczas doju. Przy braku higieny wymion oraz skutecznych działań profilaktyczno-leczniczych, drobnoustrój ten może się szybko rozprzestrzeniać wśród całego stada.

Ćwiartki zakażone Str. agalactiae cechuje z reguły wysoka LKS, które w znaczny sposób podnoszą ich liczbę w mleku zbiorczym. Średnia liczba komórek w pojedynczej ćwiartce może wahać się w granicach 1 - 10 mln/ml. Objawem klinicznym jest zmiana barwy mleka. Drobnoustroje te są wrażliwe na penicylinę W przypadku zaniechania odpowiedniego leczenia, zapalenie podkliniczne przybiera przewlekłą postać kliniczną, co prowadzi do przerostu ścian zatok i przewodów wyprowadzających oraz zaniku tkanki gruczołowej a w konsekwencji do utraty ćwiartki.

III.3.2. Staphylococcus aureus

Nazwa Staphylococcus aureus pochodzi od słów: staphylo, co znaczy „grono”, coccus, co znaczy kulisty i aureus -„złocisty”, czyli grono złocistych kulek. Bakterie te niezbyt często spotyka się na zdrowej skórze strzyków, zwykle znajdują się w keratynie kanału strzykowego. Pęknięcia lub owrzodzenia skóry ułatwiają kolonizację skóry strzyka. Rosnące w tych miejscach gronkowce mają idealna pozycje do zakażenia wnętrza wymienia, a do zdrowych ćwiartek wprowadzane są przez kubki strzykowe dojarki mechanicznej, ręczniki do wycierania wymienia i przez ręce dojarzy. Gronkowce złociste powoduję wszystkie postacie mastitis - od podklinicznych do nadostrych.

Z ćwiartki zakażonej na zdrową gronkowce złociste mogą być przenoszone także poprzez zwrotne spryskiwanie kropelkami mleka ujścia kanału strzykowego, w przypadku ślizgania się  gumy strzykowej lub wahania podciśnienia. Po zakażeniu ma miejsce zwykle przewlekłe zapalenie podkliniczne, czego wyrazem jest podniesiona liczba komórek somatycznych. Często dochodzi do zaostrzeń, a ćwiartka objęta zapaleniem klinicznym wykazuje umiarkowany obrzęk oraz wyraźne strzępki w pierwszych strugach mleka. Po pewnym czasie w wymieniu występują zmiany charakterystyczne dla zapalenia przewlekłego.

W niektórych stadach Staph. aureus stanowi ważną przyczynę zakażeń gruczołu mlekowego jałówek w okresie krycia, przy czy infekcja ma charakter przewlekły i utrzymuje się aż do porodu. Z tego powodu przypadki mastitis u świeżo wycielonych pierwiastek mogą stanowić źródło nowych zakażeń w stadzie.

III.3.3. Mycoplasma bovis

Mykoplazmy, ze względu na rozmiar i brak ściany komórkowej, zajmują miejsce pośrednie między bakteriami i wirusami. Najczęściej występuje Mycoplasma bovis, a następnie M. californicum. Do zakażeń dochodzi przez kanał strzykowy, głównie podczas doju (czynnik zakaźny). Wprowadzany bywa do stada wraz z zakupionymi zwierzętami. Może być też przeniesiony wraz z paszą lub przez kontakt z osobami obsługującymi zakażone zwierzęta w innym stadzie. Zapalenia spowodowane przez mykoplazmy należy podejrzewać w przypadku ujemnego wyniku standardowego badania bakteriologicznego próbek od krów wykazujących kliniczną postać mastitis, często w kilku ćwiartkach.

III.3.4. Corynebacterium bovis

Infekcja gruczołu mlekowego tymi bakteriami ma najczęściej łagodny przebieg z lekkim wzrostem liczby komórek, która waha się pomiędzy 200 000 a 400 000 na ml. Donoszono o enzoocjach mastitis spowodowanych przez Cor. bovis, najczęściej w stadach, które nie stosują podojowej dezynfekcji strzyków oraz terapii DC. Ćwiartki zakażone prze Cor. bovis są mniej podatne na zakażenie Staph. aureus, ale są bardziej podatne na Str. agalactiae oraz paciorkowce środowiskowe.

III. 4. Drobnoustroje środowiskowe

Bakterie środowiskowe wywołujące mastitis dzieli się na trzy główne grupy: (1) Streptococcus sp., znane również jako paciorkowce środowiskowe (inne niż Streptococcus agalactiae), (2) bakterie Coli-podobne oraz (3) Enterococcus sp. Paciorkowcem środowiskowym, który najczęściej wywołuje mastitis jest Streptococcus uberis. W przypadku bakterii z rodzaju coli wymienia się Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae i Enterobacter aerogenes. Najczęściej izolowanymi enterokokami są Enterococcus faecalis i Enterococcus faecium.

III.4.1. Środowiskowe paciorkowce

Drobnoustroje te są szeroko rozpowszechnione w środowisku krów. Do zakażeń dochodzi zarówno laktacji oraz znacznie częściej w zasuszeniu. Wskaźnik infekcji wzrasta bezpośrednio po zasuszeniu w przypadku pozostawienia krów bez leków DC. Zapalenia wywołane przez paciorkowce środowiskowe częściej dotyczą krów starszych. Liczba nowych infekcji jest także wysoka okresie okołoporodowym i na początku laktacji.

Występowanie zakażeń wzrasta w przypadkach zakładania kubków na mokre strzyki, używania brudnych gąbek do mycia wymienia i utrzymywanie krów w brudnych pomieszczeniach. Odsetek zakażeń podnosi ciepło i wilgoć w pomieszczeniu, ze względu na obecność większej liczby bakterii w ściółce. Procent ćwiartek zakażonych przez paciorkowce środowiskowe w stadzie zwykle nie jest wysoki, a większość zakażeń trwa krócej niż 30 dni. Prawie 18% takich zapaleń podklinicznych przybiera postać przewlekłą i utrzymuje się ponad 100 dni, a 60 - 70% zakażeń w laktacji kończy się klinicznym stanem zapalnym. Około 40% zakażeń pojawiających się w laktacji ulega samowyleczeniu.

Zapalenia kliniczne są zwykle łagodne z niewielka ilością kłaczków i strzępek. Mleko zmienia barwę, a ćwiartka może wykazać mierny obrzęk. Liczba komórek somatycznych w przypadku infekcji podklinicznych waha się w granicach od 300 000 do 2 000 000/ml.

Streptococcus dysgalactiae zaliczany jest z zasady do paciorkowców środowiskowych, może też jednak zachować się jak patogen zakaźny. Jest mniej podatny na dezynfekcję strzyków oraz na antybiotykoterapię w zasuszeniu, co sugeruje, że czasami dochodzi do transmisji z krowy na krowę.

III.4.2. Bakterie Coli-form

Do „coliforms” zalicza się gatunki z rodzaju Escherichia, Klebsiella i Enterobacter. Drobnoustroje te żyją w oborniku, w materiale służącym jako ściółka, w glebie i zanieczyszczonej wodzie. Colimastitis najczęściej wywołuje Eschericha coli, która pochodzi od zwierząt oraz Klebsiella pneumoniae, naturalnie występująca w glebie i w ściółce takiej jak trociny, wiórki i słoma. Liczba bakterii Coli-podobnych w materiale do ścielenia jest zwykle mniejsza w chłodnych miesiącach zimowych niż w ciepłych letnich.

Do nowych zakażeń przez „coli-forms” dochodzi najbardziej na początku i pod koniec zasuszenia i w okresie porodu. Częstotliwość zakażeń jest 4 razy większa w okresie zasuszenia, niż podczas laktacji i wydaje się wzrastać z każdym kolejnym zasuszeniem. Najwięcej zakażeń ma miejsce na początku laktacji, a frekwencja spada wraz z jej zaawansowaniem.

Niektóre infekcje bakteriami Coli-podobnymi są następstwem: (1) nieostrożnego wprowadzania leków DC, (2) utrzymywania krów w wilgotnym i brudnym środowisku w okresie zasuszenia, (3) porodów w miejscach zakażonych, (4) nie zdojenia krów po wycieleniu. Badania wykazały, że 50% zakażeń „coliforms” utrzymuje się krócej niż 10 dni i wydaje się zanikać samoistnie. Inne badania wskazały, że około 70% zakażeń utrzymuje się przez mniej niż 30 dni, jednak niektóre mogą trwać ponad 100 dni i stanowi przyczynę nawrotów ostrej postaci mastitis.

Około 30 - 40% klinicznych zapaleń w stadzie wywołuje E. coli i bakterie pokrewne, a około 80% takich zapaleń cechuje się objawami klinicznymi. Nadostry przebieg z silnie wyrażonymi objawami ogólnymi występuje w około 10% przypadków. U wielu krów dochodzi też do poważnego ograniczenia wydzielniczości lub nawet do śmierci zwierzęcia. Najwięcej przypadków nadostrych ma miejsce w okresie okołoporodowym lub w czasie pierwszych 6 - 8 tygodni laktacji. Wystąpienie ostrych postaci colimastitis jest bardziej prawdopodobne w miesiącach letnich, kiedy krowy podlegają wpływom stresu termicznego i są zmuszone do szukania cienia w wilgotnych, błotnistych miejscach w celu ochłodzenia się. Krowy o wyższej wydajności są bardziej podatne na zakażenia i colimastitis.

III.4.3. Drobnoustroje oportunistyczne

Ta grupa bakterii obejmuje ponad 20 gatunków gronkowców innych niż Staph. aureus. Są to gronkowce koagulazo-ujemne (CNS), które obecnie są najczęściej izolowane z próbek mleka z niektórych stadach. Drobnoustroje te występują naturalnie na skórze strzyków oraz na rękach dojarzy, tak więc znajdują się w korzystnej sytuacji do kolonizacji kanału strzykowego i penetracji do tkanek wytwarzających mleko. Najbardziej powszechnym gatunkiem CNS jest Staph. chromogenes i Staph. hyicus. Staphylococcus epidermidis, Staph. simulans i Staph. warneri stanowią normalną florę skóry strzyka, podczas gdy Staph. xylosus i Staph. sciuri wydają się pochodzić ze środowiska.

Przypadki nowych zakażeń wywołanych przez CNS mają najczęściej miejsce w zasuszeniu i z tego powodu dronoustroje te izolowane są z próbek mleka po porodzie. Występują także w wysokim procencie u świeżo wycielonych pierwiastek. Wiele z tych zakażeń ulega samowyleczeniu, z czym łączy się spadek ich występowania w czasie trwania laktacji. Spontaniczne wyleczenia sięgają 90% w chwili zasuszania, czyli jeszcze przed terapią DC. Zapalenie mają łagodny charakter. Ogólne objawy kliniczne występują rzadko, zaś miejscowe zmiany w wymieniu ograniczone są do kłaczków i strzępek w mleku.

Tabela 3.Udział w wywoływaniu mastitis u krów bakterii zaliczanych do patogenów dżywnościowych

Drobnoustrój	Postać mastitis	Odsetek krów/rok	Mleko jako wektor
Staphylococcus aureus	pdkl., przewl., ostra	5 - 50	tak
Escherichia coli	nadostr. ostr., przewl. pdkl.	5 - 20	tak
Streptococcus agalactiae	pdkl., przewl., ostra	2 - 25	tak
Pseudomonas aeruginosa	ostra, przewl.	<1	tak
Bacillus cereus	ostra, przewl.	<1	tak
Listeria monocytogenes	przewl.	<0,1	tak
Pasteurella haemolytica	ostra	<0,1	tak
Brucella abortus melitensis	pdkl., przewl., ostra	<0,1	tak
Salmonella enteritidis	ostra, przewl.	<0,1	tak
Yersinia enterocolitica	ostra	<0,1	tak
Campylobacter jejuni	ostra	<0,1	tak
Str. pyogenes	ostra	<0,1	tak
Str. zooepidemicus	pdkl.	<0,1	tak
Prototheca species	przewl., ostra	<1	tak
Coxiella burneti	?	?	tak
M. paratuberculosis	?	?	tak

III.4.4. Inne drobnoustroje

Oprócz drobnoustrojów wyżej wymienionych czynnikami etiologicznymi mogą być bakterie z rodzaju Pasteurella, Vibrio, Haemophilus, Clostridium, Listeria, Leptospira, Fusobacterium i inne. Zaliczane są przeważnie do drobnoustrojów środowiskowych, chociaż czasami mogą być przenoszone przez dojarkę mechaniczną. Przyczyn niektórych zakażeń należy szukać w niewłaściwych zasadach podawania antybiotyków dowymieniowych. Poziom zakażeń jest zwykle niski, mogą jednak pojawić się enzoocje w warunkach wzrostu ekspozycji na drobnoustroje.

IV. UKŁAD OBRONNY WYMIENIA

Gruczoł mlekowy krowy, ze względu na produkcję mleka, która wielokrotnie przewyższa potrzeby potomstwa, jest w pewnym sensie narządem patologicznym. Dlatego też stosunkowo łatwo ulega zakażeniom, czemu sprzyja wiele czynników związanych ze środowiskiem i pozyskiwaniem mleka. Obrona przed infekcją jest zjawiskiem złożonym i często zawodnym, w związku z czym organizm zmuszony jest reagować procesem zapalnym.

Na system obronny gruczołu mlekowego składa się skóra, kanał strzykowy oraz przeciwdrobnoustrojowe, komórkowe i humoralne składniki mleka. Żaden pojedynczy narząd lub składnik (czynnik) przeciwbakteryjny nie wydaje się mieć podstawowego znaczenia wewnątrz gruczołu mlekowego. Składniki te funkcjonują razem jako synergistyczna „orkiestra”. Koncentracja wszystkich składników przeciwbakteryjnych wzrasta podczas zapalenia, a mimo to patogenne bakterie prawidłowo rosną i rozwijają się w mleku. Organizm likwiduje bakterie, które są podatne na endogenne czynniki przeciwbakteryjne. Szczepy bakterii, które zakażają wymię, ciągle przechodzą proces selekcji. W ostatnim czasie odnotowano wzrost udziału drobnoustrojów mniej patogennych w wywoływaniu mastitis, co wskazuje, że odporność krów mlecznych uległa osłabieniu. Może mieć to związek z coraz wyższą, genetycznie uwarunkowaną, zdolnością do wysokiej produkcji mleka przy trudnościach ze spełnieniem potrzeb krów wysoko wydajnych.

Komórki somatyczne mleka

Po przeniknięciu bakterii przez kanał strzykowy, działania obronne podejmują białe krwinki (leukocyty) zawarte w mleku, które stanowią tzw. drugą linie obrony przed infekcją wnętrza wymienia. W mleku zdrowego gruczołu znajdują się granulocyty wielojądrzaste (PMN), limfocyty (L), monocyty (Mo) i komórki nabłonkowe. Udział trzech pierwszych typów komórek zmienia się w zależności od wieku, stadium laktacji i stanu zdrowia wymienia. W pierwszych 4 tygodniach po porodzie odsetek PMN przewyższa udział Mo, zaś od 8 tygodnia przeważają już monocyty. Liczba komórek somatycznych jest nieco wyższa w początkowym oraz końcowym okresie laktacji i w zdrowym gruczole mlekowym utrzymuje się poniżej 0,1x10^6. Zawartość komórek wzrasta w podklinicznym stanie zapalnym powyżej 0,6x10⁶, a także w czasie zasuszenia. Procentowy udział PMN wykazuje tendencję do wzrostu pod koniec laktacji, podczas gdy odsetek limfocytów w tym czasie spada. PMN są dominującymi komórkami w czasie 4 pierwszych tygodni po zakończeniu doju, później zaś zastępowane są przez Mo i L. Na 2 tygodnie przed porodem odsetek limfocytów przewyższa sumę pozostałych komórek. W czasie pierwszych kilku tygodni zasuszenia spada całkowita liczba komórek znajdujących się w wymieniu, ale wzrasta do 5-6 milionów w przeliczeniu na 1 ml wydzieliny.

Populacja komórek zdrowego gruczołu rozpoczyna (inicjuje) odpowiedź zapalną niezbędną do eliminacji wnikających bakterii. System obrony komórkowej składa się z limfocytów (L) i fagocytów (M, PMN). Limfocyty B i T uczestniczą w odporności humoralnej i komórkowej. Liczba białych krwinek w ćwiartkach objętych stanem zapalnym może wzrosnąć i przekroczyć 1 milion na ml złożonego mleka ćwiartkowego. W przedmleku pobranym z ćwiartek objętych kliniczną postacią mastitis liczba komórek somatycznych (LKS) nierzadko przekracza 25 milionów w 1 ml. Pozycję dominująca w tym wzroście mają komórki fagocytujące.

V. ROZWÓJ PROCESU ZAPALNEGO

Wprowadzenie

Wnętrze każdej ćwiartki składa się z zatoki strzykowej, zatoki gruczołowej, wielu przewodów mlekonośnych oraz tkanki wydzielniczej. Tkanka wydzielnicza (gruczołowa) zawiera miliony pęcherzyków, które wyłożone są setkami komórek nabłonkowych wytwarzających mleko. Każdy pęcherzyk otoczony jest przez komórki mięśniowe (koszyczkowe), które kurczą się pod wpływem oksytocyny i wyciskają mleko do przewodów mlekonośnych i zatoki. Naczynia krwionośne dostarczają pęcherzykom mlecznym potrzebnych substancji odżywczych oraz substratów, które są przetwarzane w mleko. Pomiędzy kolejnymi dojami mleko gromadzi się w pęcherzykach, przewodach oraz zatokach mlecznych, zaś w czasie doju jest usuwane przez kanał strzykowy.

V.1. Inwazja wymienia

Do wewnątrz-wymieniowego zakażenia dochodzi wskutek przedostania się drobnoustrojów przez kanał strzykowy i namnożeniu się ich wewnątrz ćwiartki. Drobnoustroje najpierw namnażają się w kanale strzykowym, do którego mogą wejść między dojami wskutek fizycznego nacisku na strzyk podczas leżenia lub ruchu krowy. Przede wszystkim jednak do kanału strzykowego zasysane są w czasie doju mechanicznego wskutek ślizgania się strzyków i przedostawania się zakażonego powietrza lub rozpylenia zakażonego mleka na ujście kanału strzykowego podczas wahań podciśnienia. Mogą się też dostać do kanału strzykowego w czasie kuracji antybiotykowej wskutek głębokiego wprowadzenia kaniuli tubostrzykawki. Największe szanse na przedostanie się do wnętrza wymienia mają bakterie osadzone na keratynie kanału strzykowego.

V.2. Zakażenie

Zdolność przylegania bakterii do tkanek pokrywających wnętrze gruczołu mlekowego zapewnia im szanse utrzymania się wewnątrz ćwiartki. Bakterie takie jak Str. agalactiae i Staph. aureus posiadają dobrą przyczepność do warstwy wyścielającej zatokę strzykową i gruczołową. Inne drobnoustroje, jak E. coli nie przylegają tak dobrze, ale potrafią szybko rozmnażać się w mleku o niskiej liczbie komórek somatycznych (l.k.s). Początkowo bakterie oddziałują na tkankę pokrywające zatokę strzyka i ćwiartki oraz dużych przewodów mlekonośnych. Drobnoustroje, które wnikną do małych przewodów i powierzchni produkcji mleka w niższej partii zajętego gruczołu, lokalizują się w pęcherzykach. Ich obecność zostaje rozpoznana przez znajdujące się w mleku humoralne, nieswoiste i swoiste składniki układu obronnego, które podejmuję działanie bezpośrednie (lizozym, laktoferyna, laktoperoksydaza, dopełniacz, przeciwciała) oraz pośrednie aktywując proces fagocytozy (makrofagi, granulocyty). Zniszczenie bakterii oznacza likwidację infekcji. Przeżycie drobnoustrojów wskazuje na zakażenie.

V.3. Reakcja tkanki wymienia na infekcję

Bakterie powodują uszkodzenia za pomocą toksyn, które są przyczyną obrzęku i śmierci komórek wytwarzających mleko. W wyniku tego powstania substancji, które inicjują odpowiedź zapalną. Skutkiem jest m.in. uwolnienie cytokin prozapalnych rekrutacja (przyciąganie) leukocytów do ogniska infekcji w celu zniszczenia bakterii.

Leukocyty migrują przez naczynia krwionośne, przemieszczają się przez tkankę wydzielniczą w kierunku powierzchni zajętej przez bakterie, następnie zbierają się wokół ognisk infekcji (pęcherzyki, przewody, zatoki), po czym przedostają się do mleka. Niektóre leukocyty przemieszczają się pomiędzy nieuszkodzonymi komórkami gruczołowymi. Podczas migracji mogą zostać uwolnione enzymy, które niszczą komórki produkujące mleko lub utrudniają jego syntezę. Właśnie tutaj należy szukać przyczyn obniżonej wydajności mlecznej w czasie trwania mastitis.

V.4. Zapalenie gruczołu mlekowego

Migracja leukocytów z krwi oraz napływ substancji rozpuszczalnych w odpowiedzi na sygnały z miejsca zakażenia jest reakcją zapalną organizmu. Zapalenie wymienia może mieć łagodny przebieg i wówczas może nie być rozpoznane przez osobę dojącą. Zapaleniu mogą też towarzyszyć wyraźne objawy kliniczne, które różnią się w zależności od nasilenia choroby. Dla podklinicznej postaci mastitis charakterystyczny jest nieznaczny lub umiarkowany wzrost liczby komórek somatycznych. W przypadku ciężkiego zapalenia, określanego jako postać kliniczna, ma miejsce masowy migracja leukocytów, a także innych przeciwbakteryjnych składników krwi oraz wody do wymienia. W zależności od stopnia nasilenia infekcji, w zajętej ćwiartce może pojawiać się obrzęk, zaczerwienienie, stwardnienie i ból, którym towarzyszy zmieniona, wodnista wydzielina, która zawiera włóknik, a niekiedy krwinki lub skrzepy krwi. Płyn wraz z czynnikami krzepnięcia krwi, które przenikają do zakażonego miejsca w celu rozcieńczenia toksyn bakteryjnych oraz naprawy uszkodzeń tkanek, stanowią przyczynę miejscowego obrzęku.

VI. EIOPATOGENEZA I PRZEBIEG MASTITIS

Wprowadzenie

Zapalenia gruczołu mlekowego krów są skutkiem jednoczesnego występowania i nakładania się na siebie wielu niekorzystnych czynników. Najważniejszymi są: skłonność uwarunkowana genetycznie, niewystarczająca sprawność układu obronnego, niedostateczne żywienie, a zwłaszcza podstawowe braki w zakresie higieny wymienia, pozyskiwania mleka wraz z niesprawnymi urządzeniami do doju. Około 80-90% infekcji wymienia powodują bakterie, wśród których wyróżnia się dwie grupy. Do pierwszej z nich (major pathogens) zalicza się Staph. aureus, Str. agalactiae., Str. dysgalactiae, Str. uberis, E. coli, A. pyogenes i M. bovis. Do drugiej (minor pathogens) zaliczane są między innymi gronkowce koagulazo-ujemne i Corynebacterium bovis. Paciorkowce i gronkowce wywołują zapalenia z objawami klinicznymi i stanowią najczęstszą przyczynę postaci podklinicznych. Natomiast Escherichia coli jest czynnikiem etiologicznym zapaleń nadostrych i ostrych, zaś Arcanobacterium pyogenes ciężkich ropno-wrzodziejących. Duże znaczenie, z powodu trudności w diagnostyce i terapii, mają zapalenia wywoływane przez mykoplazmy, grzyby, glony i wirusy.

VI.1. Zapalenia paciorkowcowe (mastitis streptococcosa - streptococcal mastitis)

Paciorkowce są przyczyną zapaleń ostrych, podostrych, przewlekłych i podklinicznych. Podstawowe znaczenie odgrywa Str. agalactiae, który zaliczany jest do tzw. zakaźnych czynników mastitis (contagious). Oprócz tego drobnoustroju często wykrywane są Str. dysgalactiae i Str. uberis. Zakażeniom i zapaleniom ulegają krowy w czasie laktacji, lub w początkowej fazie zasuszenia. Str. uberis, jako patogen środowiskowy, stanowi częsta przyczynę klinicznych postaci mastitis w laktacji.

Źródłem zakażenia jest przede wszystkim wydzielina zapalna gruczołu mlekowego oraz przedmioty stykające się z wymieniem i mlekiem. Kolejnym źródłem jest skóra wymienia i jego okolic, a także legowiska i ściółka.

Do zakażeń paciorkowcami dochodzi przez kanał strzykowy (droga galaktogenna). Paciorkowce zasiedlają nabłonki zatok i dróg wyprowadzających mleko. Działają poprzez takie enzymy jak: hialuronidaza, proteinaza, streptodornaza oraz hemolizyny. Pierwszym objawem jest stan zapalny zatok i przewodów (galactophoritis). Wskutek wysięku zapalnego dochodzi do zatkania przewodów, intensywnego namnożenia się bakterii, wyzwolenia toksyn i zapalenia tkanki wydzielniczej (mastitis).

Zapalenia ostre wyrażają się osłabieniem, a niekiedy utratą apetytu, wzrostem temperatury ciała oraz objawami miejscowymi, takimi jak obrzęk, bolesność, zaczerwienienie i stwardnienie. Wydzielina początkowo lekko wodnista przechodzi w silnie wodnistą, czasami nawet surowiczą, a po 2-3 dniach w ropną. Zapalenia ostre, pozostawione bez szybkiej i odpowiedniej terapii przechodzą w postać przewlekłą, która cechuje się początkowo stwardnieniem miąższu i ropną wydzieliną, której ilość ulega systematycznemu zmniejszeniu, po czym dochodzi do zaniku tkanki wydzielniczej (atrofia), czemu towarzyszy zgrubienie ścian zatok i przewodów, co jest wyczuwalne jako zwłóknienia nad zatoką mlekonośną. Zapalenia ostre są najczęściej związane z zaostrzeniem się zapalenia podklinicznego, a rzadziej są następstwem bezpośredniej reakcji na nowe zakażenie. Również zapalenia przewlekłe są wyrazem pojawienia się klinicznie uchwytnych zmian, do których doszło wskutek długotrwałego zapalenia podklinicznego.

Zapalenia gruczołu mlekowego spowodowane przez paciorkowca bezmleczności stanowią główny problem w wielu gospodarstwach. Zorganizowane zwalczanie tego drobnoustroju w stadzie krów może stosunkowo szybko przynieść korzystne rezultaty pod warunkiem jednoczesnych działań nastawionych na likwidację infekcji wraz z rygorystycznym przestrzeganiem zasad higieny doju, higieny urządzeń udojowych, higieny i dezynfekcji stanowisk dla krów. Jednak w stadach, w których uporano się z paciorkowcem bezmleczności problemem stają się zapalenia wywołane przez Str. uberis (environmental mastitis).

VI. 2. Zapalenia gronkowcowe (mastitis staphylococcosa - staphylococcal mastitis)

Gronkowiec złocisty zaliczany jest do pierwszej grupy drobnoustrojów patogennych dla gruczołu mlekowego (major pathogens). Często stwierdza się też gronkowce koagulazo-ujemne (Coagulase negative staphylococci - CNS). Zakażenia gronkowcowe są niebezpieczne zarówno dla krów (contagious agent) jak też dla człowieka (enterotoksyny).

Źródłem zakażenia wymienia jest ściółka, urządzenie udojowe, a także skóra. Infekcja przenosi się przez kubki udojowe nie poddane dezynfekcji i ręce dojarzy. Zakażenie odbywa się na drodze galaktogennej. Najpierw bakterie zasiedlają tkanki, wyścielające ściany strzyków i zatok, następnie przenoszą się do systemu przewodów mlekonośnych, a następnie zasiedlają pęcherzyki wydzielnicze i tam ulegają namnożeniu się tworząc ogniska zakażenia. Czynnikami patogenetycznymi gronkowców są enzymy: hialuronidaza, koagulaza, żelatynaza, penicylinaza, a także hemolizyny i endotoksyna. Staph. aureus posiada zdolność do wnikania, przeżywania a nawet replikacji wewnątrz komórek nabłonka gruczołu mlekowego krów, a w konsekwencji uszkodzeń tych komórek.

Reakcją jest proces zapalny, a skutkiem inwolucja pęcherzyków i tworzenie się mikroropni w przewodach mlekonośnych, które otaczają się tkanką łączną. W przypadku ponownego otwarcia się przewodów mlekonośnych, gronkowce ulegają uwolnieniu do innych obszarów gruczołu. W ten sposób proces powtarza się inicjując kolejny cykl infekcji i reinfekcji różnych obszarów zakażonej ćwiartki. W początkowych stadiach infekcji szkody są minimalne, a skuteczne leczenie prowadzi do przywrócenia zdolności ćwiartki do produkcji w następnej laktacji prawie takiej samej ilości mleka jak przed chorobą. W zapaleniach gronkowcowych obserwuje się też przeżywanie bakterii w granulocytach obojętnochłonnych wskutek niewydolności fagocytozy. Po rozpadzie leukocytów dochodzi do wysiania bakterii. Oprócz mikroropni oraz kolonizacji komórek nabłonka jest to jeden z czynników trudności w leczeniu zapaleń gronkowcowych.

Gronkowce stanowią czynnik etiologiczny zapaleń ostrych, przewlekłych i podklinicznych. Ostry przebieg zapalenia jest związany z wytwarzaniem szeregu toksyn, w tym enterotoksyn oraz tzw. toksyny 1, która jest odpowiedzialna za syndrom szoku toksycznego.

Ostre gronkowcowe zapalenie wymienia wyraża się dużym obrzękiem, bolesnością, stwardnieniem i zaczerwienieniem, a temperatura ciała krowy sięga 39,4- 41,1 stopni C. Nierzadko towarzyszy temu utrata apetytu i osłabienie. Objawy ze strony przewodu pokarmowego mijają w zasadzie bez leczenia. Wydzielina staje się najpierw wodnista i zawiera domieszki kazeiny, włóknika oraz ropy, a następnie przechodzi w ropną.

Niektóre szczepy Staph. aureus wydzielają niekiedy toksyny powodujące zwężanie naczyń krwionośnych i wykrzepianie, co uniemożliwia dopływ krwi i prowadzi do zgorzeli zajętej ćwiartki, która staje się zimna i przybiera sine zabarwienie. Zejściem jest trwała utrata ćwiartki, a w niektórych przypadkach śmierć krowy.

W przebiegu przewlekłego, gronkowcowego zapalenia wymienia, uszkodzenie tkanek może przybierać różną formę. Czasem ogranicza się ono tylko do niewielkiej części ćwiartki. Dotknięte obszary stają się nieproduktywne i wytwarzają małe ilości mleka. Komórki wydzielnicze mogą ulegać degeneracji i wspólnie z leukocytami powodują zamknięcie (okluzję) przewodów mlekonośnych, co stanowi początek ropnia. Jeśli w zajętych obszarach gronkowce zostaną zablokowane (uwięźnięte), a leukocyty nie są w stanie zahamować ich rozwoju, wówczas dochodzi do dalszej destrukcji tkanki. Postępują procesy odizolowania zajętych obszarów, tkanka bliznowata rozwija się w dalszym ciągu, co prowadzi do powstania ropni, które otaczają i ograniczają miejsca infekcji i w ten sposób zajęte obszary tracą zdolność wydzielniczą. Z tych ropni bakterie mogą się wydostawać i zakażać sąsiednią tkankę, co w efekcie prowadzi do tworzenia się nowych ropni oraz nieodwracalnych uszkodzeń. Wraz ze wzrostem liczby i rozmiarów głęboko osadzonych ropni, dalsze obszary tkanki gruczołowej zastępuje tkanka bliznowata, czego następstwem jest trwały zanik funkcji wydzielniczej. Następstwem tego procesu jest powstawanie ropni, w których bakterie otoczone są przez ścianę powstałą z tkanki bliznowatej. Proces otorbiania jest skutecznym mechanizmem obronnym gospodarza w celu odizolowania bakterii i ich lokalizacji, jednak skutkiem tego jest powstanie tkanki bliznowatej, która odpowiada za słabą skuteczność antybiotyków. Ropnie i zbliznowaciałe obszary stają się dość duże i tworzą guzy, które można wyczuć omacując tkankę gruczołową przez skórę.

Zapalenia przewlekłe sa krańcowo trudne do leczenia przy użyciu antybiotyków z powodu tworzenia tkanki bliznowatej w ognisku namnażania się bakterii. Tkanka bliznowata upośledza dystrybucję antybiotyków w zajętej ćwiartce i chroni przed nimi gronkowce. W wyniku tego antybiotyki nie wchodzą w kontakt z bakteriami, co prowadzi do utrwalenia się zakażenia. Jest to uzasadnieniem do wybrakowania krowy ze stada, aby nie dopuścić do szerzenia się choroby wśród zwierząt zdrowych.

VI. 3. Zapalenia wywołane przez E. Coli (colimastitis - coliform mastitis)

Drobnoustroje z rodziny Enterobacteriaceae stanowią czynnik etiologiczny zapaleń ostrych i nadostrych. Ostatnio opisane zostały zapalenia przewlekłe, a nawet podkliniczne. Przyczyną mastitis jest najczęściej E. coli, rzadziej Klebsiella pneumoniae i Enterobacter aerogenes, a w pojedynczych przypadkach także Proteus vulgaris, Proteus morgani, Proteus mirabilis, Serratia marcescens, Klebsiella cloacae, Salmonella sp., Citrobacter sp. lub inne.

Zakażenie przez bakterie „coliform” ma miejsce najczęściej w ćwiartkach o niskiej zawartości komórek, co pozwala na niepohamowany wzrost bakterii. Jest jedna z przyczyn wzrostu częstotliwości ostrych zapaleń na tle E. coli we wczesnej laktacji. Migracja leukocytów do wymienia jest w tym czasie być zbyt wolna, gdyż system immunologiczny ulega immunosupresji spowodowanej przez stres związany z porodem. Przyjęto, najważniejszym czynnikiem, który wpływa na czas trwania i ostrość klinicznego przebiegu colimastitis jest szybkość, z jaką leukocyty przedostają się do miejsca infekcji w początkowych stadiach rozwoju bakterii.

Bakterie te wytwarzają endotoksynę, która uwalnia się po obumarciu komórek i powoduje szybki napływ leukocytów do mleka. Zapaleniu wywołanemu przez toksynę towarzyszy zwykle gorączka oraz objawy ogólne, co określane jest jako toksemia, która czasami prowadzi do śmierci. Odpowiedź ogólna, towarzysząca ostremu zapaleniu wymienia jest skutkiem wchłonięcia endotoksyny do krwi.

Do zakażenia gruczołu mlekowego dochodzi głównie na drodze galaktogennej. Czynnikami sprzyjającymi są: uwarunkowania genetyczne, niska odporność miejscowa wymienia, osłabienie wymienia wysoką wydajnością, nadmierna objętość i przekrwienie tego narządu, niewłaściwie prowadzony dój ręczny i mechaniczny, niehigieniczne warunki środowiska, przechładzanie wymienia, brak w pożywieniu witamin i soli mineralnych, skarmianie pasz zawierających wysoki poziom fitoestrogenów, a także zmiany pogody, zmiany ciśnienia i składu powietrza. Z wydzieliny zapalnej wyosobniono różne serotypy, ale nie wykazano wyrażanego związku między serotypami a przebiegiem colimastitis.

Objawy kliniczne zapalenia wywołanego przez E. coli i bakterie pokrewne są wynikiem zmian miejscowych i ogólnych. Zajęta procesem chorobowym ćwiartka wymienia jest powiększona, zaczerwieniona, gorąca, bolesna i twarda. Wyraźnie obrzękły jest też odpowiedni, nadwymienowy węzeł chłonny. Wydzielina najczęściej ma charakter surowiczy z obecnością strzępków i kłaczków. Pozostałe ćwiartki wymienia są w tym czasie wiotkie, a wydzielniczość w nich prawie ustaje. Z objawów ogólnych zaś występują: utrata apetytu, brak przeżuwania, wzrost ciepłoty wewnętrznej do 41 - 42oC, przyspieszenie tętna i oddechów, drżenie włókienkowe mięśni, apatia, biegunka, kulawizna po stronie zajętej ćwiartki.

Przypadki nadostre charakteryzują się nagłym początkiem, a ćwiartka staje się obrzękła, gorąca i bolesna w reakcji na dotyk. Oprócz tego mleko przybiera barwę słomkową i konsystencję wodnistą z zawartością kłaczków i strzępek. Reakcji miejscowej mogą towarzyszyć objawy ogólne, takie jak gorączka, drgawki, utrata apetytu i porażenia. Niektóre krowy wykazują subnormalna temperaturę ciała. Objawy te są skutkiem toksemii, której nierzadko towarzyszy bakteriemia.

W szczególnie ciężkich przypadkach obserwowano nawet zalegania i śpiączkę. Ostrość przebiegu choroby miała związek ze stłuszczeniem wątroby, wysokim poziomem związków ketonowych, a także niedoborem selenu i witaminy E.

W przebiegu colimastitis gwałtownie powstają nieodwracalne zmiany w gruczole mlekowym i całym organizmie. Stąd też w wypadku nie podjęcia leczenia, a także leczenia niewłaściwie prowadzonego lub zbyt późno rozpoczętego dochodzi do trwałej utraty mleczności w zajętej procesem chorobowym ćwiartce wymienia. Nierzadko, ze względu na ciężkie zaburzenia w stanie zdrowia, zachodzi konieczność kierowania chorych zwierząt do uboju. Stwierdzono również zejścia śmiertelne krów.

Przewlekła postać colimastitis rozwija się w przypadkach, kiedy początkowa reakcja zapalna i napływ leukocytów nie usunie wszystkich bakterii. Taka postać cechuje się okresowymi zaostrzeniami, które mogą okazać się na tyle efektywne, aby doprowadzić do eliminacji wszystkich bakterii, co jednak trwa przez kilka miesięcy. Niektóre krowy mogą wykazywać przewlekłe zapalenie wywołane przez E. coli lub K. peumoniae już na początku laktacji. Terapia DC jest nieskuteczna w stosunku do bakterii „coliform” i krowy mogą przenosić drobnoustroje w zakażonej ćwiartce z jednej laktacji do następnej. Nowym zjawiskiem są opisane ostatnio podkliniczne stany zapalne wywołane przez E. coli i bakterie pokrewne.

VI.4. Zapalenia wywołane przez inne pałeczki Gram-ujemne

VI.4.1. Serratia marcescens

Zapalenia wywołane przez Serratia marcescens mogą przebiegać z objawami klinicznymi lub bez objawów i występować zarówno w zasuszeniu, jak też w okresie laktacji. Często przybierają postać przewlekłą i utrzymują się przez wiele laktacji.

VI.4.2. Salmonella species

Pałeczki Salmonella mogą wywoływać mastitis u krów, chociaż zapalenia są niezwykle rzadkie. Salmonella enterica, serotyp typhimurium izolowano z krwi krów z ostrą ciężką postacią mastitis. Warto dodać, że obecność tych drobnoustrojów w mleku stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka.

VI.4.3. Proteus species

Drobnoustroje te występują w środowisku krowy, szczególnie w ściółce, paszy i wodzie. Dlatego też do zakażeń może dochodzić głównie w czasie przerw między dojami. Zapalenia występują bardzo rzadko i przeważnie przybierają postać przewlekłą, chociaż zdarzają się przypadki ostre w objawami przypominającymi colimastitis. Zapalenia wywołane przez pałeczki z rodzaju Proteus mogą występować w formie enzoocji. Mają stosunkowo łagodny przebieg przewlekły, chociaż zdarzają się przypadki ostre z ciężkimi objawami klinicznymi.

VI.4.4. Pasteurella species

Drobnoustroje z tego rodzaju bardzo rzadko wywołują zapalenie wymienia krów, częściej stanowią czynnik mastitis u owiec. Przyjmuje się, że pierwotnym źródłem są drogi oddechowe ssaków i ptaków. W przypadku pojawienie się zapaleń, pojedyncze przypadki mogą mieć ostry przebieg. Obecność Pasteurella multocida stwierdzono w posiewach krwi krów wykazujących ostre zapalenie wymienia. Wydzielina jest gęsta i ciągliwa o kremowo-żółtej barwie i cuchnącym zapachu. Zajęte ćwiartki często przestają wytwarzać mleko, czasami też może dojść do śmierci krowy na skutek endotoksemii.

VI.4.5. Pseudomonas aeruginosa

Drobnoustrój ten wywołuje zarówno kliniczne jak też podkliniczne zapalenie wymienia. Objawy kliniczne są zróżnicowane, od łagodnych po nadostre, nawet w połączeniu ze zgorzelą, co obserwowano w zasuszeniu. Większość przypadków przybiera postać przewlekłą, z zaostrzeniami o stosunkowo łagodnym przebiegu. Niekiedy jednak może dojść do enzoocji. Stwierdza się wtedy jednoczesne występowanie podklinicznych oraz ostrych i przewlekłych postaci mastitis. Charakterystyczną cechą jest okresowe przechodzenie zapalenia podklinicznego w postać ostrą, co jest związane z cyklicznym rozwojem drobnoustrojów w wymieniu.

VI. 5. Zapalenia wywołane przez Arcanobacterium pyogenes (mastitis apostematosa, summer mastitis)

Choroba występuje w lipcu, sierpniu i pierwszej połowie września u zwierząt przebywających na pastwisku, chociaż zdarza się też u sztuk utrzymywanych w pomieszczeniach. Pojawia się na terenach wilgotnych przy wysokiej temperaturze powietrza, zwykle po intensywnych opadach. Obecnie nie ulega wątpliwości, że taka aura sprzyja rozwojowi much, wśród których gatunek Hydrotea irritans uważany jest za wektor zakażenia. Muchy te atakują bydło i owce, preferując bezwłosą skórę strzyków i roznoszą infekcję. Potwierdziły to badania bakteriologiczne much odłowionych z okolic wymienia i strzyków, w których wykazano A. pyogenes w czystej kulturze lub wspólnie z innymi bakteriami. Atraktantem dla much jest kwas mlekowy, masłowy i propionowy oraz zapach ulatujący z drobnych ranek skóry i strzyków, a także woń wydzieliny zapalnej gruczołu objętego mastitis. Najbardziej narażone są jałówki oraz krowy w wieku 4 - 7 lat. Odsetek zwierząt wykazujących summer mastitis nie jest stały w poszczególnych latach, co dodatkowo potwierdza związek choroby z pogodą.

Najczęściej procesem zapalnym objęta jest jedna, przednia ćwiartka nieczynnego wydzielniczo wymienia. W początkowym okresie choroba ma przebieg ostry, niekiedy nadostry z wysoką temperaturą ciała, utratą apetytu i zatrzymaniem przeżuwania. Zaznacza się też wyraźna kulawizna z obrzękiem kończyny po stronie zajętej ćwiartki. Wymię staje się czerwone, gorące, bolesne i twarde. Wydzielina przybiera wygląd surowiczy z domieszką włóknika, ropy i krwi. Stan zapalny w tej fazie może być przeoczony, szczególnie u jałówek przed porodem, a nawet u krów starszych z powodu okołoporodowego obrzęku wymienia. Po kilku dniach postać ostra przechodzi w przewlekłą, której nie towarzyszą objawy ogólne, a cechą charakterystyczną jest tworzenie się ropni oraz proliferacja. Stan taki z reguły stwierdzany jest dopiero po porodzie. Chora ćwiartka jest silnie powiększona i twarda, a wydzielina ma konsystencję kremu, zabarwienie szarożółte, niekiedy z odcieniem zielonkawym i gnilną woń. W dalszym stadium formują się ropnie, które wyczuwalne są w miąższu i wystają ponad skórę w postaci guzów. Ropnie mogą się otwierać do światła zatoki i przewodów mlekonośnych lub na zewnątrz, dając ropne przetoki. Najczęściej choroba zgłaszana jest dopiero w stadium zapalenia ropno-wrzodziejącego. Należy dodać, że zapalenie z objawami charakterystycznymi dla summer mastitis może wystąpić u krów laktujących, jak również pojawić się w zimie. Regułą jest, że letniemu zapaleniu towarzyszą charakterystyczne objawy kliniczne. Jednak zdarzają się przypadki o lekkim, a nawet podklinicznym przebiegu. „Summer mastitis” może prowadzić do śmierci zwierząt, jak również do uszkodzeń płodu. Następstwem choroby jest utrata wydzielniczości w zajętych ćwiartkach, ropnie i niegojące się przetoki, co prowadzi do konieczności szybkiego eliminowania jałówek i krów z dalszej hodowli.

VI. 6. Zapalenia wywołane przez Nocardia asteroides

Nocardia asteroides wywołuje przewlekłe zapalenie wymienia, które często cechuje się rozległym stwardnieniem (zwłóknieniem) ćwiartki z wyczuwalnymi guzkami. W wydzielinie o różnym stopniu rozwodnienia często występuje ropa i grudki kazeiny z włóknikiem. Niekiedy dochodzi do powstawania przetok.

VI. 7. Zapalenia wywołane przez Bacillus species

Mastitis na tle Bacillus sp. występuje stosunkowo rzadko. Ostre, ciężkie, w tym nawet zgorzelinowe zapalenia występowały na początku zasuszenia, bezpośrednio po wprowadzeniu antybiotyków DC lub niekiedy po porodzie, a objawy ogólne były charakterystyczne dla toksemii. W związku z tym przyjęto, że spory wprowadzane są do wymienia wraz z antybiotykami podczas ich niehigienicznej inlokacji dowymieniowej. Należy odnotować, że spory są oporne na środki dezynfekcyjne. Ostatnio stwierdzono obecność Bacillus sp. w krwi krów chorych na ostrą postać mastitis w okresie laktacji.

VI. 8. Zapalenia wywołane przez Mycobacterium species

Zapalenia mogą mieć przebieg zarówno przewlekły, jak też ostry, niekiedy ciężki. Zejściem procesu zapalnego jest induracja ćwiartki.

VI. 9. Zapalenia wywołane przez Listeria monocytogenes

Listeria monocytogenes powoduje przewlekłe, śródmiąższowe zapalenie podkliniczne, które prowadzi do zaniku (atrofii) zakażonej ćwiartki. Do zakażeń wymienia może dojść na drodze galaktogennej i hematogennej.

VI. 10. Mykoplazmowe zapalenie wymienia (mastitis mycoplasmatica - mycoplasmal mastitis)

Zapalenia wymienia wywołane przez Mycoplasma bovis mają przebieg ostry lub przewlekły, występują też w postaci podklinicznej. Mastitis dotyczy zwykle większej liczby krów w stadzie niezależnie od stadium laktacji; może rozwinąć się też w zasuszeniu. Do zakażeń dochodzi przez kanał strzykowy, głównie podczas doju (czynnik zakaźny). Drobnoustrój ten wprowadzany jest do stada wraz z zakupionymi zwierzętami. Może być też przeniesiony wraz z paszą lub przez kontakt z osobami obsługującymi zakażone zwierzęta w innym stadzie. Głównym objawem klinicznym jest zmiana konsystencji i barwy mleka, szybki spadek wydzielniczości gruczołu do kilku mililitrów oraz przeniesienie się infekcji na ćwiartki zdrowe tej samej krowy. Konsystencja mleka może wahać się od wodnistej do ropnej, a barwa od żółto-szarej do lekko brązowej. Za typową uważa się wydzielinę surowiczą z domieszką włóknika. W przypadku zapalenia wywołanego przez M. bovigenitalium wydzielina może mieć konsystencję lekko ciągliwą, przypominającą mieszaninę rzadkiej ropy ze śluzem. W nowym ognisku, a także u krów będących w początkowej fazie laktacji obserwowano zaostrzenia. Z objawów ogólnych notowano lekką gorączkę, wycieki z nosa i oczu oraz przedwczesne porody. Krowy zakażone przewlekle nie wykazują klinicznie uchwytnych objawów ze strony układu pokarmowego, oddechowego i krążenia.

Za charakterystyczne cechy mykoplazmowego zapalenie wymienia uważa się: (1) nagłe wystąpienie, (2) tworzenie ropnej wydzieliny w zajętych ćwiartkach, (3) szybką transmisją na inne krowy w stadzie, (4) znaczną redukcję produkcji mleka i (5) oporność na antybiotykoterapię.

Zapalenia spowodowane przez Mycoplasma sp. powodują wymierne straty z powodu trwałego zaniku wydzielniczości oraz chorób cieląt żywionych zakażonym mlekiem. M. bovis, oprócz mastitis, wywołuje poronienia, zapalenia błony śluzowej macicy jałówek i krów, zapalenia napletka i jąder buhajów oraz zapalenia płuc, stawów i uszu u cieląt.

W nowym ognisku, a także u krów będących w początkowej fazie laktacji obserwowano zaostrzenia. Zmiany histologiczne cechują się postępującą inwolucją tkanki gruczołowej. Wyraża się to zmniejszeniem światła pęcherzyków mlecznych oraz przerostem tkanki łącznej śródzrazikowej.

VI. 11. Grzybicze zapalenia wymienia (mastitis blastomycotica - fungal mastitis)

Do czynników sprzyjających zakażeniom gruczołu mlekowego krów grzybami drożdżopodobnymi zalicza się:

- urazy spowodowane przez aparaty udojowe oraz stosowanie drażniących środków do

„dippingu”,

- długotrwałe leczenia antybiotykami bakteryjnych postaci mastitis,

- niehigieniczne wprowadzanie dowymieniowe leków,

- używanie zakażonego sprzętu (aplikatorów),

- stosowanie zakażonych drożdżakami przygotowanych ex tempore leków dowymieniowych,

- ścielenie zakażoną (zagrzybioną) słomą lub innym zakażonym materiałem (trociny, siano),

- karmienie zakażoną grzybami paszą (siano, słoma, kiszonka, śruta, makuch),

- niedostateczna dezynfekcja dojarki mechanicznej (kubków udojowych),

- braki w zakresie toalety (dezynfekcji przeddojowej) wymienia,

- niedobory karotenów, witaminy A, witaminy E.

Zapalenia grzybicze mogą występować w postaci ostrej, przewlekłej lub podklinicznej. Zapalenia ostre cechują się krótkotrwałym wzrostem temperatury, nawet do 42oC. W czasie gorączki obserwuje się brak apetytu. Stwierdzano też nawroty lekkiej gorączki, co kilka dni, czemu towarzyszyły zaburzenia ogólnego stanu zdrowia. Zajęta zapaleniem ćwiartka wykazuje zmiany typowe dla procesu ostrego, tj. obrzęk, zaczerwienienie i stwardnienie. Za objaw charakterystyczny można uznać stosunkowo małą bolesność przy silnie wyrażonych pozostałych objawach zapalenia. Wydzielina wykazuje różnego stopnia zmiany, przy czym typowy dla grzybicy może być wygląd szaro-biały, niekiedy z odcieniem żółtawym lub brązowym. Zapalenia przewlekłe mogą być zejściem procesu ostrego lub też od początku przebiegać bez objawów ogólnych przy słabo wyrażonych zmianach miejscowych. Grzybicę można podejrzewać w przypadku braku poprawy po dowymieniowym podawaniu antybiotyków. Nie obserwuje się przy tym wyraźnego pogłębienia zmian w tkankach gruczołu mlekowego. Zapalenia podkliniczne wywoływane są głównie przez drożdżaki. Podstawą rozpoznania grzybiczego zapalenia wymienia jest badanie mykologiczne.

VI. 12. Prototekowe zapalenie wymienia (mastitis protothecosa - protothecal mastitis)

Zapalenie charakteryzuje się przewlekłym klinicznym lub podklinicznym przebiegiem z okresami zaostrzenia. Zakażone ćwiartki mogą stać się obrzękłe i twarde. Przeważnie nie obserwuje się objawów ogólnych. Spada wydajność mleczna, a zwiększeniu ulega liczba drobnoustrojów i komórek w mleku zbiorczym. Rozpoznanie opiera się na badaniu laboratoryjnym i wykazaniu obecności charakterystycznych komórek (sporangia), które zawierają komórki potomne (endospory) w próbkach wydzieliny zapalnej.

VI. 13. Wirusowe zapalenie gruczołu mlekowego (viral mastitis)

Dowymieniowe wprowadzenie BHV1 lub PI3 spowodowało kliniczną postać mastitis, zaś dowymieniowe i donosowe podanie BHV4 doprowadziło do zapalenia podklinicznego. Natomiast zakażenie wirusem pryszczycy stanowiło przyczynę martwicy gruczołu mlekowego. Doświadczalnie nie potwierdzono patogennego dla wymienia wpływu wirusa białaczki (BLV), chociaż wyizolowano go z mleka z podwyższoną liczbą komórek somatycznych. Niektóre wirusy (opryszczki strzyków, ospy krowiej, ospy rzekomej, pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej, pryszczycy, brodawczycy) doprowadzają do zapaleń skóry strzyków lub uszkodzeń kanału strzykowego, co ogranicza naturalne funkcje obronne i ułatwia zakażenia wymienia przez bakterie.

VII. ROZPOZNAWANIE ZAPALEŃ GRUCZOŁU MLEKOWEGO

Wprowadzenie

Diagnostyka zapaleń ostrych i przewlekłych opiera się na danych wywiadu, wynikach badania klinicznego wraz z makroskopową oceną wydzieliny oraz wynikach badania mikrobiologicznego pobranych próbek mleka (wydzieliny zapalnej). Szczególnej uwagi wymaga analiza warunków zoohigienicznych wraz z techniką i higieną pozyskiwania mleka, częstotliwość występowania zapaleń klinicznych i podklinicznych, dotychczasowe leczenie wraz z postępowaniem profilaktycznym w zasuszeniu. Informacji o stanie zdrowotnym wymion na przestrzeni czasu dostarczyć mogą wyniki higienicznej oceny mleka zbiorczego, a o jakości stosowanej paszy - dane dotyczące płodności krów. Kolejną czynnością jest przeprowadzenie klinicznego badania wymienia i strzyków z uwzględnieniem ujścia kanału strzykowego (oglądanie, palpacja).

Większych trudności przysparza diagnostyka zapaleń podklinicznych. Według kryteriów IDF (International Dairy Federation) o podklinicznym stanie zapalnym świadczy podwyższona liczba komórek somatycznych i obecność (nie zawsze) drobnoustrojów w badanych próbkach, czemu nie towarzyszą żadne widoczne lub klinicznie wyczuwalne nieprawidłowości w wymieniu.

VII.1. Kliniczne (fizykalne) badanie wymienia

Badanie fizykalne (oglądanie, palpacja) najlepiej przeprowadzać bezpośrednio po wydojeniu krowy, kiedy wymię jest puste. Trzeba zbadać każdą ćwiartkę wymienia w celu wykrycia stwardnienia, obrzęku i podwyższenia temperatury. Należy też zwrócić uwagę na zniekształcenia, guzy, zaniki (atrofia), przerosty (hypertrofia), co wskazuje na trwałe uszkodzenie tkanki wydzielniczej jako następstwo zapalenia przewlekłego. Badanie, po obejrzeniu wymienia, rozpoczyna się od oglądania końca strzyka i następnie przeprowadza się przetaczanie strzyka między palcami, po czym dokonuje się oceny temperatury skóry i konsystencji poszczególnych ćwiartek.

VII.2. Makroskopowa ocena wydzieliny (próba przedzdajacza)

Pierwsze strugi mleka (przedmleko) należy ocenić w czasie przygotowania wymienia do doju. Czynność ta określana jest często jako przedzdajanie i pozwala na wykrycie nienormalnego mleka, które wykazuje zmiany koloru, obecność kłaczków, strzępek oraz rozwodnienie, co uzasadnia wyłączenie tej wydzieliny z udziału w mleku zbiorczym. Oprócz tego przedzdajanie wzmaga odruch oddawania mleka.

Przedmleko, niekiedy nazywane też mlekiem zatokowym, ocenia się zdajając kilka pierwszych strug do odpowiedniego naczynia (przedzdajacz), które powinno być po każdym użyciu umyte, a po każdym doju wymyte i zdezynfekowane. W dojarniach, gdzie powierzchnia jest regularnie spłukiwana wodą, pierwsze strugi mleka można obserwować na betonowej podłodze lub na sączku pod krową. Takie postępowanie zapobiega spryskiwaniu strzyków i wymienia przez zakażone mleko, jak też dotykaniu przez dojarza zanieczyszczonego przedzdajacza i strzyków. Powierzchnia powinna jednak zostać natychmiast spłukana w celu usunięcia bakterii, które mogą być patogenami mastitis. Mleko zatokowe nie powinno być w żadnym wypadku zdajane na dłoń, ponieważ postępowanie takie zwiększa możliwość przeniesienia infekcji z krowy na krowę.

Strzępki i kłaczki, które obserwuje się w zmienionym mleku, składają się zwykle z komórek somatycznych, włóknika i innych składników krwi, które przedostały się do zakażonej ćwiartki w celu walki z infekcją. Ich znaczenie zostanie omówione poniżej.

VII.3. Test Kalifornijski (CMT) - oborowy odczyn komórkowy

Do wstępnego wykrywania podklinicznych stanów zapalnych w warunkach oborowych nadaje się California Mastitis Test (CMT), który może być wykonany przy krowie. Wyniki przedstawione w punktach są wyrazem poziomu l.k.s. w mleku. Liczba komórek ulega podwyższeniu w ćwiartkach zakażonych drobnoustrojami wywołującymi mastitis, gdyż komórki somatyczne przemieszczają się z krwi do mleka w odpowiedzi na zakażenia. Im silniejsza infekcja tym więcej komórek somatycznych. Liczna komórek przekraczająca 200 000/ml wskazuje na podkliniczny stan zapalny.

Test powinien być wykonany tuż przed dojem, ale po wywołaniu odruchu ejekcji i odrzucenia mleka zatokowego. Reagentem w CMT jest detergent, który łączy się z materiałem stanowiącym jądra komórek i tworzy żel. Płytkę do CMT trzyma się pod wymieniem i po kilka strug z każdej ćwiartki zdaja się do odpowiednich zbiorniczków płytki. Nadmiar mleka należy odlać przez przechylenie płytki. Następnie należy dodać taką samą ilość odczynnika, zmieszać ruchem okrężnym i zaobserwować reakcję. Reakcja jest wyrażana w postaci wyniki punktowego jako: 0 (wynik ujemny), Ś lub +/- (ślad, wątpliwy), 1, 2 lub 3, w zależności od gęstości wytworzonego żelu. Test ten służy jedynie do selekcji krów, od których należy pobrać próbki do badań laboratoryjnych nie może być podstawą kwalifikacji zwierząt do leczenia.

VII. 5. Przewodność elektryczna

Dość często w warunkach terenowych wykorzystywany jest pomiar przewodności elektrycznej mleka ćwiartkowego. Ta metoda wykrywania mastitis opiera się na różnicach w koncentracji soli, jaka istnieje między ćwiartką chorą i zdrową tej samej krowy. Stan zapalny stanowi przyczynę wzrostu zawartości jonów sodu i chloru (sól) w mleku oraz spadku poziomu potasu i laktozy przy równoczesnym wzroście pH. Zawartość sodu i chloru wzrasta w zakażonej ćwiartce wskutek ich przenikania z krwi do mleka podczas procesu zapalnego. Prąd elektryczny łatwiej przepływa przez wydzielinę zapalną (mleko „mastitowe”), niż przez mleko normalne z powodu wspomnianego wzrostu stężenia jonów. Urządzenia do pomiaru przewodności elektrycznej mogą być wmontowane do dojarki mechanicznej lub stanowić oddzielny, ręczny aparat.

VII.5. Elektroniczne określanie liczby komórek

Elektroniczne obliczanie komórek jest przeprowadzane rutynowo w próbce mleka zbiorczego (oborowego), złożonego (krowiego, bankowego) lub ćwiartkowego. Precyzyjnych informacji na temat liczby komórek somatycznych mogą dostarczyć badania za pomocą odpowiednich automatów (Fossomatic, Coulter counter lub inne), a także podręcznych liczników komórek somatycznych (np. DeLaval cell counter).

W niektórych przypadkach, co w szczególności odnosi się do małych stad, pojedyncze krowy mogą być odpowiedzialne aż za 10% ogółu komórek w mleku zbiorczym. Regularne raporty o liczbie komórek są przydatne do oceny ogólnego stanu zdrowia wymion w stadzie, identyfikacji krów do wybrakowania oraz wybrania krów do badania bakteriologicznego. Usunięcie kilku krów o najwyższej liczbie komórek, zwłaszcza w przypadku małych stad, może obniżyć l.k.s. w mleku zbiorczym o 30 do 40%.

VII.6. Inne metody diagnostyczne

Oprócz liczby komórek somatycznych w diagnostyce zapaleń podklinicznych wykorzystywane są oznaczenia zawartości białek, szczególnie BSA (albumina surowicza), enzymów i składników mineralnych, których zmiany są następstwem toczącego się procesu zapalnego. Praktyczne zastosowanie znalazły oznaczenia NAGazy i BSA. Wyniki analiz powinny być potwierdzone innymi właściwymi testami diagnostycznymi, a przede wszystkim badaniem bakteriologicznym.

VII.7. Bakteriologiczne badanie próbek mleka

VII.7.1. Materiał do badań laboratoryjnych

Materiałem do badań laboratoryjnych w kierunku mastitis może być mleko, wydzielina gruczołu mlekowego w okresie zasuszenia, siara oraz różne rodzaje wydzieliny zapalnej. Podstawową próbką jest mleko (wydzielina) „ćwiartkowa”, czyli wydzielina jednego z gruczołów wymienia. Dopuszcza się, o czym decyduje lekarz wet., badanie próbki „wymieniowej”, która jest mieszaniną mleka (wydzieliny) pobranego w równych ilościach z każdej ćwiartki. Próbki takie wykorzystuje się do tzw. badań przesiewowych w kierunku wykazania obecności drobnoustrojów zakaźnych.

W pewnych przypadkach, zwykle dla wstępnej oceny sytuacji w stadzie, próbką może być mleko zbiorcze, które określane jest dodatkowym przymiotnikiem. Może to być mleko bańkowe, zbiornikowe lub oborowe. Należy dążyć do możliwie precyzyjnego opisania takich próbek.

Istotnym dla wyników badania mikrobiologicznego oraz oceny liczby komórek somatycznych jest rodzaj mleka pobranego do badania. Przez rodzaj należy rozumieć zarówno odstęp czasu dzielący pobranie próbek od ostatniego doju, jak również partie mleka. Można więc mieć do czynienia z próbkami mleka przeddojowego, tzn. pobranego tuż przed dojem i dojowego, czyli pobranego w czasie doju lub z próbkami międzydojowymi. Jeżeli chodzi o rozróżnienie „partii” mleka to próbkę mogą stanowić pierwsze strugi mleka (przedmleko), mleko z zatoki mlekonośnej (mleko zatokowe), mleko pęcherzykowe oraz mleko „resztkowe”, które można pobrać po wstrzyknięciu oksytocyny.

W zależności od partii badanego mleka (wydzieliny) lub czasu pobrania próbki, mogą pojawić się różnice w wynikach badania bakteriologicznego i komórkowego. Z tego powodu, tam gdzie to możliwe, należy badania w kierunku mastitis przeprowadzać po upływie 2 - 3 godzin po zakończeniu doju, a do badań laboratoryjnych pobierać „międzydojowe” mleko „zatokowe”.

VII.7.2. Zasady pobierania próbek

Próbek do badań bakteriologicznych nie należy konserwować. Na wynik badania mikrobiologicznego zasadniczy wpływ mogą mieć uchybienia w technice pobrania i przesłania próby. Czynność ta wymaga umiejętności oraz odpowiedzialności i powinna być wykonywana przez lekarza lub pod jego nadzorem. Konsekwencją niewłaściwego pobrania są błędy w diagnostyce, doborze leków i nieskuteczna terapia.

Probówki (buteleczki) powinny być odpowiednio wyjałowione, zakorkowane i zabezpieczone. Wyjaławianie można przeprowadzić w sterylizatorze suchym w temp. 180^oC przez 60 min. lub w autoklawie w temp. 120^oC przez 30 min.

Próbki mleka (wydzieliny zapalnej) oznacza się cyframi arabskimi odpowiadającymi liczbie porządkowej krów na liście badań lub numerom oborowym. Ćwiartki należy oznaczyć następującymi symbolami: A - ćwiartka prawa przednia /p.p./, B - ćwiartka prawa tylna /p.t./, C - ćwiartka lewa przednia /l.p./, D - ćwiartka lewa tylna /l.t./.

VII.7.3. Przygotowanie wymienia i strzyków

Wymaganiem bezwzględnym jest przestrzeganie zasad aseptyki podczas pobierania próbek. Najpierw należy strzyki oczyść ze słomy, a jeśli są zabrudzone obornikiem - umyć ciepłą wodą i osuszyć. Następnie należy ocenić wydzielinę z każdej ćwiartki na przedzdajaczu, po czym strzyki powinny być zanurzone w roztworze dezynfekcyjnym (na 30 sek.) i osuszone przy użyciu papierowych ręczników lub indywidualnych ściereczek. Kolejną czynnością jest dezynfekcja strzyków za pomocą wacika (tamponu) nasączonego 70% alkoholem (15 sek.). Dezynfekcję należy przeprowadzać począwszy od strzyków położonych najdalej od pobierającego (D,C,B,A), a pobierać począwszy od strzyków najbliższych (A,B,C,D).

Na pół godziny przed rozpoczęciem pobierania prób konieczne jest zakończenie wszystkich czynności powodujących wznoszenie się kurzu (czyszczenie zwierząt, sprzątanie obory, zadawanie paszy). Ma to na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza w oborze, a tym samym zmniejszenie ewentualnej kontaminacji próbek.

VII.7.4. Technika pobierania próbek

Probówkę należy wziąć w prawą rękę, wyjąć korek małym palcem lewej dłoni i tak go przytrzymywać, a następnie przełożyć otwartą probówkę do lewej ręki. W czasie pobierania probówkę należy trzymać ukośnie, prawie poziomo, nie dotykając jej krawędzią strzyka. Prawą ręką należy zdoić kilka ml mleka kierując strumień na wewnętrzną ściankę probówki, aby zapobiec pienieniu się. Przełożyć probówkę do prawej ręki, zamknąć i w ten sam sposób postępować z kolejną ćwiartką. Czynności te należy wykonywać szybko, a zwłaszcza maksymalnie skrócić okres czasu, w którym probówka jest otwarta, aby próbka nie uległa zanieczyszczeniu drobnoustrojami ze skóry krowy lub powietrza.

Przed pobraniem próbek od każdej kolejnej krowy należy umyć ręce w roztworze środka dezynfekcyjnego lub dokładnie je odkazić tamponem waty nasyconym 70% alkoholem.

Po pobraniu należy ponownie przeprowadzić dezynfekcję strzyków, najlepiej przez zanurzenie w roztworze środka przeznaczonego do tzw. kąpieli podojowej.

Do badania laboratoryjnego wystarczą 2 - 3 ml wydzieliny ćwiartkowej. Dopuszczalne jest pobieranie tzw. próbki zbiorczej, co polega na zdojeniu do tej samej probówki po 1 - 1,5 ml wydzieliny z każdej ćwiartki. Wynik jest jednak obarczony dużo większym błędem, zarówno ze względu na możliwość zakażenia różnymi drobnoustrojami różnych ćwiartek, jak też z uwagi na zwielokrotnioną szansę zanieczyszczenie próbki drobnoustrojami bytującymi na skórze lub w kanale strzykowym. Dla potrzeb rutynowej diagnostyki bakteriologicznej nie jest konieczne pobieranie podwójnych próbek z każdej ćwiartki.

W oborach wolnowybiegowych oraz oborach o boksach wielostanowiskowych możliwość identyfikacji krów i pobierania prób daje pobyt zwierząt na hali udojowej. Materiałem pobranym do badań bakteriologicznych jest zatem mleko zatokowe (przeddojowe). Pobieranie próbek mleka, a także badanie wymienia jest odrębnym zagadnieniem organizacyjnym, a czynności nie powinny zaburzyć toku czynności dojarzy.

Próbki mleka zbiorczego pobiera się po dokładnym wymieszaniu mleka w konwiach lub tankach. W tych ostatnich mieszanie powinno trwać przynajmniej 5 min. Po pobraniu prób powinno się je schłodzić do 4 - 5^oC i w tej temperaturze transportować do laboratorium. Podczas pobierania mleka zbiorczego obowiązują zasady aseptyki w stosunku do sprzętu, probówek oraz osoby pobierającej materiał.

VII.7. 5. Przechowywanie i przesyłanie próbek

Bezpośrednio po pobraniu próbki powinny być wstawione do odpowiedniej torby chłodniczej i dostarczone do laboratorium. Próbki transportuje się w statywach lub skrzyneczkach. Wskazany jest transport próbek w pojemnikach lub torbach chłodniczych o temp. 4 - 5^oC. Stosuje się następujący sprzęt do transportu próbek:

• termotorby z wkładem lodowym

• kasety z naczyniami do pobierania próbek

• pojemniki izotermiczne z układem chłodzenia

W czasie transportu próbki należy zabezpieczyć przed wpływem temperatury, stłuczeniem i uszkodzeniem opakowań, nadmiernymi wstrząsami oraz zanieczyszczeniem. Schłodzone próbki powinny być wysiane nie później niż w ciągu 24 - 48 godzin. Przy założeniu późniejszego badania - powinny być zamrożone. Zamrożenie i rozmrożenie próbek prowadzi do wzrostu wykrywalności Str. agalactiae i Staph. aureus. Długotrwałe przechowywanie próbek w temperaturze -20^o C nie ma wpływu na te dwa drobnoustroje, ale spada możliwość wykazania E. coli i A. pyogenes.

Badaniom bakteriologicznym należy poddawać około 20% nowych przypadków mastitis oraz każdy przypadek niepodatny na terapię. Ważne znaczenie ma stałe monitorowanie wrażliwości na antybiotyki drobnoustrojów, które są czynnikiem etiologicznym mastitis. Pozwala to na wybór, a także zmianę w odpowiednim czasie preparatów stosowanych w okresie laktacji lub zasuszeniu.

Dla potrzeb rutynowej, a nawet naukowej diagnostyki bakteriologicznej nie jest konieczne pobieranie podwójnych próbek z każdej ćwiartki.

Dane wywiadu w skojarzeniu z charakterystycznymi objawami klinicznymi mogą być wskazówką, że za problemy zdrowotne w stadzie mogą być odpowiedzialne patogeny mniej powszechne. Niektóre z tych drobnoustrojów (np. mykoplazmy) nie rosną na podłożach stosowanych w rutynowej diagnostyce mikrobiologicznej. Do ich izolacji oraz identyfikacji wymagane są specyficzne podłoża i techniki laboratoryjne.

VIII. LECZENIE MASTITIS

Wprowadzenie

Leczenie mastitis jest trudne ze względu na mnogość drobnoustrojów, złożoną patogenezę oraz wieloczynnikową strukturę układu obronnego. Należy dodać, że w dalszym ciągu nie są wystarczająco dobrze poznane czynniki wirulencji drobnoustrojów, jak też wzajemne interakcje między czynnikami układu obronnego wymienia krowy. Dlatego też leczenie musi być nakierowane zarówno na drobnoustroje, jak też na zwierzę oraz środowisko życia krowy. Likwidacja zakażeń aktualnie istniejących, które stanowią przyczynę podklinicznych i klinicznych postaci mastitis jest niemożliwa bez terapii, której podstawę stanowią antybiotyki.

VIII.1. Kryteria doboru antybiotyków

Skuteczna antybiotykoterapia powinna opierać się na lekach, które docierają do wszystkich ognisk w obrębie zakażonej ćwiartki, utrzymują właściwą koncentrację w ognisku infekcji oraz zabijają patogenne drobnoustroje. Na ocenę jakości antybiotykoterapii w sposób szczególny wpływa możliwie krótki czas utrzymywania się w mięsie i mleku pozostałości zastosowanych leków.

Skuteczność antybiotyków staje się jednak coraz niższa, mimo ciągłego wprowadzania do praktyki nowych generacji leków przeciwbakteryjnych i nowych połączeń. Szczególnie trudne do terapii są zapalenia przewlekłe spowodowane przez Staph. aureus i Arcanobacterium pyogenes. Przyczyną tego stanu jest zarówno rosnąca antybiotykooporność, jak też niewystarczająco sprawny system immunologiczny wymienia krowy. Dlatego w przypadkach niskiego wskaźnika wyleczeń klinicznych i podklinicznych zapaleń wymienia należy brać pod uwagę oporność drobnoustrojów na zastosowane antybiotyki. W takim wypadku poleca się pobranie próbek z zakażonych ćwiartek lub próbek mleka zbiorczego i przeprowadzenie badania bakteriologicznego. Należy wyizolować swoiste drobnoustroje i poddać je testom w kierunku wrażliwości na różne antybiotyki. Szerokie zastosowanie ma metoda płytkowo-krążkowa opracowana przez Kirby i Bauera.

Antybiotykooporność tych samych gatunków bakterii wyosobnionych z wydzieliny zapalnej przez różnych autorów nie jest identyczna, a różnice mogą sięgać kilkudziesięciu procent. Ten sam antybiotyk może cechować się wysoką aktywnością in vitro w jednym miejscu, a niską w innym. Badania własne wykazywały dużą zmienność wrażliwości na antybiotyki na przestrzeni czasu w tym samym gospodarstwie. Bakterie nabywały i traciły oporność na antybiotyki powszechnie stosowane w terapii i profilaktyce mastitis. Stwierdzono zmienność wrażliwości Str. agalactiae na penicylinę, ampicylinę, kloksacylinę, erytromycynę i terramycynę. Powyższe stwierdzenia dotyczą także wrażliwości na wymienione antybiotyki pozostałych paciorkowców (CAMP-) i gronkowców oraz wrażliwości pałeczek coliform i gronkowców na neomycynę, streptomycynę i terramycynę. Z badań in vitro wynika, że najskuteczniejszymi antybiotykami w stosunku do szczepów E. coli wywołujących mastitis są gentamycyna, neomycyna, kolistyna i cefoperazon. Gronkowce laktamazoujemne cechują się wysoką podatnością na penicylinę, ampicylinę i cefoperazon, a do leczenia zakażeń wywołanych przez gronkowce laktamazododatnie rekomendowana jest erytromycyna, linkomycyna, amoksycylina, gentamycyna i neomycyna. Do leczenia zapaleń paciorkowcowych rekomendowano penicylinę, ampicylinę, kloksacylinę i cefoperazon, a także linkomycynę i tetracyklinę.

Kolejnym kryterium, równie ważnym w doborze antybiotyku, jest jego dystrybucja w tkankach wymienia, mieszanie się z wydzieliną oraz utrzymywanie w odpowiednio długim czasie stężenia terapeutycznego. Dobre właściwości rozprzestrzeniania się, niezależnie od drogi podania, posiadają antybiotyki z grupy makrolidów i niektóre antybiotyki beta-laktamowe. Antybiotyki cechujące się słabszą dystrybucją (aminogikozydowe) dłużej niż inne utrzymują w wydzielinie zapalnej stężenie wyższe od MIC. Do ogólnego stosowania, o ile wynika to z antybiotykogramu, nadaje się między innymi oksytetracyklina, tylozyna, erytromycyna, a w dalszej kolejności penicylina.

Jednak nie tylko antybiotyk ma wpływ na eliminację drobnoustrojów z zakażonego wymienia. Nierzadko stwierdza się, że infekcja utrzymuje się mimo użycia antybiotyków hamujących wzrost bakterii in vitro. O sukcesie terapeutycznym decyduje także stan odporności organizmu. W czasie choroby dochodzi do supresji sił obronnych, szczególnie fagocytozy zarówno przez drobnoustroje, jak też wysięk zapalny, antybiotyki, kortykosterydy, a nawet podłoża preparatów dowymieniowych. W doborze antybiotyku należy też uwzględnić jego wpływ na układ obronny wymienia. Wiele powszechnie używanych antybiotyków obniża in vitro zdolność do fagocytozy granulocytów mleka. Szczególnie niebezpieczne mogą okazać się zbyt wysokie dawki cefacetrylu, cefapiryny, nowobiocyny, gentamycyny oraz doksycykliny. Nadmierne stężenie każdego antybiotyku jest mniej efektywne zarówno in vitro, jak też szczególnie in vivo.

Należy jednak zwrócić uwagę, że drobnoustroje wrażliwe na antybiotyki in vitro mogą opierać się lekom w wymieniu z następujących powodów: (1) proces zapalny może chronić bakterie przed antybiotykiem, (2) stężenie antybiotyku w miejscu zakażenia może być za niskie lub nietrwałe, (3) pH wydzieliny zapalnej może hamować aktywność antybiotyku, (4) antybiotyk może ulec w ćwiartce połączeniu z białkami, (5) antybiotyk może wejść w interakcje z innym antybiotykiem, co go unieczynnia, (6) wzrost bakterii może być spowolniony przez warunki istniejące w wydzielinie ropo-podobnej, a antybiotyk wymaga do wykazania aktywności szybkiego wzrostu bakterii i (7) niektóre składniki, takie jak wapń, mogą antagonizować aktywność niektórych antybiotyków.

Monitorowanie wrażliwości na antybiotyki pozwala na wyższą skuteczność leczenia i mniejsze zużycie antybiotyków, a także odpowiednio wczesną orientację o pojawieniu się szczepów opornych na konkretne antybiotyki. Badania własne oraz wielu autorów wskazują bowiem, że nie ma uniwersalnego antybiotyku, ani też uniwersalnego preparatu dowymieniowego. Z piśmiennictwa wynika, że o dalszym postępie w terapii i profilaktyce mastitis zadecydują działania w kierunku usprawniania mechanizmów obronnych gruczołu mlekowego.

VIII.2. Zasady podawania leków

O sukcesie terapeutycznym często decydują zasady podawania leków. Preparaty dowymieniowe z reguły wprowadzane są bezpośrednio po odłączeniu aparatu udojowego, gdyż strzyki wydają się być czyste jako efekt dezynfekcji przeddojowej. Mimo to końce strzyków należy odkazić, aby zminimalizować liczbę bakterii w ujściu kanału strzykowego, gdyż mogą one być wprowadzone do strzyka przez kaniulę tubostrzykawki. W tym celu należy przetrzeć koniec strzyka chusteczką lub tamponem z waty nasączonym 70% alkoholem i odczekać do wyschnięcia.

Przed dowymieniową infuzją leków między dojami należy dokładnie usunąć wydzielinę, najlepiej po uprzednim, dożylnym podaniu oksytocyny. W przypadkach nadostrych i ostrych można wprowadzać docysternowo roztwór dwuwęglanu sodu w celu lepszego usunięcia złogów włóknika i toksyn.

W przypadku konieczności podania leków do większej liczby ćwiartek, jako pierwsze należy odkażać strzyki dalszej strony wymienia, do których leki wprowadza się później, niż do strzyków bliższych. Czynności przygotowawcze i zadawanie leków należy przeprowadzać w rękawiczkach, które powinny być zmieniane lub dezynfekowane między leczeniem poszczególnych krów.

Przyczyną nowego zakażenia może być też głębokość wprowadzenia kaniuli strzykowej. Całkowite i gwałtowne wprowadzenie aplikatora tubostrzykawki czasami doprowadza do rozciągnięcia mięśnia zwieracza. W ten sposób dochodzi do nadmiernego otwarcia kanału strzykowego, co pozwala na wejście drobnoustrojów. Kaniula strzykawki może także wtłoczyć do zatoki drobnoustroje zasiedlające keratynę. Jeśli te drobnoustroje są oporne lub nieosiągalne dla wprowadzonych antybiotyków, może dojść do nowego zakażenia.

Częściowe wprowadzanie kaniuli (tylko 1/3) okazało się bardziej korzystne. Specjalne kaniule przeznaczone są do inlokacji produktów DC oraz materiału tworzącego sztuczny czop.

Ważne znaczenie ma także dokładna identyfikacja leczonych zwierząt poprzez założenie wstążki na szyję lub opaski na nogę. Oprócz tego leczone zwierzęta powinny być utrzymywane oddzielnie od zwierząt zdrowych, aby zapobiec przypadkowemu zmieszaniu ich mleka z mlekiem od pozostałych krów.

VIII.3.Leczenie mastitis w okresie laktacji

Wprowadzenie

Istnieją cztery sposoby eliminacji mastitis: wyleczenie spontaniczne, leczenie podczas laktacji, leczenie w zasuszeniu oraz wybrakowanie krów chorych przewlekle. Podstawową metodą jest skuteczna antybiotykoterapia. Celem terapii antybiotykowej jest powrót do produkcji mleka normalnego pod względem ilości i składu, niedopuszczenie do śmierci w przypadkach nadostrych, przeciwdziałanie pogorszeniu w istniejącym stanie choroby, eliminacja chorobotwórczych drobnoustrojów, zapobieganie nowym infekcjom, minimalizacja uszkodzeń tkanki gruczołowej, ograniczenie możliwości zakażania innych krów oraz poprawa stanu zdrowia całego stada.

Skuteczność terapii zależy głównie od momentu jej rozpoczęcia oraz doboru właściwego antybiotyku. W przypadkach nadostrych i ostrych regułą i koniecznością jest podawanie antybiotyków „w ślepo”, tj. bez określenia wrażliwości bakterii in vitro z powodu braku czasu i dużych kosztów takich badań. W leczeniu miejscowym podstawowe znaczenie ma docysternowe wprowadzanie antybiotyków w postaci roztworów wodnych, zawiesin olejowych lub emulsji przez kilka dni w odstępach 12-24 godzinnych.

W przypadkach udanej terapii mastitis clinica zwierzę wyłączone jest z produkcji w okresie 8 - 10 dni, na co składa się czas leczenia i karencja na mleko przez 3 - 5 dni po ostatniej, dowymieniowej inlokacji antybiotyku. Efektywność leczenia przeważnie mieści się w granicach 50 - 70%.

VIII.3.1. Samoistne wyleczenie

Wyleczenie spontaniczne (samowyleczenie) to stan, kiedy krowa własnymi siłami wyeliminuje zakażenie. Taka sytuacja występuje jedynie w 5 - 20% bakteriologicznie potwierdzonych przypadków. Większość samoistnych wyleczeń ma miejsce w ćwiartkach świeżo zakażonych, które cechują się łagodnymi objawami klinicznymi (zapalenie podostre), rzadko jednak dotyczy ćwiartek o ustabilizowanym zakażeniu lub chorych przewlekle.

Do samowyleczenia dochodzi jedynie w przypadku sprawnego systemu immunologicznego krowy. Bezpośrednio po zakażeniu do mleka przemieszczają się w dużej liczbie leukocyty, głównie aktywne granulocyty obojętnochłonne. Komórki te zwalczają infekcję na drodze fagocytozy, pochłaniając i zabijając drobnoustroje. Udział w tym mają swoiste i nieswoiste składniki humoralne. Do spontanicznego wyzdrowienia dochodzi łatwiej u krów szczepionych przeciw bakteriom, które spowodowały infekcję.

VIII.3.2. Leczenie podostrej i ostrej miejscowej postaci zapalenia wymienia

Postępowaniem z reguły skutecznym jest dowymieniowa infuzja zarejestrowanych produktów leczniczych wraz z częstym zdajaniem wydzieliny, w tym bakterii oraz debris komórkowego. Terapię należy kontynuować zgodnie z zaleceniami lub jeszcze przez 24 godziny po ustąpieniu objawów klinicznych. Wyleczenie rzeczywiste, wraz z eliminacją drobnoustrojów ma miejsce przeważnie w 50 - 80% przypadków. Wskaźnik wyleczeń zależy od długotrwałości zakażenia, wieku krów, rodzaju czynnika etiologicznego mastitis, a także wielu innych czynników. Zdarza się, wskutek immunosupresji, że zapalenie ostre może przejść w postać podkliniczną lub kliniczną przewlekłą.

Koszty związane z leczeniem przypadku klinicznego to: wartość zniszczonego mleka, koszt leków i honorarium lekarza weterynarii. Korzyści ekonomiczne są trudniejsze do oceny, ponieważ wpływ na przyszłą produkcję mleka, ograniczenie szerzenia się infekcji wewnątrz stada, zmniejszenie się wskaźnika stanów przewlekłych oraz brakowania nie są dobrze udokumentowane.

VIII.3.3. Leczenie ostrej toksycznej postaci mastitis

Ostre, toksyczne zapalenie wymienia najczęściej spowodowane jest przez E. coli i K. pneumoniae. Drobnoustroje te wytwarzają endotoksynę, a skutkiem jej działania jest silna depresja, postępujące odwodnienie, niezdolność do stania, biegunka oraz inne objawy, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach. Obraz ten nosi ogólna nazwę „toksemia”. Skuteczna terapia musi być od początku skierowana przeciw endotoksynie, która po dostaniu się do krwiobiegu stymuluje produkcję cytokin, w tym TNF-alpha, co może spowodować szok toksyczny. Oprócz dowymieniowej proponowana jest antybiotykoterapia ogólna. Domięśniowe lub dożylne iniekcje leków przeciwbakteryjnych zalecane są także w terapii ostrego w przypadkach mastitis na tle Staph. aureus i A. pyogenes.

Bakterie „coliform” w dużym procencie są in vitro wrażliwe na cefalotynę, tetracyklinę, ampicylinę, erytromycynę i sulfonamidy, jednak ich wartość terapeutyczna nie jest zadowalająca. Uważa się, że antybiotyki są uzupełnieniem terapii wspomagającej, mogą zapobiec przejściu w postać przewlekłą, są też zalecane w przypadkach posocznicy.

Dlatego ważna jest terapia wspomagająca i uzupełniająca w celu zwalczania szoku endotoksycznego. W terapii zaleca częste zdajanie chorej ćwiartki, skojarzone stosowanie dobranych antybiotyków, terapię uzupełniającą (płyny elektrolitowe, leki przeciwzapalne, glukoza, dwuwęglanu sodu oraz sole wapnia), jak też zabiegi pielęgnacyjne. U niektórych krów może zajść konieczność dożylnego wprowadzenia 40 - 60 litrów płynów w ciągu pierwszych 24 godzin od początku choroby oraz wybranych leków przeciwzapalnych w celu przeciwdziałania skutkom endotoksyny.

Jako miejscowe leczenie uzupełniające stosuje się blokadę nowokainową nerwów wymienia, roztwory DMSO zewnętrznie, zimne okłady w ostrej fazie oraz maści poprawiające krążenie i resorpcję w późniejszym okresie choroby.

Leczenie zapaleń nadostrych, w tym colimastitis może dać pozytywne efekty, tj. likwidację drobnoustrojów i objawów oraz pełną rehabilitację tylko w przypadku szybkiego zastosowania odpowiednich zabiegów.

VIII.3.4. Leczenie zapaleń przewlekłych

Zapalenie przewlekłe najczęściej jest zajściem nieskutecznie leczonego zapalenia ostrego (nadostrego). Ze względu na brak objawów ogólnych leki podawane są przeważnie jedynie dowymieniowo. Powtórna kuracja tego samego przypadku chorobowego (tej samej ćwiartki) za pomocą innych preparatów kończy się pozytywnie tylko w około 25%. Przyczyną niskiej efektywności zarówno pierwszej, jak i powtórnej terapii, oprócz oporności bakterii, jest niesprawność układu obronnego wymienia krowy, opartego głównie na fagocytozie. Upośledzone jest zarówno pochłanianie jak i wewnątrzkomórkowe zabijanie drobnoustrojów. Po rozpadzie fagocytów (makro- i mikrofagi) dochodzi do ponownego wysiewu żywych bakterii. Komórki fagocytujące mleka spełniają swoją funkcję w niekorzystnych warunkach pod względem energetycznym i tlenowym. Supresyjnie oddziaływują przy tym składniki mleka - tłuszcz i białko oraz niektóre substancje wytworzone w trakcie zapalenia. Na to nakłada się immunosupresja spowodowana przez antybiotyki (chloramfenikol, tetracykliny, kloksacylina, nowobiocyna, cefapiryna i inne), glikokortykosteroidy i podłoża preparatów dowymieniowych. Powstaje więc sytuacja paradoksalna, która polega na tym, że komórka fagocytująca w obecności antybiotyku nie tylko nie zabija pochłoniętych bakterii, ale jeszcze chroni je przed antybiotykiem. Odnosi się to szczególnie do gronkowców, zaś w mniejszym stopniu także do paciorkowców. Niska skuteczność leczenia zapaleń wywołanych przez S. aureus ma związek zarówno ze zdolnością do wewnątrzkomórkowej replikacji tej bakterii, jak też z jej supresyjnym wpływem na komórki układu obronnego.

Wzrost skuteczności terapii zapaleń przewlekłych można uzyskać wykorzystując wyniki antybiotykogramu, czas rozpoczęcia leczenia nie jest tak ważny jak w zapaleniach nadostrych. Korzystne jest także zastosowanie immunomodulatorów.

W przypadkach przewlekłych zapaleń wywołanych przez Staph. aureus postępowaniem zalecanym jest wybrakowanie zakażonych zwierząt z hodowli.

VIII.3.5. Leczenie klinicznych postaci mastitis w okresie zasuszenia

Nierzadko kliniczne objawy mastitis pojawiają się u krów zasuszonych lub nawet jałówek cielnych. Zapalenie występujące w tym okresie jest charakterystyczne dla zakażeń wywołanych przez A. pyogenes (summer mastitis). Do zapaleń dochodzi też wskutek zakażenia gronkowcami lub paciorkowcami na początku zasuszania, oraz w wyniku uaktywniania się nie leczonego podklinicznie stanu zapalnego, a nawet u krów, którym podano lek typu DC, ale o nieodpowiednim składzie antybiotykowym. Zapalenie z objawami klinicznymi występujące w zasuszeniu należy leczyć tak samo, jak w okresie laktacji. O ile czas pozwala, po przeprowadzonym leczeniu należy podać preparat DC, który pozostaje do porodu. Uwaga powyższa nie dotyczy przypadków, do których doszło w ostatnich 3 tygodniach ciąży. Wtedy należy zastosować preparat o krótkim okresie utrzymywania się antybiotyków, np. Mastisan DC lub preparat przeznaczony do leczenia w laktacji. Szczególnie niebezpieczne są zapalenia wywoływane przez A. pyogenes. Leczenie miejscowe w takich przypadkach jest niewystarczające. Dobre efekty daje ogólna terapia antybiotykowa.

Terapia antybiotykowa „summer mastitis” jest jednak mało skuteczna, chociaż badania laboratoryjne wykazują wysoką wrażliwość wymienionych wyżej bakterii na antybiotyki, w tym na penicylinę. Najlepszą metodą zwalczania choroby jest ograniczenie do minimum populacji much, szczególnie w lecie, utrzymywanie krów zasuszonych oraz jałówek w czystym i higienicznym środowisku oraz stosowanie leków DC u każdej krowy do każdej ćwiartki, a w przypadkach silnego zagrożenia „summer mastitis” także u jałówek.

VIII.3.6. Leczenie zapaleń podklinicznych w okresie laktacji

W ostatnim czasie pojawiły się prace, których wyniki uzasadniają potrzebę podejmowania leczenia zapaleń podklinicznych w okresie laktacyjnym. Yamagata i wsp. po przeprowadzeniu badań na dużym materiale złożonym z krów wysokowydajnych w USA obliczyli, że wykrycie i wyleczenie zapalenia podklinicznego na początku laktacji przynosi 396 dolarów zysku od każdej krowy. Zysk jest również wysoki, jeśli do leczenia przystąpi się przed upływem pierwszej połowy okresu laktacyjnego (237 USD). Terapia opierała się na dowymieniowym podawaniu antybiotyków.

Terapia w laktacji jest szczególnie korzystna w zapaleniach wywołanych przez Str. agalactiae. Wysoką skuteczność odnotowano zarówno po przeprowadzeniu antybiotykoterapii dowymieniowej za pomocą zarejestrowanych produktów, jak też w następstwie 3 dniowych domięśniowych iniekcji penicyliny.

Uzasadnienie ma także terapia podklinicznych zapaleń gronkowcowych. Z uwagi na fakt, że leczenie miejscowe jest mało skuteczne, należy stosować terapię skojarzoną, tj. łączyć dowymieniową inlokację odpowiednich produktów z antybiotykoterapią ogólną, przy czym kryterium doboru leków stanowią badania wrażliwości szczepów in vitro. Najlepsze efekty przynosi jednak połączenie odpowiednio dobranej antybiotykoterapii z immunostumulacją swoistą lub nieswoistą. Z badań własnych wynika, że zastosowanie autoszczepionki, a następnie antybiotyków prowadzi do wzrostu eliminacji gronkowców. Ma to znaczenie nie tylko ze względu na straty produkcyjne, ale przede wszystkim daje szansę ograniczenia zakażeń kolejnych krów w stadzie. Leczenie zapaleń gronkowcowych jest najbardziej skuteczne we wczesnej fazie, kiedy liczba komórek somatycznych jest niska.

Wskaźnik wyleczeń zapaleń wywołanych przez Str. agalactiae zwykle waha się w granicach 90 - 95%. Skuteczność terapii innych zapaleń jest dużo niższa i według piśmiennictwa wynosi: paciorkowce środowiskowe: 40 - 50%, Staphylococcus aureus: 20 - 30%, CNS: 50 - 60%, pałeczki Coli-form: 0 - 10%, Mycoplasma sp., Nocardia sp., glony: 0%.

Nowe możliwości zwalczania podklinicznych stanów mastitis w okresie laktacji stwarza wykorzystanie preparatu Lydium-KLP, którego aktywnym składnikiem jest dimer lizozymu. Lek aktywizuje proces fagocytozy in vitro oraz in vivo, a jedna, dożylna iniekcja doprowadza do ustąpienia dużego odsetka zapaleń bakteryjnych i bezbateryjnych stosunkowo świeżych, kiedy liczba komórek somatycznych jest stosunkowo niska, a procesem zapalnym objęta jest 1 - 2 ćwiartki wymienia. Skuteczność Lydium-KLP spada jednak w drugiej połowie ciąży, w przypadkach przewlekłych, kiedy mastitis dotyczy 2 - 4 ćwiartek u tej samej krowy. Należy nadmienić, że leczenie samym Lydium-KLP nie powoduje obecności w mleku tzw. substancji hamujących. Lek ten okazał się przydatny do antybiotykoterapii skojarzonej. Wystarczy jedna i.m. iniekcja w dniu rozpoczynania antybiotykoterapii.

VIII.3.7. Leczenie zapaleń podklinicznych po zakończeniu laktacji

Wprowadzenie

O wyborze sposobu leczenia zapaleń podklinicznych z uwzględnieniem utajonych zakażeń decydują względy ekonomiczne i organizacyjne. Właściciel zwierzęcia nie widzi objawów choroby i dlatego nie jest bezpośrednio zainteresowany jej leczeniem w okresie laktacji z uwagi na potrzebę wyłączenia z produkcji krowy w okresie 6 - 10 dni, co wraz z kosztami leków i zabiegów wydaje się nieopłacalne. Do tego terapia nie zawsze jest skuteczna i często dochodzi do nawrotów. Ważne znaczenie ma też możliwość zanieczyszczenia antybiotykami mleka, gdyż ma ono z reguły wygląd normalny, a w takich przypadkach można pomyłkowo ominąć karencję. Powyższe względy legły u podstaw innego podejścia do zwalczania zapaleń podklinicznych. Polega ono na jednorazowym dowymieniowym zadaniu preparatów w okresie, kiedy gruczoł nie wytwarza mleka, tj. około 8 - 6 tygodni przed porodem. Preparaty takie zawierają podłoża, z których antybiotyk uwalnia się długo, co zarówno likwiduje infekcję już istniejącą, jak też zapobiega nowym zakażeniom. Leki wprowadzane są do wszystkich ćwiartek wymienia każdej krowy (terapia totalna) lub tylko krowom chorym (terapia selektywna). Wprowadzanie antybiotyków do wymienia każdej krowy wchodzącej w fazę przedporodowej inwolucji wymienia nosi nazwę terapii profilaktycznej lub terapii DC (dry cow). Postępowanie takie ma dwa cele, tj. eliminację drobnoustrojów istniejących wewnątrz wymienia w chwili zasuszenia i zapobieżenie nowej infekcji podczas trwania okresu zasuszenia, a szczególnie przed porodem. Eliminacja infekcji istniejącej nie jest możliwa bez interwencji farmakologicznej.

1. Zalety terapii DC

Terapia DC jest bardziej efektywna niż leczenie w laktacji (LC) z następujących powodów:

1/ leczeniu podlega każda zakażona ćwiartka,

2/ wskaźnik wyleczeń jest wyższy niż w laktacji,

3/ można zastosować wyższe stężenie antybiotyków o wydłużonym okresie działania,

4/ znacznej redukcji ulega częstotliwość nowych zakażeń w zasuszeniu,

5/ ograniczeniu ulegają przypadki klinicznej postaci mastitis w zasuszeniu i po porodzie.

Stosowanie leków DC w momencie zasuszania likwiduje ponad 50% zakażeń istniejących, zapobiega infekcjom w początkowej fazie okresu zasuszenia, ogranicza też występowanie klinicznych postaci mastitis na początku laktacji.

Skuteczność leczenia w zasuszeniu zapaleń spowodowanych przez bakterie Gram-dodatnie (paciorkowce, gronkowce) przewyższa o 20 - 30% wyniki uzyskiwane w laktacji. Wyższy procent wyleczeń notowano jednak w przypadkach, które cechowały się stosunkowo krótkim czasem trwania infekcji, niezależnie od czynnika etiologicznego.

Próby podniesienia wskaźnika wyleczeń przy użycie produktów DC polegały na dodatkowym ich wprowadzaniu między 1 a 3 tygodniem po zasuszeniu. Postępowanie takie nie podniosło jednak wskaźnika wyleczeń. Wydaje się przy tym, że wielokrotne dowymieniowe infuzje przez cały okres zasuszenia mogą spowodować wtłoczenie mastitogennych drobnoustrojów przez kanał strzykowy, co może stanowić przyczynę nowego zakażenia.

Selektywną terapię krów w zasuszeniu można stosować w stadach z bardzo niskim poziomem występowania patogenów zakaźnych. Wymaga to jednak przeprowadzenia badań bakteriologicznych, co podnosi koszty i wymaga dodatkowych nakładów pracy. Badania Browninga i wsp. wykazały, że z ekonomicznego punktu widzenia przynosi ona lepsze efekty niż terapia totalna krów lub selektywna ćwiartek (leki do ćwiartek zakażonych). W Norwegii, na podstawie wyników badań na dużym materiale, zalecono prowadzenie terapii selektywnej krów jako metody z wyboru.

2. Inne metody leczenia w zasuszeniu

Możliwości dowymieniowej terapii DC nie są nieograniczone, dlatego poszukuje się nowych rozwiązań. Jak do tej pory polegały one na próbach ograniczenia stosowania antybiotyków u krów zdrowych, wprowadzania nowych rodzajów antybiotyków, zastąpienia terapii dowymieniowej ogólną, kojarzenia leczenia dowymieniowego z ogólnym, jak też wykorzystywania immunomodulatorów w połączeniu z antybiotykoterapią dowymieniową.

Antybiotykoterapia przynosiła jednak zróżnicowane efekty. Stwierdzono np., że iniekcje tylmikozyny okazały się nieskuteczne w przypadkach leczenia w zasuszeniu zapaleń wywołanych przez Staph. aureus. W badaniach przeprowadzonych na Węgrzech wykazano natomiast, że ogólne zastosowanie innego antybiotyku makrolidowego, tj. spiramycyny dało dobre wyniki, co wyrażało się likwidacją 50% zakażeń Staph. aureus. Z innych badań wynika, że oksytetracyklina zastosowana i.m. na początku okresu zasuszenia nie poprawiła skuteczności preparatu DC, zawierającego cefapirynę. Natomiast dobre wyniki uzyskano za pomocą iniekcji penicyliny G w skojarzeniu z dowymieniowym preparatem DC i ta metoda dała o 20% lepsze wyniki w porównaniu z terapią dowymieniową w likwidacji infekcji spowodowanych przez gronkowce wrażliwe na penicylinę. Wzrost skuteczności leczenia w odniesieniu do zakażeń gronkowcowych przyniosły iniekcje tylozyny wykonane trzykrotnie około 14 dnia przed porodem u krów, które otrzymały preparat DC w dniu zasuszenia. Stwierdzono również korzystny wpływ biostymulatora (parapox-virus ovis) zastosowanego 3 razy w okresie okołoporodowym u krów poddanych terapii DC. Działanie wyrażało się zarówno wzrostem likwidacji istniejących zakażeń Staph. aureus i ochroną przed nową infekcją. Badania własne wykazały natomiast pewien korzystny wpływ iniekcji dimeru lizozymu wykonanej w ostatnim miesiącu ciąży u jałówek na stan zakażeń gruczołu mlekowego w pierwszym tygodniu laktacji. Należy dodać, że infekcje gruczołu mlekowego cielnych jałówek, rozpoznawane najczęściej dopiero po porodzie, to nowy problem, który wymaga zorganizowanego działania profilaktycznego.

3. Wady terapii w zasuszeniu

Podstawową wadą tej metody jest długi okres, nawet kilkumiesięczny, kiedy krowy chore oczekują na leczenie. Toczący się w tym czasie proces zapalny zagraża zakażeniem innych krów w stadzie, a często ulega zaostrzeniu i przechodzi w postać kliniczną. Mleko od krów chorych, w tym zakażonych np. gronkowcem złocistym, przeznaczane jest do sprzedaży. Inne wady to: niepotrzebne podawanie antybiotyków krowom zdrowym, narastanie oporności na antybiotyki, a także oddziaływanie immunosupresyjne, czego następstwem są ciężkie postacie mastitis po porodzie. Leczenie typu DC nie jest korzystne w zapobieganiu nowym zakażeniom w okresie ostatnich 2 tygodniu przed porodem, kiedy stężenie antybiotyku pozostaje poniżej MIC dla drobnoustrojów środowiskowych, a układ immunologiczny krowy ulega supresji.

Oprócz wyżej wymienionych wad postępowanie profilaktyczno-lecznicze typu DC nie może być stosowane w nieskończoność, gdyż jego efektywność posiada pewne granice. Nie bez znaczenie jest też fakt, że niektórzy autorzy kwestionują konieczność masowego leczenia profilaktycznego.

VIII.3.8. Odpowiedź na leczenie ze strony komórek somatycznych

Wynikiem skutecznej terapii jest eliminacja drobnoustrojów, ustąpienie objawów, spadek liczby komórek somatycznych oraz powrót normalnej sekrecji mleka. Czas potrzebny do spadku l.k.s. zależy od rozmiaru uszkodzenia tkanek. Może się to wahać od kilku dni, w przypadku zakażenia Streptococcus agalactiae, do kilku miesięcy lub nawet do nowej laktacji w przypadku zapaleń spowodowanych przez gronkowce złociste. W wyniku infekcji i zapalenia dochodzi do trwałego uszkodzenia niektórych ćwiartek, czego wyrazem jest stale podwyższona liczba komórek somatycznych.

VIII.3. 9. Przyczyny niepowodzeń w leczeniu

Niepowodzenia w leczeniu mogą być skutkiem: (1) spóźnionego podjęcia terapii, (2) niewłaściwego dobrania leków i dawek, (3) przedwczesnego zakończenia leczenia, (4) oporności drobnoustrojów na leki, (5) rozwoju form-L bakterii, (6) ochrony bakterii wewnątrz leukocytów i (7) wytworzenia otoczki z tkanki bliznowatej wokół głębokich ognisk zakażenia, a także wysięku (obrzęku), który ogranicza dyfuzję leku w obrębie chorej ćwiartki. Charakterystyczną cechą zapalenia jest wytwarzanie wewnątrz gruczołu mlekowego zapalnego materiału, który składa się z debris tkankowego, białych ciałek krwi, drobnoustrojów, włóknika oraz innych składników krwi, które zatykają przewody mlekonośne. Obecność tego materiału prowadzi do niepowodzeń w leczeniu z powodu utrudnienia dyfuzji antybiotyków w tkankach leczonej ćwiartki.

X. ZAPOBIEGANIE POZOSTAŁOŚCIOM LEKÓW W MLEKU

Mleko znajduje się pod szczególną kontrolą i obserwacją nadzoru weterynaryjnego, gdyż produkuje się je w wielu gospodarstwach, a zakłady mleczarskie wytwarza z niego ogromną ilość produktów żywnościowych.

Najczęstszą chorobą zwierząt, do zwalczenia której niezbędna jest terapia antybiotykowa jest mastitis. Częstotliwość wykrywania pozostałości antybiotyków w mleku spada wraz ze spadkiem odsetka mastitis, z czym wiąże się zmniejszone stosowanie leków.

Należy podkreślić, że leki wprowadzone do organizmu zwierząt via wymię, mięśnie, macica, pasza, woda lub podskórnie, mogą być przyczyna szkodliwych pozostałości w mleku. Przyczyną pojawiania się leków w mleku mogą być:

▪ błędy w przestrzeganiu wyznaczonego na ulotce czasu karencji,

▪ błędy w identyfikowaniu leczonych zwierząt,

▪ stosowanie leków niezgodnie ze wskazaniami,

▪ stosowanie karencji tylko do ćwiartek poddawanych terapii,

▪ błędy w prowadzeniu dokumentacji leczenia,

▪ zbyt krótki okres zasuszania po zastosowaniu terapii DC,

▪ włączenie do dojonego stada zwierząt będących w trakcie leczenia,

▪ zastosowanie preparatów DC u krów będących w laktacji,

▪ błędy i zaniedbania dojarzy,

▪ pozostawienie leczonych zwierząt wśród krów przeznaczonych do doju,

▪ pomijanie zasady, że krowy leczone należy doić jako ostatnie,

X.1. Prowadzenie dokumentacji

Istnieją ogromne różnice w odpowiedzi na terapię mastitis zarówno między krowami, jak i między stadami. Różnice te mają związek z rodzajem drobnoustrojów, lokalizacja ogniska infekcji, natężeniem obrzęku gruczołu mlekowego, czasem trwania zapalenia oraz wielu innymi czynnikami. Z tego powodu oraz ze względu na bezpieczeństwo żywności, dokumentacja powinna być zasadniczą częścią każdej strategii leczenia.

XIV. ZWALCZANIE MASTITIS

XIV.1. Zasady ogólne

Zwalczanie mastitis obejmuje dużą liczbę działań, które noszą nazwę programu zwalczania. Program taki musi: (1) wyraźnie zapobiegać zakażeniom, (2) eliminować większość infekcji, nim zdążą się utrwalić oraz (3) być podatny na modyfikacje w przypadku opracowania przez naukowców ulepszonych metod zwalczania. W zwalczaniu mają zastosowanie zalecenia tzw. „Pełnego Programu Zwalczania Mastitis”, na który składa się ograniczanie zakażeń i ich zwalczanie. Profilaktyka zakażeń i zapaleń wymienia omówiona jest w innym miejscu, podobnie jak terapia.

Drobnoustroje, które wywołują mastitis pochodzą ze skóry i wnętrza wymienia krów, co prowadzi do zakażeń w czasie doju, jak też ze środowiska (zakażenia między dojami). Z tego powodu metody zwalczania muszą być skuteczne zarówno w czasie doju, jak też między kolejnymi dojami. Zasadnicze znaczenie ma też ograniczenie ekspozycji na patogeny mastitis w czasie kilku pierwszych tygodni po zasuszeniu oraz w okresie okołoporodowym. W niektórych stadach zwalczanie mastitis powinno być skierowane także na jałówki od momentu dojrzałości płciowej.

Najbardziej skutecznymi sposobami zapobiegania nowym zakażeniom, które dotychczas opracowano i wdrożono są: (1) dezynfekcja strzyków przed dojem (predipping) w celu ograniczenia zakażeń przez patogeny środowiskowe, takie jak Streptococcus uberis i (2) dezynfekcja (dipping) strzyków po doju w celu zapobieżenia infekcjom przez patogeny zakaźne, takie jak Streptococcus agalactiae i Staphylococcus aureus. Obydwie czynności mogą zredukować wskaźnik infekcji przez wymienione drobnoustroje przynajmniej o 50%.

Z kolei najbardziej efektywną metodą zwalczania zakażeń istniejących, którym towarzyszą podkliniczne lub kliniczne stany zapalne, jest antybiotykoterapia w połączeniu ze swoista lub nieswoistą immunomodulacją.

XIV.2. Eliminacja wewnątrz-wymieniowych zakażeń i zapaleń wymienia

Istniejące zakażenia (zapalenia) można wyeliminować poprzez kurację antybiotykową i/lub brakowanie krów. Aby postępowanie było skuteczne, nakazem jest szybkie wykrywanie i właściwe leczenie klinicznych postaci mastitis. W zależności od czynnika etiologicznego oraz przebiegu klinicznego mastitis stosować należy pełną serię zalecanych leków dowymieniowych z uwzględnieniem terapii skojarzonej (Staph. aureus, A. pyogenes, E. coli), przedłużonej (Staph. aureus), uzupełniającej (zapalenia nadostre, toksyczne) z zachowaniem środków ostrożności, aby nie dopuścić do znalezienia się w mleku zbiorczym pozostałości leków. W doborze preparatów do terapii zapaleń przewlekłych należy uwzględnić wyniki antybiotykogramu oraz udział immunomodulatorów.

Terapia antybiotykowa zapaleń klinicznych nie obejmuje jednak podklinicznych postaci mastitis, a to oznacza, że większość zakażeń w stadzie nie podlega likwidacji. Jednak w przypadkach wysokiej liczby komórek somatycznych w mleku zbiorczym i dużego odsetka krów wykazujących zapalenia podkliniczne należy podjąć terapię w laktacji podklinicznych stanów zapalnych, szczególnie spowodowanych przez Str. agalactiae i Staph. aureus.

Krowy, które nie odpowiadają na leczenie zgodnie z oczekiwaniami oraz wykazują powtarzające się zaostrzenia i nawroty klinicznej postaci mastitis, powinny być natychmiast wybrakowane. Dalsza ich obecność w stadzie może skutkować zakażeniem innych krów.

XIV.3. Zwalczanie zakaźnych zapaleń wymienia

Wprowadzenie

Zasadniczym źródłem patogenów zakaźnych, takich jak Streptococcus agalactiae, Staphylococcus aureus, Mycoplasma bovis i Corynebacterium bovis są zakażone gruczoły mlekowe. Rozsiewanie tych drobnoustrojów w obrębie stada zachodzi prawie wyłącznie w czasie doju. Z drugiej jednak strony, Staph. aureus łatwo kolonizuje skórę strzyka i kanał strzykowy, był także izolowany z wymienia jałówek. Zakażenia przez Str. agalactiae i Cor. bovis są zwykle stosunkowo łatwe do zwalczania na drodze bezwzględnej higieny wymienia, właściwego wykorzystywania maszyn dojarskich, dippingu strzyków po doju oraz podawania leków DC w chwili zasuszania. Zwalczanie zakażeń i zapaleń spowodowanych przez M. bovis i Staph. aureus, oprócz czynności już wymienionych wymaga terapii oraz dodatkowych, zorganizowanych działań w okresie laktacji.

XIV.3.1. Segregacja krów

Ograniczenie szerzenia się zapaleń spowodowanych przez patogeny zakaźne można uzyskać za pomocą zmian kolejności dojenia krów. Zwierzęta zakażone można zidentyfikować jedynie wykonując badanie bakteriologiczne próbek od wszystkich krów z całego stada. Doić należy najpierw świeżo wycielone pierwiastki, następnie zdrowe wieloródki, a na końcu krowy zakażone. Segregacja krów zakażonych może stać się niezbędną częścią programu zwalczania zapaleń wywołanych przez Mycoplasma species lub Staphylococcus aureus.

Zwierzęta wprowadzone do stada, szczególnie krowy pochodzące z innych stad, powinny być traktowane jako potencjalne źródło patogenów zakaźnych i trzymane oddzielnie, dopóki ich stan zdrowia nie zostanie określony. Jeśli zachodzi konieczność zakupu krów do wymiany zwierząt w stadzie, należy przyjąć, że cielne jałówki są prawdopodobnie mniejszym źródłem infekcji, niż starsze krowy mleczne. Zwierzęta zakupione powinny być przebadane bakteriologicznie i tylko jałówki i krowy wolne od zakaźnych zapaleń wymienia można włączyć do stada.

XIV.3.2. Przepłukiwanie zwrotne (backflushing )

Gumy strzykowe aparatu udojowego, użyte do dojenia krów zakażonych mogą ulec silnej kontaminacji drobnoustrojami zakaźnymi. Patogeny te mogą przedostać się do wymion innych krów. Zanurzanie aparatów udojowych w wiadrze ze środkiem dezynfekcyjnym nie jest skutecznym sposobem redukowania nowych infekcji. Redukcję zakaźnych patogenów mastitis można uzyskać poprzez przepłukiwanie zwrotne lub automatyczne płukanie wodą odłączonego aparatu, a następnie poddanie go dezynfekcji i ponowne wypłukanie. Korzyści wynikające z płukania zwrotnego mogą być niezauważalne w przypadku zastosowania nieskutecznego środek do dippingu podojowego.

XIV.3.3. Zwalczanie poszczególnych bakterii zakaźnych

1. Streptococcus agalactiae

Transmisje z krowy na krowę można ograniczyć za pomocą odpowiedniej higieny doju, prawidłowej eksploatacji maszyn udojowych oraz stosowania skutecznego środka do dezynfekcji podojowej strzyków. Zakażenia już istniejące można wyeliminować podczas laktacji za pomocą antybiotykoterapii, gdyż drobnoustroje te są wrażliwe na większość antybiotyków. Mały odsetek przewlekle zakażonych krów, które okazały się oporne na terapię, powinno się leczyć w chwili zasuszania lub wybrakować. Streptococcus agalactiae można wyeliminować ze stada w czasie 2 - 3 lat pod warunkiem wprowadzenia pełnego programu zwalczania mastitis wraz z wykluczeniem zakupu zakażonej krowy.

W stadach, które cechują się występowaniem dużego odsetka zapaleń wywołanych przez Str. agalactiae, a równocześnie podwyższona jest liczba bakterii i komórek w mleku zbiorczym, niezbędne są badania bakteriologiczne oraz leczenie wszystkich krów zakażonych za pomocą zarejestrowanych preparatów infuzyjnych lub i.m. iniekcji odpowiednich antybiotyków. Aby mieć pewność eradykacji paciorkowca należy przeprowadzić kontrolne badanie bakteriologiczne. Zapobieganie paciorkowcowemu zapaleniu wymienia zasadza się następnie na tzw. zamknięciu stada. Znaczy to, że wszystkie uzupełnienia, z włączeniem w to jałówek świeżo wycielonych powinny być poprzedzone badaniem bakteriologicznym.

2. Staphylococcus aureus

Stany zapalne wywołane przez gronkowca złocistego nie są możliwe do eliminacji za pomocą samej tylko antybiotykoterapii. Dlatego zwalczanie opiera się na zapobieganiu przenoszenia infekcji z ćwiartki zakażonej do zdrowej oraz z krowy na krowę poprzez zastosowanie odpowiedniej higieny doju, terapii typu DC oraz brakowania krów wykazujących zapalenia przewlekłe, które nie odpowiedziały na leczenie.

Zastosowanie u wszystkich krów na początku zasuszenia antybiotykowych preparatów DC ma duży udział w likwidacji istniejących zakażeń i zapobieganiu nowym. Skuteczność terapii DC w odniesieniu do Staph. aureus waha się w granicach 20 - 50%, w zależności od czasu trwania infekcji i rozległości zmian pozapalnych.

Terapia antybiotykowa w czasie trwania laktacji cechuje się niską skutecznością. Wyleczyć można tylko 10 - 30% zakażonych ćwiartek. Infuzja leków może czasowo ograniczyć LKS i poprawić jakość mleka, chociaż często nie udaje się wyeliminować bakterii. Jest to spowodowane otaczaniem się przez drobnoustroje ścianą tkanki bliznowatej, która chroni je przed kontaktem z antybiotykami. Staph. aureus może wytworzyć oporność na niektóre antybiotyki, a część szczepów produkuje enzym, który inaktywuje penicylinę. Z tego powodu nie jest z zasady zalecana konwencjonalna terapia zapaleń podklinicznych. Pewne sukcesy w leczeniu przewlekłych zapaleń wywołanych przez gronkowca złocistego osiągnięto w następstwie terapii skojarzonej lub przedłużonej. Przydatne okazały się szczepionki, ale stosowanie ich powinno być uwzględnione raczej jako element terapii z udziałem antybiotykow, niż jako metoda, która programy może zastąpić program profilaktyczny.

Szerzenie się gronkowca złocistego w obrębie stada można ograniczyć stosując następujące zasady w czasie doju: 1/ pierwiastki doić przed krowami starszymi, 2/ następnie doić wieloródki wolne od zakażeń, 3/ krowy zakażone doić jako ostatnie.

3. Mycoplasma bovis

Zwalczanie polega na zapobieganiu infekcji, co opiera się na ścisłej higienie doju oraz przeprowadzaniu badania bakteriologicznego próbek mleka krów pochodzących z zakupu. Specyficzne procedury to płukanie zwrotne lub traktowanie gorącą wodą kubków strzykowych między dojem kolejnych krów, co ogranicza rozsiewanie infekcji. Należy też odizolować krowy z zapaleniem wymienia w przypadku podejrzewania M. bovis. Dbałość o higienę wyposażenia do doju może także minimalizować przypadki nowych infekcji. W przypadku pojawienia się Mycoplasma bovis, wszystkie krowy laktujące muszą być poddane badaniu bakteriologicznemu, a zwierzęta zakażone powinny być oddzielone lub wybrakowane ze stada. Należy też przeprowadzać comiesięczne posiewy mleka zbiorczego, a także bakteriologiczne badania klinicznych przypadków mastitis w celu monitorowania statusu infekcyjnego stada. Wszystkie świeżo wycielone pierwiastki i krowy starsze powinny być przebadane przed wejściem do stada mlecznego, a zwierzęta bakteriologicznie dodatnie należy oddzielić. Krowy, które okresowo wysiewają Mycoplasma bovis, powinny być wybrakowane na ubój pod koniec laktacji.

Zapalenia wymienia wywołane przez mykoplazmy są przeważnie oporne na antybiotykoterapię, co niekiedy prowadzi do konieczności likwidacji stada. Notowano jednak wyleczenia u pojedynczych zwierząt w wyniku zastosowania dużych dawek kolistyny, oksytetracykliny i linkospektyny.

W leczeniu dowymieniowym należy stosować tylko fabrycznie przygotowane leki w tubostrzykawkach, ponieważ mieszaniny przygotowane sposobem domowym, czy też przez lekarza, mogą być zanieczyszczone drobnoustrojami z rodzaju Mycoplasma. Należy też zwrócić uwagę na idealne, pod względem higieny, przygotowanie strzyków do infuzji leków dowymieniowych, ponieważ mykoplazmy obecne w kanale strzykowym mogą zostać wtłoczone do wnętrza gruczołu.

4. Corynebacterium bovis

Nowym infekcjom można łatwo zapobiegać poprzez podojową kąpiel strzyków. Drobnoustrój ten jest wysoce podatny (więcej niż 90%) na terapię DC, szczególnie przy użyciu penicyliny. Jednak terapia w zasuszeniu nie ma wpływu na nowe infekcje w okresie okołoporodowym. W zapobieganiu w okresie laktacji pomocne jest zwrotne przepłukiwanie kubków udojowych (backflushing).

XIV.4. Zwalczanie środowiskowych zapaleń wymienia

Wprowadzenie

Za charakterystyczne cechy stad, w których trudnym problemem są środowiskowe zapalenia wymienia można uznać:

1/ ograniczenie do minimum występowania zakaźnych postaci mastitis,

2/ niski poziom komórek somatycznych w mleku zbiorczym, nawet poniżej 200 000/ml,

3/ wysoki wskaźnik zapaleń klinicznych.

Najważniejszym źródłem infekcji jest ściółka, z którą strzyki wchodzą w częsty i długotrwały kontakt. Wykazano, że zarówno paciorkowce środowiskowe jak również bakterie z rodzaju coli rozwijają się w każdym ściółkowym materiale organicznym, szczególnie w korzystnych warunkach pod względem wilgotności i temperatury. Streptococcus uberis ma specjalne powinowactwo do wzrostu na ściółce ze słomy, dlatego też krowy trzymane zarówno w systemie uwięziowym, jak i wolnowybiegowym na takiej ściółce są narażone na wysokie ryzyko nowych zakażeń. Pałeczki Escherichia coli i Klebsiella sp. namnażają się dobrze na trocinach, wiórkach powstałych po heblowaniu drewna oraz w oborniku przetworzonym na ściółkę (po recyklingu).

XIV.4.1. Metody zwalczania zapaleń środowiskowych

Zasady, które cechują się wysoką efektywnością w zwalczaniu zapaleń zakaźnych, mają ograniczona wartość w przypadkach zapaleń środowiskowych. Główny nacisk należy skierować na zmniejszenie wilgoci w środowisku oraz ograniczenie kontaktu strzyków z potencjalnymi patogenami. Dotyczy to zarówno okresu laktacji, jak też zasuszania.

Ekspozycję strzyków na środowiskowe patogeny mastitis można ograniczyć poprzez:

1/ utrzymywanie krów w okresie letnim na czystych pastwiskach, z uwzględnieniem czystości miejsc ocienionych,

2/ użytkowanie dobrze zaprojektowanych obór z dostateczną wentylacją,

3/ stosowanie ściółki z materiału nieorganicznego, która zapewnia minimalizację wilgotności oraz zanieczyszczeń organicznych,

4/ utrzymywanie krów zasuszonych oraz jałówek będących w ostatnich 2 tygodniach przed porodem w możliwie czystym środowisku,

5/ stosowanie właściwej higieny przeddojowej (predipping i podłączenie aparatu udojowego do czystych i suchych strzyków).

XIV.4.2. Zwalczanie zakażeń środowiskowych w laktacji i zasuszeniu

Najważniejszym sposobem likwidacji zarówno zapaleń, jak też zakażeń bakteriami środowiskowymi, które te zapalenia wywołały, jest antybiotykoterapia. W zależności od czynnika etiologicznego i przebiegu klinicznego należy przeprowadzać leczenie miejscowe, ogólne lub skojarzone z uwzględnieniem leków i metod wspomagających i uzupełniających.

Podstawowe znaczenie w zapobieganiu zakażeniom przez drobnoustroje środowiskowe ma higiena pozyskiwania mleka. Stosowanie dezynfekcji przeddojowej może ograniczyć zakażenia nawet o 50%. Należy też zawsze wykonywać podojową kąpiel (dipping) strzyków, chociaż skuteczność tej czynności ma niewielką wartość w odniesieniu do drobnoustrojów środowiskowych. Barierowe środki do dippingu są skuteczne w profilaktyce nowych zakażeń na równi z tradycyjnymi.

Leczenie typu DC nie jest efektywne w zapobieganiu zakażeniom w okresie ostatnich 2 tygodniu przed porodem. W tym czasie niezbędne jest ograniczenie ekspozycji końców strzyków na patogeny środowiskowe, zapewniając możliwie najczystsze środowisko.

XIV.4.3. Zwalczanie poszczególnych gatunków drobnoustrojów środowiskowych:

1. Streptococcus dysgalactiae

Bakteria ta zachowuje się jak patogen zakaźny i środowiskowy. Zakażenia można zwalczać za pomocą rutynowych czynności, takich jak dezynfekcja strzyków i terapia DC, co wskazuje, że często przenoszony jest z krowy na krowę w czasie doju. Jednak nowe infekcje mogą wystąpić także w stadach, dotąd wolnych od Str. dysgalactiae, do których nie wprowadzono zakupionych zwierząt.

2. Str. uberis

Dbać o jakość ściółki zarówno w pomieszczeniach (na pastwiskach) dla krów będących w laktacji, jak też dla zwierząt zasuszonych oraz na porodówkach, z uwzględnieniem wykorzystywania czystego materiału nieorganicznego (piasek), jeśli to możliwe. Przeprowadzać przeddojową dezynfekcję i osuszanie strzyków, trapię DC oraz leczenie w laktacji.

3. E. coli

Przeprowadzać przeddojową dezynfekcję i osuszanie strzyków, trapię DC oraz natychmiastowe leczenie w laktacji. Dbać o jakość ściółki zarówno w pomieszczeniach (na pastwiskach) dla krów będących w laktacji, jak też dla zwierząt zasuszonych oraz na porodówkach, z uwzględnieniem wykorzystywania czystego materiału nieorganicznego (piasek), jeśli to możliwe. Szczepionka J5 okazała się efektywna pod względem kosztu w każdym stadzie cechującym się większą od 1% liczbą klinicznych zapaleń wywołanych przez bakterie „coliform” w ciągu roku.

4. Serratia marcescens

Serratia marcescens może przeżyć w niektórych środkach do dippingu. Bakterie te izolowano również ze zbiorników zawierających wymienione płyny. W przypadku podejrzewania zakażeń Serratia species, szczególnie w przypadku stosowania chlorheksydyny do dippingu, należy zbadać, czy sam środek oraz kubki do dippingu nie są pierwotnym źródłem infekcji.

Zwalczanie polega na utrzymywaniu krów w higienicznych warunkach środowiskowych w celu minimalizacji ekspozycji strzyków. Składa się na to stosowanie czystej ściółki z nieorganicznego materiału zarówno w pomieszczeniach otwartych, jak i w wolnostanowiskowych zamkniętych. Krowy nie powinny mieć dostępu do potencjalnie zakażonych, mokrych powierzchni na wybiegach i pastwiskach. Wykonywanie przeddojowej dezynfekcji przy użyciu skutecznych środków wraz z dokładnym osuszeniem strzyków przed założeniem aparatu udojowego jest także pomocnym sposobem zmniejszenia kontaminacji skóry strzyków. Zapalenia nie odpowiadają zadowalająco na leczenie antybiotykami DC i dlatego bardziej powszechnie występują w zasuszeniu, niż w laktacji.

5. Rodzaj Salmonella

Chore (zakażone) zwierzęta należy odizolować, a stado traktować jako zamknięte ze względu na zagrożenie dla człowieka i innych zwierząt. Zarówno w otoczeniu krów jak i w hali udojowej należy wprowadzić nienaganną czystość. Do podawania paszy i usuwania obornika powinny być używane oddzielne narzędzia. Należałoby również wdrożyć skuteczną metodę zwalczania ptaków i gryzoni.

6. Rodzaj Proteus

Terapia za pomocą antybiotyków często jest nieskuteczna. Podanie szczepionki J5 prowadzi do zmniejszenia zarówno liczby przypadków, jak też natężenia klinicznych objawów choroby. Najlepszym działaniem profilaktycznym jest utrzymanie krów w czystym i zdrowym środowisku. Zakażenia ogranicza przeddojowa dezynfekcja strzyków.

7. Rodzaj Pasteurella

Kuracja antybiotykowa jest nieskuteczna. Zajęte ćwiartki często przestają wytwarzać mleko, czasami też może dojść do śmierci krowy na skutek endotoksemii.

8. Pseudomonas aeruginosa

W leczeniu stosowano antybiotyki, w tym gentamycynę i pochodne chinolonów. Skuteczność terapii jest niska, chociaż łagodzi ona objawy kliniczne. Na eliminację infekcji w stadzie składa się brakowanie zakażonych zwierząt lub zasuszenie chorych ćwiartek wraz z trwałym zniszczeniem tkanki gruczołowej poprzez podanie odpowiednich środków (np. roztwory jodu, chlorheksydyna).

Profilaktyka opiera się na utrzymywaniu krów w czystych i higienicznych warunkach środowiskowych, sprawdzaniu mikrobiologicznej jakości wody, stosowaniu skutecznego środka do dezynfekcji przeddojowej wraz z osuszeniem strzyków, sterylizacji kubków do dippingu po zakończeniu doju oraz nienagannej higienie podczas podawania antybiotyków.

9. Nocardia asteroides

Terapia antybiotykowa z reguły jest nieskuteczna i prawie wszystkie zakażenia przechodzą w postać przewlekłą z fazami zaostrzenia i pojawieniem się łagodnych objawów klinicznych. Chore krowy należy wybrakować na ubój lub zniszczyć chore ćwiartki, poprzez infuzję odpowiedniego związku chemicznego.

10. Arcanobacterium pyogenes

Częste zdajanie chorej ćwiartki daje szansę na ograniczenie tworzenia i przebijania się ropni przez skórę wymienia. W zakażonych ćwiartkach z reguły dochodzi do wstrzymania produkcji mleka, a jedyną wytwarzaną wydzieliną jest ropa. Terapia antybiotykowa jest nieskuteczna z powodu zbyt późnego jej rozpoczęcia, chociaż badania laboratoryjne wykazują wysoką wrażliwość A. pyogenes na antybiotyki, w tym na amoksycylinę, bacytracynę i penicylinę. W zaawansowanym stanie choroby, która charakteryzuje się gęstą, ropopodobną wydzieliną, zaleca się zniszczyć tkankę gruczołową, można też wykonać nacięcie do zatoki strzykowej, co wzmaga drenaż ropy.

11. Rodzaj Bacillus

Natychmiastowe leczenie antybiotykowe, w skojarzeniu z odpowiednimi lekami wspomagającymi, może uratować krowę, ale nie uratuje zajętej ćwiartki. Zapalenia przeważnie przechodzą w postać przewlekłą z fazami zaostrzenia i pojawieniem się łagodnych objawów klinicznych. Zwalczanie obejmuje prewencję rozsiewania drobnoustrojów z wymienionych wyżej źródeł. Chore krowy należy wybrakować na ubój lub zniszczyć chore ćwiartki, poprzez infuzję odpowiedniego związku chemicznego. Spory Bacillus sp. oporne są na środki dezynfekcyjne.

12. Rodzaj Mycobacterium

Terapia antybiotykowa jest nieskuteczna. Profilaktyka polega na bezwzględnej higienie środowiska, przeddojowej i podojowej dezynfekcji strzyków, dezynfekcji kubków udojowych i przestrzeganiu zasad dowymieniowego wprowadzania leków w laktacji i zasuszeniu.

13. Listeria monocytogenes

Drobnoustroje te wykazują wysoką oporność na cefalosporyny, streptomycynę, trimetoprim, ampicylinę, rifampicynę, rifamycynę i florfenicol. Wrażliwość in vitro wykazują w stosunku do amoksycyliny, erytromycyny, gentamycyny, kanamycyny i wankomycyny.

14. Drożdżaki z rodzaju Candida

Większość klinicznych przypadków ustępuje samoistnie przechodząc w postać podkliniczną. Nie należy stosować antybiotyków, ponieważ są nieskuteczne i mogą nawet zaostrzyć objawy kliniczne. Zakażone ćwiartki, nawet po dojściu do normalnego wyglądu, mogą przez wiele miesięcy wysiewać drobnoustroje. Dlatego zakażone krowy należy odizolować od stada i zachować bezwzględną ostrożność w czasie doju, aby nie dopuścić do rozprzestrzenienia się drobnoustrojów. Wyleczenia można uzyskać przy użyciu dowymieniowych infuzji fungistatyków (nystatyna, natamycyna).

15. Glony z rodzaju Prototheca

Wymienione glony mogą być wrażliwe in vitro na niektóre antybiotyki (gentamycyna, neomycyna) lub fungistatyki (natamycyna), ale leczenie jest nieskuteczne. Zakażone krowy powinny być dojone jako ostatnie i oddzielnym zestawem udojowym aż do momentu wybrakowania ich ze stada. Zapobieganie polega na utrzymaniu w stanie czystym i suchym legowisk, korytarzy i dróg, na których przebywają krowy oraz nienagannej higienie pozyskiwania mleka. Zakażone krowy powinny być dojone jako ostatnie za pomocą oddzielnego zestawu udojowego aż do momentu wybrakowania ich ze stada.

XIV.5. Zwalczanie drobnoustrojów oportunistycznych

1. Gronkowce koagulazo-ujemne

Tradycyjne metody zwalczania zakażeń, które obejmują podojową kąpiel strzyków i leczenie w zasuszeniu według zasad DC, są mniej skuteczne niż w przypadku patogenów zakaźnych. Szczególnie korzystne jest wykonywanie przeddojowej dezynfekcji strzyków oraz antybiotykoterapia w okresie laktacji.

XIV.6. Zapalenia wirusowe

Szczegółowa diagnostyka laboratoryjna, jak też leczenie i zapobieganie wirusowym zapaleniom wymienia, jak dotychczas, nie zostały opracowane. Z piśmiennictwa wynika, że szczepienie przeciw powszechnie występującym chorobom wirusowym, takim jak otręt lub wirusowa biegunka, chronią także przed zapaleniami gruczołu mlekowego.

XV. POSTĘPOWANIE W STADACH Z NISKĄ JAKOŚCIĄ MLEKA

Charakterystyka problemu

W stadach o wysokiej liczbie komórek somatycznych i bakterii w mleku występują zarówno zapalenia wymienia u wielu krów, jak też problemy z higieną pozyskiwania mleka. Wysoka liczba komórek somatycznych w mleku zbiorczym (ponad 500 000/ml) jest wykładnikiem występowania podklinicznych stanów zapalnych. Najbardziej prawdopodobnymi czynnikami są tzw. patogeny zakaźne, czyli Str. agalactiae i Staph. aureus. Jeśli liczba komórek jest niższa od 500 000/ml należy brać pod uwagę tzw. patogeny środowiskowe, tj. E coli i inne coliforms, a szczególnie środowiskowe paciorkowce w tym Str. uberis. Większego znaczenia nabierają też gronkowce koagulazo-ujemne, które określone są jako „minor pathogens”. Są one ostatnio często izolowane z przypadków klinicznych i podklinicznych w stadach z niskim udziałem „contagious pathogens”.

Wykazano między innymi, że w ćwiartkach zakażonych Streptococcus agalactiae liczba komórek somatycznych wahała się w granicach od 900 000/ml do 2 238 000/ml, a w ćwiartkach zakażonych Staphylococcus aureus wynosiła od 1 500 000/ml do 1 820 000/ml. Wymienione liczby odnoszą się do tzw. złożonego mleka ćwiartkowego. Należy dodać, że LKS w przedmleku z ćwiartek z zapaleniami klinicznymi na tle Str. agalactiae lub Staph. aureus jest wyższa i sięga 10 - 20 milionów/ml.

Duża liczba komórek somatycznych w mleku zbiorczym rzadziej ma związek ze środowiskowymi zapaleniami wymienia, gdyż większość tych zapaleń przybiera postać kliniczną i z tego powodu mleko jest wyłączone z puli mleka zbiorczego. Wysoka l.k.s. w połączeniu z niskim poziomem zapaleń klinicznych wskazuje z reguły na występowanie zapaleń podklinicznych, wywołanych przez drobnoustroje zakaźne, natomiast nasilenie klinicznych postaci mastitis w kombinacji z niską liczbą komórek wskazuje, że problemem stanowią patogeny środowiskowe.

XV.1. Wysoka liczba komórek somatycznych

Należy zacząć od analizy dokumentów hodowlanych, co pozwala ustalić liczbę krów, u których l.k.s. przekracza 300 000/ml. W przypadku braku takiej informacji należy wykonać test komórkowy (California Mastitis Test - CMT). Następnie trzeba pobrać próbki od wszystkich krów będących w laktacji, u których LKS przekracza 300 000/ml lub CMT jest wyższy od jednego plusa. Preferuje się pobieranie pojedynczych próbek mleka z każdej ćwiartki oddzielnie. W przypadku dużych stad próbki można pobrać od zwierząt reprezentujących różne grupy, a w szczególności od krów: (1) z kliniczną postacią mastitis, (2) świeżo wycielonych, (3) zbliżających się do końca laktacji i (4) innych z wysoką LKS. Ilość pobranych próbek zależy od wielkości stada oraz skali problemu.

Oprócz tego należy ustalić liczbę przypadków klinicznej postaci mastitis w ciągu miesiąca oraz określić, czy choroba występuje u: (1) pierwiastek, (2) krów starszych, (3) krów w okresie przed- i poporodowym, (4) krów w środkowej fazie laktacji, (5) krów w końcowej fazie laktacji lub (6) u krów pochodzących z zakupu. Wskaźnik zapaleń klinicznych nie powinien przekroczyć 4%.

Należy uwzględniać fakt, że pojedyncza chora krowa ma ogromny wpływ na l.k.s. w mleku zbiorczym, szczególnie w małych stadach. Koniecznością jest zatem wykrywanie zmian w mleku poprzez ocenę pierwszych strug na przedzdajaczu oraz zatrzymanie wydzieliny zapalnej poza zbiornikiem na mleko oborowe.

Na szybkie rozwiązanie problemu związanego z wysoką LKS składa się: (1) leczenie niektórych zapaleń podczas laktacji, szczególnie wywołanych przez Str. agalactiae i Staph. aureus, (2) wcześniejsze zasuszenie chorych krów, szczególnie będących w końcowej fazie laktacji, z uwzględnieniem terapii DC i (3) wybrakowanie niektórych krów, zwłaszcza starszych z przewlekłym zapaleniem wymienia. Krowy z wysoką liczbą komórek somatycznych muszą być oddzielone od reszty stada, a mleko od nich nie powinno trafić do zbiornika z mlekiem zbiorczym. W ten sposób w dalszym ciągu można sprzedawać mleko, które odpowiada normom, a w tym czasie przeprowadzić czynności naprawcze.

Podczas pobierania próbek i przechowywania próbek należy zachować zasady aseptyki. Dotyczy to w szczególności próbek mleka ćwiartkowego. Wg Philpota i Nickersona wykazanie w 3 do 5% takich próbek więcej, niż jednego gatunku bakterii potencjalnie mastitogennych, wskazuje na błędy w pobieraniu i konieczność ponownego, sterylnego pobrania materiału. Próba interpretacji uzyskanych wyników może doprowadzić do opracowania błędnych zaleceń.

Do wstępnego rozpoznania czynników etiologicznych mastitis przydatne mogą okazać się wyniki bakteriologicznego badania mleka oborowego (zbiorczego).

XV. 2. Zbyt wysoka liczba bakterii

Najpierw należy rozpoznać gatunki i określić liczbę drobnoustrojów w mleku zbiorczym wiedząc. W mleka zbiorczym o liczbie bakterii niższej od 10 000 /ml może występować niewielka liczba Staphylococcus aureus, a także gronkowce koagulazo-ujemne, paciorkowce środowiskowe, bakterie z rodzaju coli, Corynebacterium bovis oraz różne inne drobnoustrojów. Wyniki badań mleka zbiorczego dać podstawę do diagnozy wstępnej:

1/ Jeśli liczba bakterii jest wyższa niż 10 000/ml, a paciorkowce przekraczają 75%, prawdopodobną przyczyną są paciorkowcowe stany zapalne, gdyż w 1 ml mleka z ćwiartek zakażonych Streptococcus agalactiae lub Streptococcus uberis mogą być miliony bakterii. Pojedyncza ćwiartka lub krowa może doprowadzić do przekroczenia dopuszczalnej liczby bakterii w 1 ml mleka.

2/ Jeśli liczba paciorkowców jest niższa od 25% przy ogólnej liczbie bakterii przewyższającej 10 000/ml, przyczyną mogą być zakażone zestawy udojowe, dojenie brudnych i mokrych strzyków oraz błędy w schładzaniu mleka.

3/ Jeśli próbki mleka zawierają duże ilości paciorkowców lub gronkowców (5 000 do 15 000/ml), bakterii Coli-form, bakterii wytwarzających przetrwalniki oraz innych drobnoustrojów, należy podejrzewać zarówno mastitis, jak też braki w zakresie higieny wymion i sprzętu dojarskiego.

4/ Wysoka liczba gronkowców (ponad 15 000/ml), którą można wykazać jedynie sporadycznie, wskazuje na niedostateczne schłodzenie mleka pochodzącego od zakażonych krów.

5/ Wysoka liczba bakterii „coliform” może wskazywać na uszkodzenie gum strzykowych, niską temperaturę wody, używanej do płukania systemu udojowego, tworzenie się kamieni mlecznych na powierzchniach, z którymi styka się mleko oraz stosowania nieodpowiednich środków do czyszczenia i odkażania wyposażenia do doju.

6/ Obecność dużej liczby bakterii Coli-form, gronkowców i paciorkowców środowiskowych wskazuje na błędy w schłodzeniu mleka.

W przypadku trudności rozpoznania przyczyny wysokiej liczby bakterii, wskazane jest wielokrotne pobranie próbek mleka zbiorczego w celu wykrycia ich źródła. Przed rozpoczęciem doju, należy skontrolować puste zbiorniki na mleko, co pozwoli ocenić czystość powierzchni, które stykają się z mlekiem. Następnie, bezpośrednio po rozpoczęciu doju należy pobrać próbkę mleka, które przez rurociąg mleczny wpłynęło do zbiornika. Kolejne próbki należy pobierać okresowo w czasie całego doju. W przypadku wysokiej liczby bakterii w pierwszej próbce, prawdopodobnym ich źródłem są niedokładnie oczyszczone urządzenia udojowe. Natomiast w przypadku niskiej liczby bakterii w pierwszej próbce i wysokiej w drugiej należy podejrzewać, że źródłem kontaminacji było mleko znajdujące się już w zbiorniku. Pojawienie się próbki z wysoką liczbą bakterii po szeregu próbek o niskiej ich liczbie, wskazuje, że prawdopodobnym źródłem tych bakterii jest jedna z wydojonych krów, zakażona Streptococcus agalactiae lub Streptococcus uberis.

Powolny wzrost liczby bakterii w kolejnych próbkach pobieranych podczas doju może wskazywać, że w systemie udojowym ma miejsce inkubacja lub system chłodzenia mleka nie działa prawidłowo. Inkubacja w rurociągu mlecznym jest problemem, który pojawia się głównie w największych stadach, gdzie dój trwa ciągle przez wiele godzin. Może być także następstwem złego wypoziomowania przewodów mlecznych.

XV.3. Postępowanie

1. Ocena pomieszczeń i środowiska

Należy sprawdzić stanowiska, boksy do leżenia, ściółkę, wybiegi oraz miejsca gromadzenia się zwierząt na pastwisku. Powierzchnie te muszą być możliwie komfortowe i czyste. Szczególną uwagę należy poświęcić krowom zasuszonym i miejscom do porodu, szczególnie w przypadkach dużego nasilenia zapaleń wywołanych przez bakterie środowiskowe u krów świeżo wycielonych.

2. Ocena sprawności systemu udojowego i higieny doju

Powinien tego dokonać specjalista od maszyn udojowych, a swoją opinię przedstawić na piśmie. Szczególną uwagę należy zwrócić na: (1) wysokość podciśnienia podczas szczytowej fazy przepływu mleka, (2) wahania podciśnienia, (3) szybkość doju i (4) stopień wydojenia. Stwierdzone usterki powinny być natychmiast usunięte.

Kolejną czynnością jest ocena zasad doju ze zwróceniem uwagi na: (1) czystość krów wchodzących do hali udojowej, (2) sposób przygotowania wymienia (strzyki czyste i suche w momencie zakładania aparatu udojowego), (3) wykrywanie klinicznych postaci mastitis, (4) wykonywanie predippingu i postdippingu (przed- i podojowej dezynfekcji strzyków), (5) ślizganie się gum strzykowych, (6) sposób zdejmowania kubków strzykowych (odłączanie podciśnienia), (7) występowanie pustodoju oraz (8) dodajanie za pomocą obciążania aparatu oraz (9) występowanie uszkodzeń końca strzyków. Należy w tym czasie zwrócić uwagę na umiejętności i zaangażowanie personelu dojącego.

3. Zwalczanie zapaleń i zakażeń wymienia

Warto wiedzieć, że problemy związane z wysoką liczbą bakterii można o wiele szybciej rozwiązać, niż problemy z nadmiarem komórek somatycznych. Liczba bakterii może wzrosnąć gwałtownie, ale po wprowadzeniu odpowiednich czynności „naprawczych”, można ją bardzo szybko obniżyć do poziomu akceptowanego przez przepisy. W celu ograniczenia mastitis wdrożyć zasady opisane w rozdziale „Zwalczanie mastitis”.

XVI. ZAPOBIEGANIE MASTITIS

Wprowadzenie

Zapalenie gruczołu mlekowego jest chorobą wieloczynnikową. Zatem profilaktyka musi być skierowana zarówno na zwierzę jak też na środowisko. Eliminacja jednego czynnika nie daje szansy na sukces zarówno w odniesieniu do zdrowia zwierząt jak też w odniesieniu do jakości higienicznej mleka. Działania profilaktyczne można połączyć w następujące grupy:

- zmniejszenie ekspozycji wymienia na drobnoustroje,

- żywienie uwzględniające utrzymanie i wzrost oporności i odporności,

- zorganizowane, planowe leczenie zwierząt w laktacji i w zasuszeniu,

- szczepienia ochronne.

Profilaktyka stanowi zasadniczą część „Programu Zwalczania Mastitis”.

XVI.1. Profilaktyka mastitis w okresie laktacji

Metody profilaktyki można podzielić na konwencjonalne i niekonwencjonalne. Do konwencjonalnych należy tzw. plan 5 punktowy, na który składa się: podojowa dezynfekcja strzyków, higiena pozyskiwania mleka, prawidłowa eksploatacja i konserwacja dojarki mechanicznej, stosowanie dowymieniowych preparatów antybiotykowych w chwili zasuszenia (DC therapy), natychmiastowe leczenie klinicznych postaci mastitis u krów będących w laktacji wraz z eliminacją zwierząt opornych na terapię. Pełny program obejmuje także przeddojową dezynfekcję strzyków.

W przygotowaniu wymienia do doju podstawowe znaczenie ma ocena wydzieliny na przedzdajaczu oraz dezynfekcja i osuszenie strzyków. Dyskusyjną pozostaje kolejność mycia i przedzdajania. Do przeddojowej dezynfekcji stosowane są preparaty (produkty), które w roli aktywnych składników przeciwbakteryjnych zwierają jod, chlor, połączenia kwasów organicznych, chlorheksydynę, kwas dodecylobenzosolfonowy oraz związki amoniowe. Ważne jest, że właściwie przygotowany roztwór dezynfekcyjny nie zawiera patogennych bakterii, które z reguły znajdują się w wodzie i dlatego bardziej niż woda nadaje się do nawilżania skóry strzyka. Stosowanie roztworu dezynfekcyjnego na strzyki pokryte obornikiem i/lub ściółką jest błędem. Środek przeciwdroboustrojowy musi być w kontakcie z czystą skórą przez 15-30 sekund. Dezynfekcja przeddojowa wymusza przy tym dokładne osuszenie strzyków, co ma zasadnicze znaczenie dla uzyskania wysokiej, pod względem bakteriologicznym, jakości mleka surowego. Kompletne usunięcie wody lub roztworu do mycia (dezynfekcji) obniża liczbę E. coli i ogólną liczbę bakterii w świeżym mleku, a także liczbę bakterii stwierdzanych po pasteryzacji. Wytarcie strzyków zapobiega ślizganiu się kubków, co w konsekwencji zmniejsza ryzyko infekcji wskutek zasysania zakażonego mleka. Do minimum spada przy tym możliwość przedostania się do mleka pozostałości aktywnych związków przeciwbakteryjnych.

W celu minimalizacji zakażeń podczas laktacji ważne znaczenie ma także stosowanie na strzyki minimalnej ilości wody w procesie przygotowywania krowy do doju. Błędy w dezynfekcji i osuszeniu strzyków są najważniejszym czynnikiem, który wpływa na wzrost wskaźnika zakażeń drobnoustrojami środowiskowymi w czasie doju. W chwili zakładania aparatu udojowego, strzyki zawsze powinny być czyste i suche. Utrzymywanie krów w pozycji stojącej przez około godzinę po zakończeniu doju daje czas potrzebny do zamknięcia się kanału strzykowego i może pomóc w ograniczeniu penetracji kanału strzykowego przez drobnoustroje środowiskowe. Źródłem bakterii Coli-podobnych oraz środowiskowych paciorkowców mogą być zakażone maści, nakładane na wymię. Krowy należy doić po porodzie tak szybko jak to tylko jest możliwe. Czynność ta pomaga w eliminacji drobnoustrojów, które dostały się do wnętrza w czasie lub przed porodem, co może zredukować zarówno wskaźnik zakażeń jak i przypadki klinicznych zapaleń wymienia.

Do osuszania strzyków nadają się ręczniki lniane lub bawełniane, które powinny być przeznaczone dla każdej krowy oddzielnie. Posiadają one chropowatą powierzchnię, co pozwala na lepszą stymulację odruchu przypuszczenia mleka (ejekcji) oraz dokładniejsze oczyszczenie skóry w porównaniu z papierowymi. Ręczniki takie pochłaniają więcej wody niż papierowe, ale należy je prać i dezynfekować po każdym doju. W wielu gospodarstwach do wycierania i suszenia strzyków stosowane są ręczniki papierowe, głównie z powodu łatwości użycia. Małe chusteczki higieniczne, rozprowadzane przez niektóre firmy, mogą być przydatne jedynie w przypadku fizycznie czystych stryków, które nie wymagały mycia lub zostały umyte wodą i osuszone.

Najlepsza toaleta przeddojowa strzyków nie zapewni jednak niskiej liczby bakterii w świeżym mleku zbiorczym, nie zabezpieczy też przed zakażeniem wymienia podczas doju, jeśli części dojarki stykające się z wymieniem i mlekiem są brudne w sensie bakteriologicznym. Dezynfekcję sprzętu należy przeprowadzać za pomocą odpowiednich środków, które przeznaczone są jedynie do tego celu.

Dezynfekcja podojowa powinna być wykonana natychmiast po zdjęciu kubków strzykowych. Drugą, równie ważną czynnością jest pokrycie płynem dezynfekcyjnym całej powierzchni skóry strzyków oraz odpowiednio długi czas kontaktu zastosowanego środka z bakteriami.

Zamiast zanurzania i kąpieli przeprowadza się niekiedy spryskiwanie strzyków. Jest to metoda mniej pracochłonna, co może budzić zainteresowanie w dużych stadach, w których jeden człowiek doi większą liczbę krów w jednostce czasu. Urządzenia do spryskiwania montowane są w bezpośredniej bliskości dojarki lub nawet podłączone są do kubków strzykowych. Poza tym środek (płyn) dezynfekcyjny nie ulega kontaminacji zakażonym mlekiem, obornikiem lub kurzem i zawsze jest świeży. Nie wykazano jednak wyraźnych różnic związanych ze sposobem aplikacji w odniesieniu do ogółu zakażeń. Na przykład w ćwiartkach spryskiwanych roztworem kwasu podchlorawego więcej było infekcji Staph. aureus oraz mniej CNS w porównaniu z ćwiartkami, które zanurzano w środku dezynfekcyjnym. Spryskiwanie ogranicza możliwość dobrej dezynfekcji skóry całego strzyka, pokrywa bowiem zwykle jedną stronę. Żywe bakterie na skórze, która nie zetknęła się ze środkiem dezynfekcyjnym, ulegają namnożeniu się, co tworzy ryzyko zakażenia podczas następnego dojenia. Ostatnie badania z zastosowaniem automatycznego dippingu przy użyciu specjalnie do tego celu przygotowanego jodoforu wykazały wyższą takiej metody dezynfekcji podojowej w stosunku do eksperymentalnych zakażeń skóry przez Staph. aureus, Str. agalactiae, jak też Str. uberis.

Wprowadzenie na szeroką skalę środków do przeddojowej i podojowej dezynfekcji wymienia przyczyniło się niewątpliwie do poprawy wskaźników higienicznych mleka oraz ograniczenia zapaleń wymienia wywołanych przez gronkowca złocistego i paciorkowca bezmleczności. Nie rozwiązuje to jednak wszystkich problemów, może też tworzyć nowe zagrożenia. Dipping nie zapobiega infekcjom czynnikami (drobnoustrojami) środowiskowymi, w tym E. coli i Str. uberis. Warto zauważyć, że nieograniczone stosowanie środków dezynfekcyjnych i antybiotyków prowadzi do zaburzeń funkcji obronnych wymienia. Do tego należy dodać, że drobnoustroje mogą po pewnym czasie stracić wrażliwość na określone związki chemiczne, co ma miejsce w przypadku długotrwałego stosowania tego samego produktu. Mało tego, niewłaściwie (niezgodnie z ulotką producenta) przygotowany lub zbyt długo stosowany ten sam roztwór dezynfekcyjny nie tylko nie zapobiega infekcjom, ale może być przyczyną ich szerzenia się, czyli zakażania nowych krów w stadzie.

XVI.2. Profilaktyka mastitis w okresie zasuszenia

Integralną częścią programu zwalczania mastitis jest utrzymanie gruczołu mlekowego w dobrym stanie zdrowotnym w okresie zasuszenia. Do zakażeń dochodzi najczęściej w pierwszej i trzeciej fazie okresu zasuszenia, kiedy tkanka gruczołowa podlega intensywnym zmianom W fazie zasuszania przeważają zakażenia spowodowane przez „patogeny zakaźne”. W okresie okołoporodowym natomiast gruczoł zasiedlają „patogeny środowiskowe”. Regułą jest, że w przypadku braku lub niewystarczających działań profilaktycznych przed i w czasie zasuszenia, stwierdza się po porodzie więcej ćwiartek cechujących się obecnością drobnoustrojów i zmianami zapalnymi niż pod koniec poprzedniej laktacji. Naturalnym czynnikiem chroniącym gruczoł mlekowy przed zakażeniem zarówno w okresie zasuszenia, jak też w czasie przygotowania wymienia do nowej laktacji, jest czop keratynowy, który wypełnia światło kanału strzykowego. Czop ten jest wytworem nabłonka kanału strzykowego i zawiera substancje przeciwbakteryjne. Ćwiartki z uszkodzonym ujściem przewodu strzykowym są aż 1,7 razy bardziej podatne na zakażenie w zasuszeniu w porównaniu z ćwiartkami mającymi strzyk prawidłowo zbudowany. Do upośledzenia procesu wytwarzania czopa keratynowego przyczynia się też wysoka wydajność mleka w chwili zasuszania oraz ciągłe lub przerywane dojenie. Wykazano, że ćwiartki, które zamknęły się podczas okresu zasuszenia okazały się 1,8 razy mniej podatne na zakażenie niż ćwiartki otwarte.

Najbardziej powszechną metodą profilaktyki jest podawanie krowom preparatów DC. Istnieje pogląd, że tzw. totalna terapia krów mlecznych w chwili zasuszenia (wprowadzanie antybiotyków każdej krowie do każdej ćwiartki) stanowi kamień milowy w programie zwalczania mastitis. W okresie 30 lat obowiązywania tego planu w wielu krajach spadła liczba komórek somatycznych w mleku zbiorczym i prawie całkowicie wyeliminowano zakażenia spowodowane przez paciorkowca bezmleczności.

Możliwości dowymieniowej profilaktyki za pomocą antybiotyków DC w zasuszeniu nie są jednak nieograniczone i dlatego ciągle poszukuje się innych sposobów profilaktyki. Nową niekonwencjonalną metodą profilaktyki zakażeń wymienia w okresie zasuszenia jest stosowanie sztucznych osłon zewnętrznych oraz sztucznych czopów wewnętrznych. Osłona zewnętrzna daje możliwość zabezpieczenia przed zakażeniami gruczołu mlekowego do czasu uformowania się naturalnego czopa keratynowego, natomiast czop sztuczny zapewnia ochronę w czasie całego okresu zasuszenia.

Osłona zewnętrzna (external teat sealant) uważana jest za nieinwazyjną formę ochrony końca strzyka i przewodu strzykowego przed zasiedleniem przez bakterie w początkowej fazie okresu zasuszenia. Zasadą tej metody jest wytworzenie błony przylegającej do skóry strzyka po jego zanurzeniu w roztworze o charakterze kolodium (połączenie polieteru z poliuretanem), którego cienka warstwa szybko zasycha po zetknięciu z powietrzem. Czas utrzymywania się błony zewnętrznej na strzykach, po ich jednorazowym zanurzeniu w kolodium, wynosił co najmniej 2,7 dnia, a po zanurzeniu dwukrotnym wzrósł do 3,5 dnia. U 60% krów przewody strzykowe były chronione przez 6 dni. Przyleganie błony (filmu) było lepsze w przypadku dłuższych strzyków oraz dwukrotnego ich zanurzenia. Warunkiem podstawowym jest jednak dokładne oczyszczenie, odtłuszczenie, dezynfekcja i osuszenie strzyków przed zanurzeniem ich w kolodium tworzącym osłonę zewnętrzną.

Drugą metodą jest wprowadzenie przez kanał, do dolnej części zatoki strzykowej, odpowiednio przygotowanej, obojętnej chemicznie pasty, która nie uszkadza tkanki i tworzy sztuczny korek, noszący nazwę wewnętrznej osłony (zatyczki) strzykowej (internal teat sealer). Stwierdzono, że sztuczny czop wewnętrzny redukuje możliwość zakażeń w całym okresie zasuszenia. Częstość zakażeń ćwiartek uprzednio zdrowych wyniosła tylko 5,8% po zastosowaniu antybiotyku w kombinacji ze sztucznym czopem, w porównaniu do 32,4% zakażeń stwierdzonych w ćwiartkach zabezpieczonych preparatem antybiotykowym. Wykazano ponadto, że taka zatyczka doprowadziła do 10- krotnego spadku zakażeń w ćwiartkach poddanych jej działaniu w porównaniu z ćwiartkami kontrolnymi.

Biorąc pod uwagę wyniki badań doświadczalnych wydaje się, że zastosowanie wewnętrznej zatyczki strzykowej może być wysoce przydatne w postępowaniu nastawionym na redukcję zakażeń w zasuszeniu. W przypadku stosowania takiej zatyczki, która nie zawiera antybiotyku, koniecznością jest odpowiednia selekcja ćwiartek wolnych od zakażenia na podstawie danych z wywiadu i precyzyjnych metodach diagnostycznych. W przypadku pewności, co do braku zakażenia, wystarczy sztuczny czop, natomiast w odniesieniu do ćwiartek zakażonych koniecznością będzie wprowadzanie zarówno antybiotyku, jak też sztucznego korka. W Nowej Zelandii jest on rekomendowany tylko dla krów z liczbą komórek somatycznych w mleku niższą od 150 000/ml w chwili zasuszenia. Należy mocno podkreślić, że dowymieniowe wprowadzanie materiału tworzącego sztuczny czop wymaga bezwzględnej higieny.

Do metod profilaktycznych metod niekonwencjonalnych zalicza się wykorzystywanie szczepionek swoistych i nieswoistych oraz immunomodulatorow, a także opalanie (strzyżenie) włosów na wymieniu i jego okolicach oraz wprowadzenie trzykrotnego doju krów cechujących się bardzo wysoką wydajnością mleczną.

XVI. 3. Żywienie a profilaktyka mastitis

Nowoczesna krowa mleczna produkuje niefizjologiczne ilości mleka, w związku z czym powstają trudności z pokryciem jej potrzeb żywieniowych. Często występują głębokie niedobory, głównie energetyczne, a także witaminowe i mineralne. W okresie okołoporodowym dochodzi do kaskadowych zmian w układzie endokrynologicznym, które przygotowują organizm do wyparcia płodu i błon płodowych oraz laktogenezy. Wtedy występują również gwałtowne zmiany metabolizmu. Choroby metaboliczne zmniejszają odporność krów na infekcje. Wzrost częstotliwości zapaleń obserwowano u krów dotkniętych ketozą oraz innymi chorobami metabolicznymi. Odnotowano prostą korelację między mobilizacją tłuszczu i przypadkami ostrych postaci mastitis. Specjalne znaczenie odgrywają witaminy A, C, E i betakaroteny oraz pierwiastki śladowe tj. selen, cynk i miedź.

Witamina E i selen w postaci peroksydazy glutationu są niezwykle ważnymi komponentami ochrony antyoksydacyjnej w odniesieniu do tkanek i komórek. Wpływają też na prawidłowe funkcjonowanie komórek fagocytujących. Niedobór selenu i witaminy E jest szczególnie istotny w okresie zasuszenia. Wzbogacanie paszy o wymienione składniki poprawia funkcjonowanie komórek immunologicznych, zmniejsza wskaźnik zachorowań oraz śmiertelności cieląt, poprawia płodność oraz zmniejsza występowanie mastitis. Wzbogacanie w witaminę A i β-karoten paszy dla krów zasuszonych, począwszy od 30 dnia przed ocieleniem i kontynuowanie takiego postępowania przez 10 tygodni post partum, jest jednym ze sposobów obniżenia liczby komórek somatycznych w mleku. Przyjmuje się, że dodatki takich mikroskładników, które wpływają na system immunologiczny gruczołu mlekowego, obniżają liczbę zachorowań jak i stopień ostrości mastitis. Dlatego należy opracować takie systemy żywienia, które dadzą pewność, że zarówno krowy w okresie zasuszenia i jałówki w wysokiej ciąży, jak też w okresie okołoporodowym otrzymają odpowiednie ilości tych substancji.

Sposób żywienia może także prowadzić do wzmocnienia oporności na infekcję i mastitis. Okresem wzmożonej podatności na infekcje wymienia są pierwsze 2 - 3 tygodnie zasuszania. Przyśpieszając proces inwolucji za pomocą ograniczenia w dostępie do paszy i wody można obniżyć ilość nowych infekcji. Szczególną ostrożność w ograniczaniu wody należy zachować w czasie upalnej pogody. Karmienie krów jedynie trawą niskiej jakości lub sianem z owsa, bez lucerny, kiszonki i zboża obniża zdolność wymienia do syntezy mleka i przyśpiesza inwolucję, prowadząc do wzrostu oporności na patogeny mastitis. W okresie zasuszania należy taż położyć nacisk na odpowiednią paszę, ponieważ żywienie niewłaściwe może prowadzić do chorób metabolicznych, takich jak zalegania i porażenie poporodowe. Takie zwierzęta często tracą apetyt i pozostają w pozycji leżącej, co później może prowadzić do wzrostu przypadków mastitis, gdyż porażeniu ulega m.i. zwieracz kanału strzykowego, dochodzi do mlekotoku i jednocześnie nie jest możliwe dokładne wydojenie, ani też właściwa dezynfekcja strzyków. Niewłaściwe żywienie energetyczno-białkowe prowadzi do ketozy, podczas której stwierdza się immunosupresję granulocytów i limfocytów.

XVI.5. Zwalczanie much

Muchy, które odżywiają się na strzykach powodują lekkie uszkodzenia w skóry. W takich miejscach osiedlają się bakterie i następnie wnikają do wymienia. Krowy (jałówki) ze strupkami i otarciami na skórze, spowodowanymi przez muchy, częściej wykazywały stany zapalne w porównaniu z zwierzętami o zdrowej skórze strzyków. Wykazano też, że w stadach prowadzących walkę z muchami nie występowały zapalenia wywoływane przez A. pyogenes, znacznie rzadziej miały też miejsce infekcje paciorkowcami środowiskowymi, Staphylococcus aureus oraz CNS .

XVI.6. Stymulacja mechanizmów obronnych

Wzrost podatności na mastitis ma związek z upośledzeniem mechanizmów obronnych. System immunologiczny wymienia jest trudny do pozytywnej prowokacji. Antygeny bakterii mastitogennych stymulują odporność wewnątrz wymienia, a wielokrotne ogólne ich wprowadzanie wzmaga odpowiedź immunologiczną, chociaż efekt jest przeważnie krótkotrwały. Odpowiedź proliferacyjna limfocytów gruczołu mlekowego na antygeny S. aureus jest słabsza niż limfocytów krwi. Oprócz tego limfocyty pochodzące z ćwiartek zakażonych i objętych stanem zapalnym cechują się gorszą zdolnością do proliferacji niż limfocyty pochodzące z ćwiartek zdrowych. Te różnice są wynikiem zarówno obniżonej proliferacji subpopulacji CD4, które prezentują antygen limfocytom B, jak też wzmożonej proliferacji limfocytów CD8 z cząsteczką ATC2, wykazujących działanie supresyjne (Park i wsp. 1993). Ze wzrostem subpopulacji limfocytów CD8 ma związek zarówno słabsza odpowiedź na antygeny S. aureus, jak też długotrwałe utrzymywanie się infekcji w wymieniu.

Aktualnie dostępne szczepionki nie prowadzą do eliminacji istniejących, przewlekłych zapaleń wymienia, jak też nie zapobiegają nowym zakażeniom. Szczepionki z użyciem toksoidu gronkowcowego, podobnie jak szczepionki przeciw coliform redukują ostrość i natężenie objawów klinicznych. Stosunkowo niska efektywność tych szczepionek w zapobieganiu nowym infekcjom jest związana z ogromnym zróżnicowaniem drobnoustrojów, jak też z niskim poziomem immunoglobulin podczas wczesnego stadium choroby. Badania idą w kierunku poszukiwania odpowiednich antygenów jak też odpowiednich adjuwantów. Głównymi mediatorami obrony gruczołu mlekowego w czasie rozwoju zakażenia i zapalenia są cytokiny. W ostatnich latach wykazano wyraźny wpływ niektórych cytokin na funkcje komórek obronnych wymienia.

Szczególnie trudne do eliminacji za pomocą antybiotyków są zakażenia i zapalenia spowodowane przez Staph. aureus . Z tego powodu od dawna podejmowane są próby opracowania szczepionek przydatnych do stosowania profilaktycznego i terapeutycznego. Zastosowanie auto- lub hetero-szczepionek przyczynia się do wyleczeń spontanicznych (zdolność krowy do samoistnego zwalczenia infekcji) oraz zmniejsza ostrość zapalenia. W następstwie podania szczepionki odnotowano wzrost stężenia przeciwciał w krwi. Poziom swoistych przeciwciał w mleku wzrastał jednak tylko w odpowiedzi na dowymieniowe zakażenie. Wzrost stężenia przeciwciał w mleku okazał się efektywny w graniczeniu miejscowych objawów zapalenia, ale nie był wystarczający do zapobiegania nowym zakażeniom przez gronkowca złocistego. Ostatnio prowadzone są w wielu krajach badania nad innym składem szczepionek, z uwzględnieniem różnych adjuwantów w celu uzyskania wzrostu skuteczności profilaktycznej. W nowych szczepionkach zastosowano składniki otoczki rzekomej oraz inne produkty bakteryjne do lepszej stymulacji odpowiedzi immunologicznej. Stymulacja produkcji przeciwciał skierowanych na antygeny otoczki może ułatwić zarówno fagocytozę gronkowców, jak też działanie antybiotyku.

Większość opisanych szczepionek zawiera w swoim składzie otoczki rzekome oraz toksoidy (inaktywowane toksyny) Staph. aureus, jak też adiuwanty. Szczepionki podawano zwykle domięśniowo lub podskórnie w momencie zasuszenia oraz po 4 - 6 tygodniach. Szczepionki podawano także cielnym jałówkom, z reguły w dwu dawkach, tj. na 8 i 2 tygodnie przed porodem. Wykazano, że szczepienia mogą ograniczyć nowe zakażenia o 25 - 80% prowadząc przy tym do zmniejszenia liczby przypadków klinicznych oraz długotrwałości utrzymywania się zakażenia. Szczepienia przynoszą lepszy efekt u jałówek, niż u krów.

Postęp miał także miejsce w opracowaniu szczepionek przeciw coliform-mastitis. Dobre efekty można uzyskać za pomocą szczepionki wykonane ze zmutowanych bakterii, takich jak Escherichia coli i Salmonella sp. Takie szczepionki stymulują produkcję przeciwciał, które chronią przed różnymi bakteriami Gram-ujemnymi. Jedna ze szczepionek bazuje na zmutowanym szczepie J5 Escherichia coli. Podaje się ją podskórnie w dniu zasuszenia, po 30 dniach, a następnie w okresie ostatnich 14 dni przed ocieleniem. Szczepionka stymuluje produkcję przeciwciał przeciw szerokiemu spektrum bakterii „coliform” z włączeniem rodzaju Klebsiella i Enterobacter. Wykazano m.i., że w wyniku jest zastosowania dochodzi do redukuje o 70 - 80% kliniczne przypadków mastitis wywołanych przez bakterie Coli-form.

Inną szczepionką, która zawiera antygeny zmutowanego szczepu Escherichia coli jest J-VAC. Wykazano, że jest ona efektywna w redukcji natężenia klinicznych objawów mastitis.

W Stanach Zjednoczonych Ameryki opracowano i zarejestrowano także szczepionkę, która jest połączenie antygenów bakterii z toksoidem mutanta Re-17 Salmonella typhimurium. W stymulacji ochrony przed bakteriami Gram-ujemnymi działa podobnie, jak szczepionki bazujące na Escherichia coli J5. Szczepionka ta zmniejsza liczbę przypadków zachorowań na kliniczną postać mastitis wywołaną bakteriami „coliform”, jak również ogranicza prawdopodobieństwo ich ponownego wystąpienia oraz obniża zarówno wskaźnik brakowań, jak też wskaźnik padnięć.

XVI.7. Podsumowanie

Wymieniony wyżej podstawowy plan profilaktyki mastitis pozwala utrzymać dobry stan zdrowotny wymienia i jakość higieniczną mleka, ale jego efektywność zależy od spełnienia następujących warunków:

- żywienie krów powinno być nastawione na poprawę mechanizmów obrony przed infekcją,

- pomieszczenia winny zapewniać minimum komfortu (przestrzeń oraz suche i miękkie

legowisko,

- czynniki stresogenne powinny być usunięte lub zminimalizowane,

- należy chronić stado przed wprowadzeniem tzw. zakaźnych patogenów mastitis,

- należy uniemożliwić zakażanie krów zdrowych podczas procesu dojenia,

- trzeba wprowadzić plan leczenia w laktacji zapaleń podklinicznych,

- w programie zarządzania stadem uwzględnić profilaktykę mastitis u jałówek,

- w sposób kontrolowany stosować antybiotyki w laktacji i zasuszeniu.

W podsumowaniu należy podkreślić, że choroba jednego narządu lub układu odbija się na funkcji całego organizmu. Gruczoł mlekowy wysokowydajnej krowy wymaga specjalnego traktowania. Zapobieganie chorobom gruczołu mlekowego obejmuje działania, które jednocześnie wpływają na ograniczenie zaburzeń płodności, chorób kończyn i zaburzeń przemiany materii - jest zatem korzystne z punktu widzenia ogólnego stanu zdrowia krowy. Zapobieganie chorobom gruczołu mlekowego krów stanowi też ważny składnik w produkcji bezpiecznej żywności.

Definicje i niektóre akty prawne:

”Higiena pozyskiwania mleka od krowy to zapewnienie jak najlepszych warunków utrzymania i doju w celu otrzymania bezpiecznego zdrowotnie mleka surowego”.

"Każde zwierzę to istota żywa, która jest zdolna do odbierania negatywnych i pozytywnych bodźców od otaczającego je środowiska. Człowiek, jako istota wyższa, winien zapewnić zwierzętom właściwe warunki ich bytowania i traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia oraz zapewniające mu opiekę i ochronę. Dzięki temu zwierzęta w zamian są zdrowe i odwdzięczają się wysoką produkcją" - Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. (Dziennik Ustaw. Nr 111, poz. 724).

Rozporządzenie MRiRW z dnia 18 sierpnia 2004r. Dz.U.04.188.1946 ze zmianami z dnia 18 maja 2005r. Dz.U.05.96.819

Wymagania weterynaryjne przy pozyskiwaniu mleka surowego

Mleko surowe powinno pochodzić od krów:
- z gospodarstw produkcyjnych urzędowo wolnych od gruźlicy (Bovine tuberculosis) i brucelozy (Bovine brucellosis),
- u których nie występują objawy chorób zakaźnych przenoszonych na człowieka za pośrednictwem mleka,
- o dobrym ogólnym stanie zdrowia, bez widocznych objawów chorobowych, wycieku z narządów rodnych, biegunki z gorączką oraz rozpoznawalnego zapalenia wymienia,
- które nie wykazują uszkodzeń wymienia mających wpływ na jakość mleka,
- których mleko posiada właściwe cechy organoleptyczne,
- którym nie podawano substancji mogących stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi, mogących przechodzić do mleka lub u których minął okres karencji, które dają co najmniej 2 litry mleka dziennie.

Wymagania zdrowotne dla surowego mleka krowiego przy odbiorze z gospodarstwa:
- liczba drobnoustrojów oznaczonych metodą płytkową w temperaturze 30°, będąca średnią geometryczną za okres 2 miesięcy, przy badaniu co najmniej 2 próbek w miesiącu, nie może przekroczyć w 1 ml 100 000
- liczba komórek somatycznych oznaczana metodą ilościową, będąca średnią geometryczną za okres 3 miesięcy, przy zbadaniu co najmniej 1 próbki w miesiącu nie może przekroczyć w 1 ml 400 000.

Pomieszczenia, w których przetrzymywane są krowy powinny być zaprojektowane, wykonane i utrzymywane w sposób zapewniający: dobre warunki bytowe, czystości, higieny i zdrowia zwierząt oraz wymagania higieny doju.

W gospodarstwach zapewnia się możliwość skutecznego oddzielenia zwierząt zakażonych lub podejrzanych o zakażenie od reszty stada.

Dój przeprowadza się w warunkach higieny.

Osoby zajmujące się dojem:
- noszą czystą odzież roboczą
- muszą myć ręce przed rozpoczęciem dojenia i utrzymać je w czystości przez cały czas trwania doju
- mają obowiązek posiadać odpowiednie dokumenty o braku przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania tych czynności wydane na podstawie przepisów o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia.

Rozporządzenie MRiRWz dnia 2 września 2003 r. Dz.U.03.167,1629

Bydło utrzymuje się:

- w pomieszczeniu inwentarskim,

- w systemie otwartym (cielęta dopiero po ukończeniu 2. tygodnia życia jeżeli utrzymywane są bez matki).

Zwierzętom gospodarskim należy zapewnić:

- możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi,

- opiekę i właściwe warunki utrzymania, uwzględniające minimalne normy powierzchniowe w zależności od systemów utrzymania,

- warunki utrzymania nieszkodliwe dla ich zdrowia (nie powodujące urazów), zapewniające swobodę ruchu i wygodne leżenie, kładzenie się i wstawanie oraz możliwość kontaktu wzrokowego z innymi zwierzętami,

- wolność od głodu, pragnienia, niedożywienia, stresu oraz strachu i cierpienia,

- odpowiedni mikroklimat w budynkach z dobrą wentylacją i oświetleniem dostosowanym do potrzeb poszczególnych gatunków i grup technologicznych.

Odchody zwierząt oraz nie zjedzone resztki pasz usuwa się z pomieszczeń gospodarskich tak często, jak to jest konieczne, aby uniknąć wydzielania się nieprzyjemnych woni, zanieczyszczenia paszy lub wody oraz zabezpiecza się je przed muchami i gryzoniami.

Pomieszczenia dla zwierząt gospodarskich, ich wyposażenie oraz sprzęt używany przy utrzymaniu zwierząt gospodarskich:

- wykonuje się z materiałów nieszkodliwych dla zdrowia zwierząt oraz nadających się do czyszczenia i dezynfekcji,

- czyści się i dezynfekuje,

- podłoga w pomieszczeniach gospodarskich powinna być twarda, równa i stabilna, a jej powierzchnia gładka i nie śliska,

- w pomieszczeniach inwentarskich dla zwierząt gospodarskich obieg powietrza, stopień zapylenia, temperatura, względna wilgotność powietrza i stężenie gazów powinny być utrzymane na poziomie nieszkodliwym dla tych zwierząt.

W pomieszczeniach dla zwierząt należy zapewnić:

właściwą temperaturę,

► prawidłowe oświetlenie światłem dziennym lub sztucznym dla

poszczególnych grup technologicznych bydła i pomieszczeń,

► prawidłową wentylację powietrza,

► zabezpieczenie przed wpływami atmosferycznymi oraz wilgocią z

podłoża, a także przed zalegającymi odchodami zwierzęcymi,

► odprowadzenie ścieków ze stanowisk dla zwierząt do odpowiednich

szczelnych zbiorników.

74

34

---