Wespazjan Kochowski - Utwory poetycki, Wybór
Poeta, historyk, niestrudzony kronikarz współczesnych mu wydarzeń (druga połowa XVII w.), które opisywał łaciną w Annales Poloniae (Roczniki Polski) i w wierszach polskich.
Tworzył w kraju spustoszonym wojnami, nie istniało centrum kulturowe, rola kulturotwórcza miast została znacznie ograniczona z przyczyn ich zubożenia.
Pochodzi ze średniej szlachty, żarliwy i bezrefleksyjny katolik, konserwatysta, pełen ufności w opiekę Boga nad Koroną Polską i narodem szlacheckim. Dostrzega jednak liczne rysy i pęknięcia idealnej struktury ustrojowej, stworzonej przez przodków, wytyka szlachcie jej występki i zaniedbania.
Znał się osobiści z Wacławem Potockim (autor wstępu przywołuje postać Potockiego i konfrontuje z sylwetką Kochowskiego, wskazuje na podobieństwa i różnice w osobowościach)
Jego twórczość określana jest mianem „najczystszego okazu sarmackiego baroku”.
1. Biografia poety
Ur. w 1633 r. w Gaju - niedaleko Gór Świętokrzyskich.
Kochowski informował czytelników o sobie w twórczości literackiej dość obficie i chętnie; ożywiona działalność gospodarcza i polityczna znalazła odbicie w aktach województwa krakowskiego.
Ojciec poety był dobrym gospodarzem i człowiekiem wykształconym, zapewnił rodzinie życie na poziomie średniej szlachty; o matce Zofii z Janowskich nic nie wiemy.
Najstarszy z pięciorga rodzeństwa.
Nauki pobierał w Krakowie w Kolegium Nowodworskiego; ze szkoły wyniósł wykształcenie dość rozległe, ale płytkie - typowe dla przedstawicieli swego stanu; znał pisarzy antycznych, żywił kult dla Horacego i Tacyta; literaturę nowożytną europejską znał pobieżnie.
Największy podziw żywił dla poetów rodzimych - Jana i Piotra Kochanowskich oraz Samuela Twardowskiego; cenił utwory Potockiego.
W dwa lata po ukończeniu szkoły rozpoczął służbę wojskową, brał udział w pospolitym ruszeniu pod Beresteczko; informacje w bitwach, w których brał udział, i innych wydarzeniach, których był świadkiem, możemy odczytać w Rocznikach.
1655 - umiera ojciec, 2 lata później - brat Seweryn (przez pewien czas towarzysz broni); ojcu poświęca epigramat, bratu cykl 5 trenów.
1658 - żeni się Marianną Misiowską, a w 1660 osiada w rodzinnym gospodarstwie w Gaju; po jakimś czasie przenosi się do Goleniowa (sprawy rodzinne). W jego twórczości Gaj został przedstawiony jako swoista arkadia, centrum skupiające wszystkie wartości szlacheckiego życia.
Prowadził liczne procesy i załatwiał transakcje pieniężno - majątkowe.
1666 - bierze udział w rokoszu Jerzego Lubomirskiego.
Poświęcił kilka utworów Michałowi Korybutowi, i podkanclerzemu koronnemu Andrzejowi Olszowskiemu, królowej Eleonorze podarował biografie królowych polskich; wszedł w orbitę dworu królewskiego.
1670 - został pracownikiem kancelarii królewskiej
1671 - został podżupkiem wielickim (czymkolwiek jest to stanowisko;)), urząd pełnił do 1673.
1674 - długo oczekiwany syn Hieronim Franciszek
1677-1679 - w czasie zarazy - umiera żona.
1680 - bierze za żonę wdowę po Stanisławie Różance - Magdalenę z Frezerów.
1696 - umiera żona, 6 czerwca 1700 Kraków - umiera Kochowski.
2. Debiut poetycki
1657 - pisze treny na śmierć brata.
1668 - debiutuje dwoma utworami - poetycką obroną rokoszanina Jerzego Lubomirskiego i poematem religijnym Różaniec Najświętszej P. Maryjej.
3. „Niepróżnujące próżnowanie”
Pierwszym wybitnym dziełem Kochowskiego jest wydany w 1674 roku zbiór wierszy, ukrywający pod wspólną kartą tytułową dwie odrębne części: Wespazjana z Kochowa Kochowskiego Niepróżnujące próżnowanie ojczystym rymem na liryka i epigramata polskie rozdzielone i Epigramata polskie, po naszemu fraszki.
Tytuł zbioru Niepróżnujące próżnowanie jest przekładem łacińskiego „otium negotiosum”, odsyłającego do starożytnych jeszcze tradycji. Łaciński termin otium oznacza czas wolny od pracy; w XVI i XVII w. oddawano go w języku polskim słowem „próżnowanie”. W starożytnym Rzymie w sferze otium mieściły się wszystkie zajęcia intelektualne: lektura, uprawianie nauki i sztuki, przede wszystkim literatury. Negotium, a więc zajęcie, praca, ogólnie w starożytnej polszczyźnie „zabawa” - to były zajęcia publiczne, także praca fizyczna. Manifest unikania próżności.
Rycina frontispisu, wykonana przez nieznanego grafika, ale nie bez znacznego udziału samego Kochowskiego, przedstawia na pierwszym planie postać szlachcica grającego na lutni, za nim koń, obok - rynsztunek rycerski; za nim góra o dwu skalistych wierzchołkach, na skale siedzi Apollo w płomienistej aureoli, przygrywa na lutni, nad nim ulatujący Pegaz, spod jego kopyt wypływa zdrój, u stup skał łączy się z rzeką; w centrum sceny wiejskie - oracz z pługiem zaprzężonym w parę wołów, za nim - pasterz i stado owiec, na prawo tańczące wieśniaczki na tle kępy drzew; na lewo myśliwy konno z psami ścigającymi jelenia, w tle widoczne zza grzbietu wzgórza miasto warowne nad rzeką; nad miastem orzeł, trzymający w szponach tarczę z herbem Sobieskich; pod ryciną napis w medalionie „Wespazjana Kochowskiego Liryka polskie w niepróżnującym próżnowaniu napisane. R. P. 1674”.
W wieku XVII ryciny książkowe pełniły ważne funkcje: wzbudzanie uczuć estetycznych, zaspokajanie wiedzy, objaśnienie, uzupełnienie treści. Tak i w tym przypadku: zarówno przedstawione na rycinie postacie, jak i ich wzajemne usytuowanie znajdują potwierdzenie w programowych wierszach Liryków, wyjaśniających koncepcję poety i poezji. Siedząca postać szlachcica przedstawia „poetę sarmackiego”.
Część pierwsza zbioru: podział na pięć ksiąg, nawiązanie do Horacjańskich czterech ksiąg ód i księdze epodów. Każda z czterech ksiąg liryków zawiera 36 pieśni, księga epodon - 26. Poza numeracją zostają dwa wiersze obramowujące całość, a więc dedykacja zbioru królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu i Konkluzyja liryków.
Układ pieśni w zbiorze i w poszczególnych jego częściach jest wypadkową działania trzech zasad kompozycyjnych: porządku chronologicznego i układu tematycznego, modyfikowanych trzecim czynnikiem - zasadą różnorodności (varietatis).
Układ chronologiczny realizuje poeta przez porządkowanie utworów o tematyce historyczne - politycznej wg rzeczywistej chronologii wydarzeń (czasem są wyjątki) i nie jest on tożsamy z kolejnością powstawania wierszy. Jest to wynikiem świadomego zamierzenia kompozycyjnego, sformułowanego w Konkluzyi liryków.
Druga zasada, pozwalająca na wyodrębnienie ksiąg, jest podział tematyczny. I tak: księga I zawiera w większości utwory historyczno - polityczne, II - religijne, III - wiersze humorystyczne i „towarzyskie”, także nieliczne u Kochowskiego erotyki, IV i V odznaczają się przewagą wierszy o tematyce historycznej i „poważnej”.
Kochowski dba o różnorodność ( w myśl zasady: różnorodność sprawia przyjemność - varietas delectat) z myślą o czytelniku, umieszczając wśród utworów podobnych - utwory kontrastujące np. między religijnymi umieszcza utwory o bieżących wydarzeniach historycznych.
Niektóre księgi posiadają utwory wprowadzające - by varietas nie zmąciła w odbiorze czytelniczym układu kompozycyjnego poszczególnych ksiąg. Nie da się natomiast zauważyć zamykania ksiąg osobnymi tekstami autotematycznymi. Jednakowa liczba utworów w poszczególnych księgach nadaje zbiorowi wyrazisty rytm, nie wymagający dodatkowego wzmocnienia sygnałem „koniec”. Cały zbiór Liryków ujęty jest w ramę, którą tworzy Dedykacja […] Jakubowi Sobieskiemu i Konkluzyja liryków. Ujawnia się w tym upodobanie do symetrii i form zamkniętych.
Epigramaty podzielił poeta na dwie księgi. Nawiązywał do Kochanowskiego. Podział na księgi został dokonany mechanicznie, układem wierszy w ich obrębie rządzi niepodzielnie zasada różnorodności. Ostatnim tekstem w księdze II fraszek jest dziwaczny nagrobek Zoilowi. Zakończenie było miejscem przewidzianym na ostatnią wypowiedź o dziele i na odparcie ewentualnych zarzutów czytelnika lub krytyka. W utworach staropolskich funkcję tę pełniły wiersze do Zoila, które miały zażegnać grożące dziełu niebezpieczeństwo złośliwej krytyki.
Wespazjan Kochowski wypowiadał się na temat istoty i funkcji poezji. W Lirykach znajdujemy wiele wierszy autotematycznych, stanowiących próbę określenia miejsca własnego dzieła w ciągu rozwojowym poezji od starożytności poczynając, a więc także próbę określenia siebie jako poety wobec poprzedników i współczesnych. „Poetycka teoria poezji” - skonstruowana przez Kochowskiego nie jest ani spójna, ani szczególnie odkrywcza. Ważnym wątkiem jest koncepcja „Muzy słowiańskiej” lub „sarmackiej”, a więc próba określenia istoty, celów i zadań poezji w języku narodowym.
Przeciwstawia on twórczość w języku polskim poezji uczonej - „wysokiej” - niedoścignionemu wzorowi literatury antycznej i nowożytnej w języku łacińskim, jednocześnie wyznaczając „Muzie słowiańskiej” domenę ograniczoną do poezji pasterskiej, wiejskiej.
W Lirykach Kochowskiego mamy mało odwołań do muz, jednak pojawiają się przy nich dwa epitety: „mądre Muzy” i „uczone boginie”. W ten sposób wskazuje poeta na dwa źródła poezji: boską inspirację i uczoność (pracę).
W wierszu „Poetowie polscy” poeta wykazuje, że nowożytna poezja narodowa jest równie bogata i różnorodna jak antyczna.
Siebie poeta przedstawia w roli wieśniaka „pługa dozornego”, nieuczonego, prostego twórcy, który tylko „z dołu zagląda na Parnas”. Towarzyszy temu deklaracja: „sobie ja dumam”(śpiewam) i odrzucenie wzorów natchnionych śpiewaków Orfeusza, Amfiona i Ariona. Tak ukształtowany obraz twórcy ogranicza zasięg tematyczny jego dzieła - spod jego pióra mogą wychodzić utwory mieszczące się w formule „niepróżnujące próżnowanie”.
W takim obszarze mieszczą się przede wszystkim utwory podejmujące pochwałę życia na wsi. Ziemiańska arkadia Kochowskiego usytuowana została wokół „gniazda ojczystego”, tj. Gaju, rodzinnej wsi poety u stóp Gór Świętokrzyskich. Opisujący poeta znajduje się w centrum kręgu, zakreślonego horyzontem zaprzyjaźnionej okolicy szlacheckiej, otaczającej rodzinną wieś lub zamkniętego ścianami domu. Takie umiejscowienie podmiotu w centrum kręgu jest formą harmonizacji świata, czynnikiem wprowadzającym ład do obserwowanej rzeczywistości., a także sposobem odgraniczenia przestrzeni sakralnej. Wszystko co znajduje się w kręgu nacechowane jest pozytywnie.
Obraz życia ziemiańskiego w utworach Kochowskiego ma charakter autobiograficzny np. pochwała nowego dworu w Goleniowach. \
Jednym ze sposobów narzucania czytelnikowi przekonania, że poeta przedstawia wzory życia wynikające z jego doświadczenia, niejako wypróbowane, jest przypisywanie poszczególnych utworów konkretnym osobom, krewnym i znajomym - idzie tu za Horacym., którego ody miały zwykle konkretnego adresata. Z tych przypisań da się odtworzyć przyjacielski krąg poety, złożony z sąsiadów, krewnych, towarzyszy broni.
W tym samym kręgu „niepróżnującego próżnowania” mieszczą się utwory mające towarzyszyć zabawie. Są tu wiersze sławiące myślistwo, towarzyszące biesiadom i „dobrej myśli”, satyryczne i humorystyczne. Są wśród nich utwory trywialne, niedalekie od prostactwa.
Sposobem wyjścia z kręgu „niepróżnującego próżnowania”, a zarazem próbą osiągnięcia Parnasu jest uprawianie historiografii lub twórczości poetyckiej traktującej o wydarzeniach historycznych. Kochowski dowodzi wyższość moralną historiografii nad poezją. Kochowski sądzi, że przekazując prawdę o zdarzeniach, oceniając bohaterów, historyk dostarcza wzorów, pozwala odróżnić naganne od godnego naśladowania. Poezja służy przede wszystkim rozrywce - zgodnie z sądem Cycerona. Z tej definicji poezji wymykają się jednak utwory „poważne” - poemat heroiczny, różne małe formy epickie, także liryka tratująca o wydarzeniach bieżących. Taka poezja ma trzy podstawowe cele: zapewnienie nieśmiertelność bohaterom, osądzenie współczesnych i przekazanie imienia poety potomnym, Nawiązuje tu Kochowski do poglądów Kochanowskiego i Horacego, dla których poezja była pamięciom przechowującą imiona bohaterów i ich czyny. Poezja poważna powinna uczyć przez podawanie przykładów.
Ponieważ obowiązkiem poety jest wymierzanie sprawiedliwości aktorom wydarzeń historycznych, wobec tego formułuje sądy ostre, jednoznacznie pozytywne lub negatywne. Obraz dziejowych wypadków jest silnie nacechowany emocjonalnie i nasycony moralną refleksją.
W poglądach politycznych poety uderza konserwatyzm, manifestujący się kultem instytucji ustrojowych Rzeczypospolitej szlacheckiej, wrogością wobec „obcych” (cudzoziemców i innowierców), niechęcią do „nowinek”.
Czytelnikowi niepróżnującego próżnowania obecność podstawowej antynomii epoki - baroku i klasycyzmu - narzuca się z wielką siłą. Liryki Kochowskiego odwołują się do obu tych poetyk naraz, dlatego też można mówić jedynie o dominancie (barokowej lub klasycystycznej) pojawiającej się w jednym utworze bądź grupie utworów. „Klasyczność” dokładnie widzimy w wierszach przynależących do nurtu ziemiańskiego oraz utworach żałobnych i lirykach patriotycznych. Wyraźnie barokowa jest poezja religijna, reaktywująca wzory biblijne, średniowiecznej liryki brewiarzowej i popularnej pieśni.
Kochowski pisze polszczyzną prowincjonalną, której liczne regionalizmy nadają koloryt swojski i „nieuczony”. Stara się jednak o ukształtowanie wypowiedzi wg reguł stylu wysokiego , co się przejawia w nagromadzeniach przymiotników złożonych i upodobaniu do słów obcego pochodzenia (łacińskich i włoskich), do kalamburów i osobliwych neologizmów, używanych jako nazwy znaczące. Uniezwyklanie słownictwa łączy się z zamiłowaniem do skomplikowanych struktur składniowych , często wzorowanych na łacinie lub inwersyjnych.
Uderzającą cechą Liryków jest wielka rozmaitość strof, czasem bardzo skomplikowanych i silnie nasyconych rytmami. Jest to zapewne dziedzictwo liryki pieśniowej, melicznej, od początku wieku XVII uprawianej w kształcie wyraźnie barokowym.
4. Utwory religijne
Zajmują znaczące miejsce w twórczości W. Kochowskiego, zawierają dwa poematy, zbiór epigramatów maryjnych, liczne wiersze z Niepróżnującego próżnowania, a także Psalmodię polską.
W drugiej połowie XVII wieku utrwalił się ostatecznie typ religijności rozpoznawanej później jako specyficznie polska. Historycy kościoła wskazują połowę tego stulecia jako przełom w dziejach katolicyzmu potrydenckiego. Wówczas reforma Kościoła traci rozpęd, działalność zakonu i kleru parafialnego ogranicza się do utrwalania osiągniętych zdobyczy. W obrębie elit zanika pobożność indywidualna.
W drugiej połowie wieku tworzy się „katolicyzm socjologiczny”, „przymusy społeczne zaczynają działać na rzecz Kościoła”. Życie religijne wyraża się wówczas s sposób ostentacyjny w barokowych formach bogatej obrzędowości, w których efekty plastyczne, literackie i muzyczne zmierzały do zdziwienia i olśnienia odbiorcy. Przyciągały tłumy wiernych. Była to na ogół religijność płytka, ograniczona do zewnętrznych manifestacji, udziału w licznych obrzędach kościelnych, w życiu bractw religijnych, które wówczas przeżywały rozkwit.
Żywy kult maryjny nadał religijności XVII wieku charakter przede wszystkim uczuciowy, nie intelektualny. Rośnie kult Matki Boskiej, Częstochowa staje się miejscem kultu państwowego.
Najbardziej uderzającą cechą religijności drugiej połowy XVII wieku jest nierozerwalny splot uczuć religijnych i patriotycznych. To wówczas dokonało się utożsamienie polskości i katolicyzmu.
Załamała się charakterystyczna dla dawnej Polski idea tolerancji, pokojowego współżycia ludzi różnych wyznań w obrębie wielonarodowej, i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej.
W sytuacji wielostronnego kryzysu, w jakim znalazła się Rzeczypospolita w drugiej połowie XVII wieku, poszukiwano nadziei i ucieczki przed strachem w wierze w bezpośrednią opiekę Boga i Królowej Korony Polskiej nad umęczonym narodem. Uważano klęski za część Bożego planu, który przewiduje w końcowym rezultacie umocnienie przedmurza i ostateczny tryumf Kościoła nad niewiernymi, co ma się dokonać za sprawą Polaków.
„Różaniec” (1668)
W twórczości religijnej Kochowskiego obserwujemy bardzo często zapożyczanie form wypowiedzi z zasobu tradycji kościelnej. Dotyczy to psalmu jako formy liryki religijnej, różnych typów pieśni popularnych, a także modlitewnych form użytkowych. Do tych ostatnich należy Różaniec Najświętszej Panny Maryjej [..] do druku podany 1668, jeden z pierwszych drukowanych utworów Kochowskiego.
Ciężko określić przynależność gatunkową tego utworu. Są w nim pewne elementy fabuły, ale nie składają się one w ciąg uporządkowany i zamknięty. Traktowane są nie epicko, tylko lirycznie - wydarzenia nie są przedmiotem opisu, lecz przeżycia, podmiot zajmuje postawę pełnego podziwu i współczucia obserwatora (czasem współuczestnika)zdarzeń.
Kompozycja utworu zdeterminowana jest kształtem modlitwy różańcowej ustalonym przez reformę trydencką, szerzonym głównie przez dominikanów. Różaniec jest modlitwą ustną połączoną z rozmyślaniami i to połączenie jest warunkiem koniecznym.
Kompozycja utworu Kochowskiego odpowiada ściśle kompozycji różańca. Trzy części: radosna, bolesna i chwalebna, składają się każda z pięciu tajemnic. Każda tajemnica rozważana jest w 12 strofach sześciowersowych, po pierwszej następuje wyodrębniona innym krojem czcionki wskazówka: Ojcze nasz, po ostatniej - Chwała ojcu, po środkowych - Zdrowaś Maryja. Mamy więc 150 Zdrowaś, 15 Ojcze nasz i 15 Chwała Ojcu, jak w różańcu.
Tekst poetycki stanowi część medytacyjną modlitwy, stąd zmieszanie różnych form lirycznych z elementami epickiej opowieści, stąd także „krótki dystans” podmiotu wobec przedstawionych wydarzeń.
Wiersze religijne w „Niepróżnującym próżnowaniu” (1674).
Utwory religijne (polskie i łacińskie) umieścił poeta w II księdze liryków (z nielicznymi wyjątkami), podkreślając odrębny charakter tej części ponowieniem dedykacji.
W liryce religijnej Kochowski nawiązuje do dwu tradycji: biblijnej oraz pieśni popularnych, często nowiniarskich, drukowanych w XVII wieku w dwu- lub czterokartkowych ulotkach. Sięgnięcie do tych wzorów umożliwia poecie wykorzystanie tradycji rodzimej. Można zauważyć zróżnicowanie tematyczne tekstów zorientowanych na obie tradycje. W kręgu biblii powstają utwory traktujące o losie jednostki i zbiorowości ujmowanych w kategoriach egzystencjalnych i historiozoficznych, tradycja rodzima zaważyła głównie na utworach mieszczących się w kręgu wydarzeń bieżących i codzienności.
Na szczególną uwagę zasługuje cykl 7 psalmów, przedstawiający sytuację człowieka w świecie, stosunek jednostki do siebie, życia, śmierci i Boga. Kochowski złożył cykl z siedmiu wierszy , odpowiadający liczbie psalmów. Głównym wątkiem jest przedstawienie marności istoty ludzkiej, grzesznej i nietrwałej. Ludzka egzystencja jest pozbawiona wartości. Człowiek cielesny bowiem to „brzydki niewolnik”, leżący „w zmierzłym błocie cielesności”. Oprócz niewoli grzechu, strachu przed śmiercią i wrogami duszy pojawia się błysk nadziei, wynikający z wiary w Boską dobrotliwość. Poeta przywołuje znane alegorie ziemskiej wędrówki człowieka: żeglarską, dwu dróg, z których jedna jest „drogą ciemną”, wojny z „domowymi nieprzyjaciółmi”.
Elementy charakterystyczne dla baroku w psalmach: mieszanie stylów, swobodnie miesza tematy chrześcijańskie i pogańskie.
Kochowski głęboko wierzył w bezpośrednią ingerencję Boską w życie jednostek i zbiorowości, interpretował więc niektóre wydarzenia jako znaki mające kierować człowiekiem lub potwierdzające jego „wybranie”. Trzy wydarzenia ze swego życia uznał poeta za bezpośrednią interwencję Boską: ranę odniesioną w bitwie ze Szwedami pod Gnieznem w 1656 roku (kara za dotknięcie ręką krwi spływającej z krucyfiksu), drugim wydarzeniem było cudowne ocalenie z nurtów Pilicy dzięki pomocy Matki Boskiej, trzecim - cudowne uzdrowienie żony z gorączki za sprawą Matki Boskiej Częstochowskiej.
W jednej z pieśni nowiniarskich, łzy płynące z obrazu Matki Boskiej zostały zinterpretowane jako znak - zapowiedź gniewu Bożego, wyliczył także Kochowski grzechy Polaków, które ten gniew powodują. Jednocześnie te łzy SA poręką opieki Matki Boskiej nad Koroną Polską i „sarmackim tronem”.
W pozostałych pieśniach Kochowski pisze przede wszystkim o miejscach pielgrzymkowych polskich.
Kochowski narzuca poezji religijnej reguły liryki wysokiej, zaczerpniętej z tradycji, jest to stała tendencja w twórczości Wespazjana Kochowskiego.
„Chrystus cierpiący” (1681)
Poemat Chrystus cierpiący według tekstu Ewangelijej Świętej wierszem polskim wystawiony jest spokrewniony z popularnymi w Polsce XVII wieku mesjadami. Mesjada jest eposem religijnym, przedstawiającym na podstawie Biblii i apokryfów żywot Jezusa. Tematycznie pokrewna formom misteryjnym, nie unika wprowadzania efektów dramatycznych i medytacyjnych dygresji.
W Polsce mesjady były próbą realizacji kontrreformacyjnego postulatu stworzenia epopei chrześcijańskiej, zastępujące oparte na wzorach antycznych i posługujące się rozbudowanym aparatem mitologicznym utwory epickie. Mesjady XVII-wieczne nie są utworami jednorodnymi; obok właściwych dla epiki ukształtowań stylistycznych wielką rolę odgrywał pierwiastek medytacyjny, wzmacniający retoryczność tekstu licznymi bezpośrednimi zwrotami do bohaterów opowieści i czytelników, uzasadniającymi wprowadzenie objaśnień teologicznych lub dydaktycznych wtrętów. Stanowiły one pewien rodzaj dygresji.
Chrystus cierpiący Kochowskiego różni się od wcześniejszych tego typu poematów wyraźną przewagą elementów medytacyjnych nad epickimi. Poeta przedstawia w 15 punktach (częściach) historię męki i śmierci, zaczynając od Ostatniej Wieczerzy, która jest w pasyjnym cyklu liturgicznym ostatnim ogniwem przygotowania, aż do złożenia do grobu i opłakiwania.
Kochowski przedstawia wydarzenia na podstawie relacji czterech ewangelii, choć jako motta do poszczególnych części cytuje tylko Łukasz i Jana (we własnym przekładzie). Poeta posługuje się narracją unaoczniającą, przedstawia wydarzenia i czynności postaci w czasie teraźniejszym, Anie epickim czasie przeszłym, stale przechodząc od opisu do komentarza. Narrator jest obserwatorem osób i działań rozgrywających się w tym samym czasie i przestrzeni, w której i on się znajduje, lecz w nich nie uczestniczy bezpośrednio, tylko przeżywa je i komentuje. Odbiorca jest współobserwatorem.
W utworze znajdują się 2 typy komentarzy: pierwszy polega na objaśnianiu sensu wydarzeń, a także ich znaczenia dla czytelnika; drugi jest swoistym projektowaniem przeżyć odbiorcy, dzięki ujawnieniu przeżyć narratora i licznym wezwaniom do współodczuwania. Narrator obserwuje i przedstawia, a w komentarzu stara się o „pożytek duchowny”.
Wizualność opisu wspierają liczne porównania homeryckie, nadają charakter quasi-epicki. Są to rozbudowane opisy zachowania się zwierząt, czynności rolniczych lub (szczególnie liczne) sceny myśliwskie. Kochowski miesza elementy pogańskie z chrześcijańskimi - czasem ma to charakter co najmniej dziwaczny.
Obok konstrukcji właściwych dla stylu wysokiego pojawia się w słownictwo nie tylko potoczne, ale nawet trywialne.
„Ogród panieński” (1681)
Ostatni wielki zbiór wierszy religijnych Kochowskiego, który w zamierzeniu miał być ukoronowaniem deklarowanej służby pisarskiej Królowej Polski. Zarzuca się temu zbiorowi nagromadzenie zbyt wielu utworów na jeden temat, prowadzi to do monotonii.
„Ogród Panieński” to ogród zamknięty, od średniowiecza symbolizujący Matkę Boską w ikonografii i literaturze.
W zbiorze mamy 16 kwater po 100 epigramatów każda, zamkniętych „zawarciem” 16 razy na różne sposoby deklarującym niemożność sprostania tematowi. Każda z kwater rozpoczyna się od cytatu-motta w pewien sposób narzucającego „temat”. W tej kompozycji ujawniło się wyraźnie upodobanie Kochowskiego do form zamkniętych, uporządkowanych, symetrycznych.
Poeta rozważa w Ogrodzie zasadnicze problemy teologii maryjnej, kształtujące się na wschodzi i zachodzie od wczesnego średniowiecza. Autor ukazuje się czytelnikowi jako niesłychany erudyta, panujący swobodnie nad tekstami Pisma Św., teologicznymi i kaznodziejskimi, a także nad apokryfami, zbiorami modlitw i pieśni, od brewiarza rzymskiego zaczynając.
5. „Dzieło boskie” (1684)
Odsiecz wiedeńska wywołała w całej Europie falę tekstów sławiących Jana III i jego dzielne wojska. Były to na ogół utwory pozbawione wartości, typowe okolicznościowe produkty panegiryczne.
Wespazjan Kochowski uczestniczył w wyprawie wiedeńskiej jako „uprzywilejowany historiograf królewski”, a więc z wyraźnym zobowiązaniem do przekazania relacji o wydarzeniach. Publikuje dwa teksty. Już sam pomysł dwukrotnego zrelacjonowania tych samych wydarzeń wskazuje, że miały one dla poety znaczenie szczególne. Dlatego też obok relacji historycznej „prawdziwej” musiała się pojawić relacja poetycka „heroiczna” ukazująca zwycięstwo pod Wiedniem w ciągu historycznym walki chrześcijaństwa przeciw pogaństwu. Licznie nawiązuje do Torquata Tassa.
Mimo zapowiedzi „epopeja wiedeńska” nie została przez Kochowskiego zrealizowana. Poecie zależało na przekazaniu sensu tych wydarzeń. W toku poematu poeta przypisywał Bogu działania aktywne, bohater był tylko narzędziem.
6. „Psalmodia polska” (1695)
Trybut należyty wdzięczności wszytkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska za dobrodziejstwa Boskie dziękująca. Przez jednę najliższą kreaturę roku Pańskiego 1693 napisana a do druku podana roku Pańskiego 1695 ukazał się anonimowo w drukarni Jasnej Góry w Częstochowie.
Utwór ten zajmuje szczególne miejsce w twórczości Kochowskiego. Jest to ostatni, zamykający bogatą i różnorodną twórczość poety i historyka, dlatego dominuje nad całością indywidualny ton rozrachunku z własnym życiem i historią. Jest to utwór dziękczynny (już sam tytuł o tym mówi), coś na wzór Psałterza Dawidowego.
Psalmodia podobnie jak Psałterz zbudowana jest wokół trzech osi tematycznych. Wyznaczają je: stosunek człowieka do Boga, stosunek narodu do Boga, stosunek króla do Boga. Każdy z trzech głównych tematów wprowadzany jest i rozwijany przez właściwego bohatera. Bohater pierwszy - człowiek - na początku „każdy”, w następnych psalmach jawi się jako „wierny”, reprezentant narodu wybranego, sam także przez Boga wybrany prorok i nauczyciel. Bohater drugi - naród - dany jest od początku w pełnym wyposażeniu cech i wartości, jako naród szczególnie przez Stwórcę umiłowany, którego los wyznaczany jest przez zasługę i karę, złagodzoną miłością Boga. Wreszcie bohater trzeci - król - jest tym, przez którego Bóg działa. Jest on widomym znakiem Boskiego działania w historii, a jednocześnie sprawcą doskonałej harmonii pomiędzy Bogiem a narodem wybranym.
Wątki które się przewijają: Bóg architekt, stwórca, rzemieślnik, jego działalność to „niepojęte misterstwo”; Człowiek to marność; motyw tańca śmierci, psychomachii, wojny z czartem, światem i ciałem; motyw fortuny; marność materii; Jan III Sobieski jako cudowny monarcha;
Kochowski z upodobaniem posługuje się dwiema figurami retorycznymi, bardzo popularnymi zarówno w prozie, jak i w poezji barokowej - anaforą i antytezą.
W Psalmodii zarysował się kompromis między sprzecznymi tendencjami stylistycznymi.
7. Sława poetycka
W momencie wydania Niepróżnującego próżnowania był już Kochowski poetą znanym.
W drukowanym dorobku literackim Kochowskiego, szczególne miejsce zajmuje zbiór łacińskich biografii królowych polskich, przeznaczony dla królowej Eleonory.
O Kochowskim pisał Gawiński, Potocki, Janicki, Tarczewski.