Don Juan - George Gordon Byron

George Gordon Noel Byron, lord Byron

Urodził się w Londynie w 1788r. Wczesne lata, spędzone w Szkocji, to niedostatek, brak rodzinnej opieki (ojciec wcześnie zmarł), dokuczliwość kalectwa (wrodzone uszkodzenie stopy). W 10-tym roku życia odziedziczył, po stryjecznym dziadku, przywilej zasiadania w Izbie Lordów oraz siedzibę rodową,. Musiał teraz ukończyć studia zgodnie ze swą rangą społeczną, wśród majętnych i utytułowanych kolegów. Żył rozrzutnie, popadł w długi. Był autorem modnym i pisał dużo. Jeszcze w czasie studiów w 1807 wydał tomik wierszy zatytułowany Godziny bezczynności, bez litości zaatakowany przez krytyków. Na ataki Byron odpowiedział atakiem: w rok później wydał poemat - Angielscy poeci i szkoccy recenzenci, będący satyrą na współczesną mu literaturę angielską. Poemat zawiera też program nowej poezji.

Latem 1809 dwudziestojednoletni Byron opuścił Anglię, udając się wraz ze swym przyjacielem z Cambridge, Jamesem Hobhouse, w trwającą dwa lata podróż z Portugalii i Hiszpanii na Maltę, do Albanii, Grecji i Konstantynopola. Podróż ta była dla poety znakomitą szkołą życia, zebrał wiele materiału do twórczości i ukształtował własne poglądy na świat. Owocem dwuletniej wędrówki był szereg drobnych utworów okolicznościowych oraz dwie pierwsze pieśni Wędrówek Childe Harolda. Po powrocie do Anglii Byron dodał do poematu kilka refleksyjnych strof i wydał w 1812, odniósł on niesamowity sukces. Znalazł się wtedy w centrum zainteresowania. Na okres po 1812 przypadała tez działalność Byrona w Izbie Lordów. Wygłosił tam kilka bezkompromisowych przemówień, m.in. w obronie robotników podczas debaty o karze śmierci dla tzw. "burzycieli maszyn" oraz przeciw uciskowi Irlandii. Wystąpienia poety nie przyniosły żadnych rezultatów, co przeżył jako klęskę swojej działalności politycznej. Nałożyły się na to bolesne perypetie rodzinne. Małżeństwo z poślubioną w 1815 Anna Izabellą Milbenke rozpadło się wkrótce po urodzeniu córki, Augusty Ady.

Opinia publiczna zwróciła się przeciwko poecie, więc postanowił opuścić Anglię. Owocem literackim tego niespokojnego okresu i wędrówki wschodniej była seria powieści poetyckich o tematyce orientalnej, tj.: Giaur (powieść poetycka), Narzeczona z Abydos, Korsarz (powieść poetycka), Oblężenie Koryntu, Paryzyna.

Podczas dobrowolnego wygnania Byron podróżował przez Belgię, Niemcy, Szwajcarię do Włochy. W Szwajcarii spotkał drugiego wielkiego romantyka angielskiego młodszej generacji, Percy'ego Bysshe'a Shelleya, z którym zwiedzał Alpy, w okolicach Jeziora Genewskiego. We Włoszech zamieszkał w Rawennie, potem w Wenecji. Tam też poznał swoją ostatnia wielką miłość, hrabinę Guiccioli.

W tym okresie powstawały poematy: Więzień Chillony, Mazepa, Wyspa; dramaty: Manfred, Kain, Marino Filiero, Dwaj Oskarowie, Sardanapal, a także Proroctwo Dantego. Utwory te, a także działalność polityczna pisarza, związanego z włoskim ruchem rewolucyjnym karbonariuszy, skierowanych przeciwko Austrii, świadczą o demokratycznych, postępowych poglądach Byrona: przeciwnika feudalno-kapitalistycznego ucisku i polityki Święto Przymierza. Jest to także dowód, że poeta nie oddzielał twórczości od życia, żył tak - jak jego bohaterowie, pisał zaś o tym, co przeżywał.

Ukoronowaniem i zamknięciem jego twórczości był wielki poemat Don Juan, w którym przedstawił wszystkie konflikty wstrząsające ówczesną Europą. Pisany w Italii, w latach 1818-1824 (30-36 lat), jest złożony z szesnastu pieśni. Niestety, poeta nie zdążył go już ukończyć. W 1824, na wieść o wybuchu powstania Greków przeciwko niewoli tureckiej, opuścił Włochy i udał się do Grecji, gdzie zaangażował się w prace organizacyjne w siedzibie sztabu powstańczego w Missolungi. Niezdrowy klimat i niewygody żołnierskiego życia spowodowały, że zapadł na febrę i zmarł 19 IV 1824. Był wtedy w najbujniejszym okresie życia i twórczości.

Byron był mężczyzną wyjątkowo pięknym, zapalonym sportowcem, duże ambicje pokładał w swej umiejętności pływania, uprawiał jazdę konną i szermierkę, ćwiczył boks. Potrafił być czarujący, zawsze robił wrażenie, był sławny. Stał sie jedną z najbardziej wpływowych figur literatury XIX wieku. Zarówno jego twórczość jak i wizerunek rychło urosły do rangi legendy, znajdując wielu naśladowców wśród późniejszych poetów. Choć lorda Byrona uważa się za jednego z czołowych twórców europejskiego romantyzmu, sam (wzorem swojego mentora Johanna Wolfganga Goethego) zaliczał siebie raczej do grona klasycystów, z niechęcią wypowiadając się o młodzieży romantycznej.

Forma poezji Byrona:

Don Juan jest poematem dygresyjnym. Spotykamy się tu oko w oko z samym autorem. Nie fabuła, nie przygody młodego chłopca są właściwą treścią, ale dygresje poety, w których o wszystkich zjawiskach życia mówi sam od siebie.

Kanwa Don Juana łączy w sobie przygody miłosne, podróżnicze i wojenne. Młodzieniec z Sewilli jest rozbitkiem na greckiej wyspie, kolejno kochankiem córki pirata Haidea'y, (w dalszych częściach, które nas nie obowiązują)sułtanki, carycy Katarzyny, walczy w szeregach rosyjskich, w końcu zostaje emisariuszem politycznym w Anglii. To ostatnie daje poecie najlepszą okazję do satyrycznych aluzji i dygresji na wiele tematów, od których zresztą poemat dosłownie pęka; aczkolwiek byłoby słuszniej powiedzieć, że właśnie agresywno-ironiczne dyskursy stanowią substancję utworu. Jednolita jest natomiast forma ze zwrotką ottawa rima, choć praktykowaną figlarnie.

Byron ogarnął w utworze najważniejsze sprawy ludzkiego życia. Od chaosu problemów filozoficznych swojej epoki, poprzez oceny aktualnych wydarzeń politycznych, jasne obrazy społecznego układu sił, aż do panujących obyczajów i naturalnych uderzeń ludzkiego serca. Don Juan jest wielką satyrą na współczesność, sławnych, poważnych ludzi, rządzącą klasę społeczną, która rodziła nową tyranię, ucisk ekonomiczny i narodowy. Ta drapieżna klasa jest właściwym bohaterem utworu.

Lata powstania poematu (1818 - 1824) to wzrost wpływów burżuazji, tworzenie kapitalizmu, rewolucja we Francji, powszechne ruchy wolnościowe. W Anglii postępował wyzysk klasy robotniczej, niezadowolenie pracujących i ogólne wrzenie społeczne. Sytuacja ta sprawiła, że utwór Byrona jest wymowny ideologicznie, politycznie bojowy, polemiczny i mocno publicystyczny.

Treść:

Pieśń I.

Autor przedstawia swojego bohatera: Don Juan urodził się w Sewilli, jego ojciec Don Jose był dzielnym rycerzem czystego rodu. Matka, Dona Inez, była kobietą uczoną, dowcipną. Znała łacinę, alfabet grecki, francuski, miała talent do matematyki. Była doskonała. Niestety małżeństwo nie żyło w zgodzie. Don Jose zmarł na początku toczenia się rozwodu. Syn oczywiście odziedziczył majątek po ojcu. Następnie matka wysłała Don Juana do wojska i nakazała specjalny tok nauki. Krytykowała mitologię, klasyków, Homera, Wergiliusza. Dbała, aby syn badał homilie, żywoty świętych itp. Pomimo pierwotnej pychy, chłopiec w wieku 12 lat był roztropny i stateczny.

Dygresja autora o znaczeniu edukacji i krytyka postępowania Dony Inez w tym zakresie.

Don Juan wyrósł na silnego, przystojnego młodzieńca. W wieku 16 lat poznał Julię, przyjaciółkę jego matki. Była „mieszaną ” Hiszpanką o pięknych oczach. Miała 23 lata i mimo to poślubiła 50-cioletniego Don Alfonsa. Żyli oni zgodnie, ale ich stosunki były dość obojętne. W jej mężu natomiast zakochała się Dona Inez, na co Julia nie specjalnie reagowała. Równolegle powoli rozwijała się miłość młodej mężatki i Don Juana. Para broniła się przed tym, gdyż uczucie ich było zakazane, jednak ostatecznie mu ulegli. Dona Inez, mimo, iż domyślała się charakteru ich relacji, nie podejmowała żadnych działań, gdyż sama była niewłaściwie zakochana.

Pewnego razu gdy, Julia zdradziła męża, ten niespodziewanie pojawił się w domu, mimo iż miał wrócić za kilka tygodni. Don Alonso wpadł do sypialni ze zgrają ludzi i nakazał im przeszukać pokój. Gdy ktoś zerwał kołdrę z Julii okazało się leży z nią służąca. Młoda żona tłumaczyła, że poprosiła ją o towarzystwo na czas nieobecności męża. Kiedy nikogo ponadto nie znaleziono, Julia rozgniewana wyprosiła wszystkich z pomieszczenia. Wtedy Don Juan, który w dziwny sposób ukrył się w łóżku między ukochaną a służącą, miał czas na ucieczkę.

Dygresja: Byron krytykuje kochanków.

Gdy Alonso skruszony wraca do sypialni, niespodziewanie zauważa męskie trzewiki leżące obok łóżka. Pochwyca Juana i toczy z nim walkę. Młodzieńcowi udaje się uciec. Zdradzony mąż wnosi pozew o rozwód. Matka posyła niesfornego syna w podróż po Europie, zaś Julia wstąpiła do zakonu.

Dygresja: dotyczy planów Byrona na ułożenie 12-stu ksiąg tego poematu, w którym opisze wojny, miłości i wiele innych tematów. Zrobi to w oparciu o styl homerowski, gdyż jest poetą epickim. Zastosuje wiersz rymowany i użyje motywów mitologicznych. Autor wyznaje, że już 6/7 rok jest poza krajem, ma 30 lat a jego życie jest już jałowe. Zastanawia się nad tym, czym jest sława, w jakim celu ludzie pną się na wyższe szczeble. Osobiście ceni filozofię, określa się jej uniżonym sługą. Wielbi poezję.

Pieśń II.

Dygresja: o życiu ludzkim.

Dona Inez zajęła się założoną przez siebie szkołą dla malutkich dzieci, natomiast Don Juan wybrał się w podróż do Kadyksu, gdzie podobno żyją piękne kobiety. W dalszej podróży sztormy, ogromne zniszczenia statku (dziura w kadłubie, połamane żagle), spowodowały, że okręt zatonął. Uratowały się jedynie dwie załogi, 9-cio osobowa na kutrze i 30-sto osobowa w łodzi. Następnie załoga kutra, z powodu wichru, również została stracona. Z kolei na łodzi panował ogromny głód. Skłonił on ludzi do zjedzenia psa należącego do Pedrillo, następne na liście ofiar były czapki i buty. Głód nasilił się do tego stopnia, że urządzono losowanie (nazwiska rozpisano na liście Julii do Juana) rozstrzygające kto ma zostać zjedzony. Los wskazał Pedrilla - pedagoga Juana. Mężczyzna zgodził się z wyrokiem - poderżnięto mu gardło i żyły, zjedzono ciało i wypito jego krew. Pięciu mężczyzn, w tym Juan, nie uczestniczyło w konsumpcji. Ci zaś, którzy zjedli najwięcej albo postradali zmysły, albo bledli w konwulsjach, bądź też pili morską wodę i umierali jak szakale. Nazajutrz jednak niektórzy ponownie chcieli pożywić się ciałem. Tym razem ofiarą miał być tłusty chłopiec okrętowy, jednak okazało się, że został zarażony jakąś chorobą przez kobiety z Kadyksu. Następnego dnia spadł deszcz, który pozwolił załodze ugasić pragnienie. To nie zapobiegło jednak śmierci dwóch chłopców, którzy odbywali podróż z ojcami.

Po pewnym czasie , na niebie pojawiła się tęcza, a nad łodzią latał niebieski ptak. To przyniosło im nadzieję. Do tego momentu życie ocaliło tylko czterech mężczyzn. Gdy zobaczyli ląd, szybko skierowali się w jego stronę, jednak łódź rozbiła się o skały i jedynie Juan, za pomocą wiosła, zdołał dopłynąć do brzegu. Kiedy przebudził się po omdleniu, zobaczył nad sobą piękną, szesnastoletnią dziewczynę. Jak się okazało, wraz ze swoją służącą Zoe, przeniosła go z brzegu do jaskini, nakarmiła i ubrała, po czym młodzieniec pogrążył się w długim śnie.

Dygresja o wojnie.

Haidea była córka pirata. W czasie, gdy ojciec wypływał „do pracy”, dziewczyna robiła to, na co miała ochotę. Nie miała bowiem nikogo, kto mógłby się nią opiekować. O momentu pojawienia się Don Juana, często go odwiedzała i spędzali ze sobą dużo czasu. Młodzieniec powoli uczył się też ich języka. Wychowując się w takich warunkach, dziewczyna nie była świadoma czym jest stałość w uczuciach, małżeństwo itp. Kochali się.

Dygresja: o kobietach, ich miłości, o zdradzie. Byron zastanawia się, czy Juan zapomniał już o swej Julii. Mówi: „Ja się miłością niestateczną brzydzę.”

Pieśń III

Dygresja: dotyczy miłości, małżeństwa, kochanków.

Ojciec Haider nieoczekiwanie wrócił na wyspę, lecz przybył z innej niż zwykle strony. W swojej posiadłości zastał biesiadę, która z pewnością mocno obciążyła jego budżet. Jak się okazało, do mieszkańców dotarła wieść jakoby majętny pirat zmarł na morzu i żałoba przerodziła się w ucztę. Nie ujawniając się, wypytał nietrzeźwych biesiadników, z jakiej okazji zorganizowano ucztę, a poza tym dowiedział się, że jego dobytkiem rządzi teraz młody pan. Lambro wrócił do domu, ale czuł się tam nieswojo.

Dygresja: o niewdzięcznych dzieciach.

Stary pirat był wyćwiczony przez los, chytry wytrwały, ale bardzo kochał córkę. Wszedłszy do pokoju zastał młodych przy kolacji. Wokół nich krąg służby, wszystko szalenie bogate, wykwintne, ozdobne (stroje, oprawa).

Długie dygresje:

- szyderstwo z biografów, którzy szukają raczej sensacyjnych anegdot z życia znamienitych osób, niż istotnych cech ich wielkości,

- szyderstwa pod adresem Wordswortha, Southeya i Coleridge'a znienawidzonych przez Byrona, powtarzają się tu one przy każdej okazji. (S. i C. chcieli założyć w Ameryce utopijne państwo, lecz zrezygnowali ze swych planów poślubiwszy dwie siostry:)

Pieśń IV

Dygresja: o miłości.

Lambro w przypływie złości przytrzymał córkę, a przybyli z nim piraci stoczyli walkę z Juanem. Ogłuszonego i rannego w głowę oraz ramię włożyli do łodzi i wypuścili na wodę. Haidea natomiast popadła w obłęd, po długim czasie nieświadomego leżenia w łóżku. Następnie zmarła.

Don Juan obudził się na okręcie, w towarzystwie aktorów porwanych na turecki rynek. Dotarli do Stambułu, gdzie zostali związani parami o tej samej płci. Niefortunnie, dla Juana nie było już pary i przydzielono do niego piękną kobietę. Młoda dama usiłowała uwieść towarzysza, jednak ten pozostał wierny swej ukochanej z wyspy.

Dygresja: o własnej twórczości literackiej; Byron lubił niegdyś potyczki literackie, ale obecnie nie chce już „gryźć”. O sławie:

„Wielkie imiona cóż są? Marne słowa

A rządza sławy co? Przyjemność mdłego

Smaku, od której zawraca się głowa”

O przemijaniu wszystkiego, gasnącej pamięci pokoleń:

„Jednak przyjdzie czas, gdy nic nie zostanie

I z dzieł poety, i z wodza kolumny,”

Niewolnicy zostali sprzedani.

Koniec Pieśni IV, wszystkich jest XVI.

---