Późny Mezolit

Autorka: Karolina Szwajcer

Spis treści

1. Charakterystyka

1.1 Charakterystyka ogólna Mezolitu

Mezolit, środkowy okres epoki kamienia trwający od około 11000 - 7000 p.n.e. na Bliskim Wschodzie i około 8000 - 4800 p.n.e. na terenach Niżu Środkowoeuropejskiego, stanowiący stopniowe przejście od paleolitu do neolitu i związany z postępującymi przemianami klimatycznymi (cofanie lodowców).

Podstawowe źródła wyżywienia w okresie mezolitu stanowiły zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo i początkowe rolnictwo, nastąpiło udomowienie owcy i świni, wynalezione zostały: siekiera, łuk, czółno, rozpoczęto wydobycie krzemienia w kopalniach odkrywkowych (w Polsce - Orońsko), pojawiają się wyroby mikrolityczne, początki plecionkarstwa i tkactwa. Ludność mezolityczna prowadziła jeszcze na ogół koczowniczy tryb życia (okresowe osady otwarte i schronienia skalne).

Najlepiej mezolit jest poznany na terenie Europy, gdzie wydziela się trzy podstawowe zespoły kultur: krąg zachodni, krąg północny i północno-wschodni.

Pod koniec mezolitu pojawiają się najwcześniejsze świadectwa przechodzenia do gospodarki wytwórczej na obszarze Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. żyznego półksiężyca(Lewant, góry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, góry Zagros, Chuzestan). Zalążki kształtowania się tej gospodarki wywodzą się z: kultury natufskiej i kultury Zarzi. Tam właśnie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, Dżarmo, Çayönü Tepesi). Mezolit można, a nawet należy traktować jako zjawisko regionalne, związane ze sposobem adaptacji wczesnych społeczności ludzkich do nowych warunków środowiskowych holocenu.

1.2 Charakterystyka okresu na Ziemiach polskich

1.2.1 Ogólny charkaterystyka mezolitu na Ziemiach polskich

Mezolit tak samo jak paleolit czy neolit nie jest epoką, o której wiemy dużo. Na ziemiach polskich jest on o tyle zagadkowy, ze względu na to, że:

• Nie ma zbyt dużo śladów archeologicznych z tamtego okresu

• Nie wyróżnia się on szczególnie od poprzedzającej ani następującej po nim epoki, na terenach należących obecnie do Polski był to w znacznie większym stopniu okres przejściowy pomiędzy paleolitem a neolitem aniżeli (tak jak np. na Bliskim Wschodzie) czasem, w którym ludność osiada na danych terenach, bo i zwierzyna przestaje migrować.

1.2.2 Późny mezolit na ziemiach polskich

Na przełomie IX i VIII tysiąclecia na ziemiach na ziemiach polskich ostatecznie dochodzi do utrwalenia warunków klimatycznych zbliżonych do współczesnych. Zaczyna się wówczas okres holocenu, a ściślej jego najstarszy odcinek zwany preborealnym. Od tego momentu będziemy obserwować stałe polepszanie warunków klimatycznych, które osiągnie swe maksimum podczas optimum klimatu atlantyckiego w V tysiącleciu p.n.e. Nowe warunki przyrodnicze spowodowały wywędrowanie dawnej ludności schyłkowopaleolitycznej na granicy plejstocenu i holocenu.

Mezolitem nazywamy, więc okres pomiędzy początkiem holocenu a pojawieniem się pierwszych społeczeństw neolitycznych na ziemiach, które nastąpiło w połowie V tysiąclecia p.n.e. Z punktu widzenia ciągłości kultury początek mezolitu wyraża się wiec wyraźną dyskontynuacją, spowodowaną wyemigrowaniem łowców reniferów i pojawienie się na ziemiach polskich całkiem innej ludności, przybyłej przede wszystkim z terenu północno-zachodniej części Niżu Europejskiego.

Na ziemiach polskich znaleziska z okresu mezolitu są nieliczne. Wyróżnić można cztery kultury archeologiczne mezolitu na ziemiach polskich: kultura komornicka, kultura janisławicka, kultura kundajska, kultura chojnicko-pieńkowska. W okresie mezolitu na ziemiach polskich wystąpiła mikrolityzacja i geometryzacja kształtów narzędzi, czyli tendencja do zmniejszania wielkości ostrych narzędzi i broni krzemiennych. Mikrolityzację zainicjowała lepsza technika delikatnego retuszu, także brak i trudności z dostępem do krzemienia.

Na ziemiach polskich znanych jest kilka pochówków mezolitycznych. Najbardziej znanym jest pochówek z miejscowości Janisławice. Jest to grób mężczyzny w wieku między 30, a 40 rokiem życia bogato wyposażony, zawierający ponad 50 wyrobów kościanych i tyleż wyrobów krzemiennych. Ciało posypano hematytem i ułożono w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami i plecami opartymi o ścianę jamy grobowej. W rękach mężczyzna trzymał łuk i kołczan ze strzałami, z których zachowały się jedynie groty. Posiadał także naszyjnik z zębów jelenia i wisiorki z kłów dzika. Znane są także pochówki z okolic Giżycka, skromniejsze z mężczyznami spoczywającymi w pozycji leżącej.

• 6,5 tys. p.n.e. proces rozdrobnienia kultur był już w tak zaawansowanej fazie że właściwie można mówić o innej epoce a przynajmniej o jej kolejnej części. I tak, podczas gdy na zachodzie i na południu terenów dzisiejszej Polski dominowały kultury lokalne, na wschodzie i na północy, do których nowe nurty kulturowe i ideologiczne przychodziły trochę później, widać było jeszcze kultury rozwijające się na obszarach dorównującym terenom dzisiejszym kilku województwom.

• Najważniejszą i zarazem rozwijającą się na największym terenie kulturą była kultura chojnicko-pieńkowska. Rozwinęła się się ona ok. 6,5 tys. lat temu na terenach Mazowsza i Pomorza

• kulturą janisławicką. Narodziła się ona w środkowej Polsce ok. 6,5 tys. p.n.e.. Była kulturą równoległą do kultury chojnicko-pieńkowskiej i o podobnych cechach.

• Tymczasem na Mazurach, Podlasiu i Polesiu rozwijała się kultura kundajska - potomek późnopaleolitycznej kultury świderskiej o dużej ilości cech kultury świderskiej także tych typowych dla paleolitu. Jest, bowiem rozwijana przez koczowniczych łowców reniferów.

• Wszystkie te kultury zanikają ok. 4,5 tys. p.n.e. kończąc mezolit a rozpoczynając neolit

Rozdział 2

1.Chronologia

1.1 Chronologia faz klimatycznych Mezolitu na ziemiach polskich

Faza klimatu preborealnego - trwa od ok. VIII do VII tyś. p.n.e. Odznacza się ona warunkami termicznymi, które niewiele różniły się od dzisiejszych - średnia temperatura lipca wynosiła +15stopni Celsjusza. Jest to czas powstawania gleb brunatnych brunatnych i bielicowych, stopniowego przesuwania się ku północy strefy leśnej - najpierw lasów brzozowo-sosnowych, później sosnowych sosnowych i wzrost udziału w nich takich drzew liściastych, jak: leszczyna, jesion, wiąz i olsza.

Faza klimatu borealnego - przypada na VII-V tyś. p.n.e. Odznacza się ona warunkami termicznymi, które niewiele były lepsze niż dzisiaj, odznaczały się łagodnymi zimami i ciepłymi latami o cechach kontynentalnych. W czasach tych nadal nasilały się procesy glebotwórcze. Powstawały czarnoziemy i gleby bagienne. Początkowo, w bardziej suchej fazie tego klimatu, panowały lasy sosnowe z domieszką brzozy i osiki. Później, w miarę wzrostu wilgotności klimatu, rozszerzał się udział drzew liściastych, takich jak: dębu, lipy i wiązu, a na terenach podmokłych jesionu i olszy.

Faza klimatu atlantyckiego - obejmuje czasy od V-III tyś. p.n.e., a więc przypada na schyłek mezolitu i obejmuje większość następnej epoki - neolitu. Okres ten charakteryzuje się znacznie większa ilością opadów i wzrostem temperatury w stosunku do panującej dziś o ok.2 stopni Celsjusza w przeciętnej rocznej. Takie warunki spowodowały znaczny wzrost roślinności i duże podniesienie się poziomu zbiorników wodnych, bo aż ok.2m Wzmożone opady powodowały zjawiska sinej erozji, przekształcenie profilów dolin rzecznych.

Tab.1 Fazy klimatu polodowcowego i dzieje Bałtyku

Rozdział 3

1. Kultura

1.1 Kultury późnego mezolitu na Ziemiach polskich

1.1.1 Kultura chojnicko-pieńkowska :

Obszar występowania i kontekst kulturowy 

Zespół zjawisk kulturowych utożsamianych z omawianą kulturą obejmował swym zasięgiem obszary Pomorza Wielkoplskiego, Dolnego Śląska, Mazowsza oraz Polski Środkowej. Wydzielono trzy grupy:

• chojnicką - północny-zachód;

• pieńkowską - centrum i południowy-wschód;

• barycką - południowy-zachód.

Z zastrzeżeniami włącza się do tej kultury grupę Jühnsdorf z terenu Brandenburgii.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Półsurowiec wiórowy, drobny uzyskiwano z drobnych rdzeni, zwykle jednopiętrowych. Odłupki są pozostałością zaprawy rdzeni. Wśród narzędzi najwięcej jest zbrojników: trójkąty pieńkowskie, trójkąty z retuszem trzech boków, trapezy, półtylczaki Komornica, tylczaki Stawinoga, ostrza typu Nowy Młyn (gr. chojnicka), ostrza Pieńkowskie (gr. pieńkowska). Poza tym występują drapacze i skrobacze, a w grupie chojnickiej, ciosaki i piki. Inwentarz kościany: można przypisać tej kulturze harpuny z jednym zadziorem oraz jednorzędowe. Niestety znalezisk kościanych i rogowych tej jednostki praktycznie brak.

Osadnictwo

Obozowiska, często kilku szałasowe, zakładano zwykle w dolinach rzek lub nad brzegami jezior. Szałasy były czasem zagłębione w ziemi. Obozowiska jedno szałasowe można traktować jako satelickie.

Gospodarka i społeczeństwo

Gospodarka kultury chojnicko-pieńkowskiej miała charakter typowo mezolityczny,

łowiecko-zbieracko-rybołowiecki. Grupy zamieszkiwały las niżowy z przewagą sosny. Na stanowiska niniejszej kultury poświadczona jest obecność schematycznych rytów antropomorficzne i zoomorficzne oraz zawieszki i figurki zwierząt m.in. niedźwiedzi, dzików i koni.

Wybrane stanowiska:

• Świdry Małe - Pieńki 3

• Swornigacie 1;

• Krzekotówek 8,

• Poddębe VII

• Pyzdry 3 i 5a,

• Płazówka II

1.1.2 Kultura janisławicka:

 Zwana również cyklem wiślańskim. Niekiedy bywa określana techno-kompleksem janisławickim. W tym ostatnim ujęciu grupy wchodzące w skład Janisławicienu traktowane są jak kultury. Nazwa jednostki kulturowej związana jest z miejscowością Janisławice koło Skierniewic.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Zespół zjawisk kulturowych utożsamianych z omawianą kulturą obejmował swym zasięgiem obszary pokrytelasostepem i lasem czyli tereny od górnego Podnieprza aż po górną i środkową Wisłę. Jednak elementy janisławickie występują znacznie szerzej, poza zwartym zasięgiem. Na Śląsku i w Wielkopolsce występują w kontekście kultury chojnicko-pieńkowskiej. Na wschodzie dochodzą do Siewierskiego Dońca, na północy po Dźwinę, gdzie mieszają się z grupami kundajskimi.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Technologia wiórowa, wióry są regularne i masywniejsze niż w innych kulturach mezolitycznych. Rdzenie stożkowate i pod stożkowate.

Przy wyrobie zbrojników stosowano technikę rylcowczą oraz łamanie półsurowca. Narzędzia: skrobacze wielorakie, niekiedy drapacze, rylce, przekłuwacze. Zbrojniki: ostrza janisławickie (zwane ostrzami typu Wieliszew), trójkąty, trapezy i półtylczaki wiórowe Inwentarz kościany: ostrza z dwiema płazami zbrojonymi wiórkami; sztylety z łopatek tura; noże-skrobacze z kłów dzika.

Osadnictwo

Obozowiska, przeważnie kilku szałasowe, zakładano na wydmach oraz terasach rzecznych. Ze stanowiska Grzybowa Góra XVIII/59 znana jest jama z paleniskiem, natomiast obok niej znaleziono skupisko rdzeni i obłupni - tzw. skarb.

Obrządek pogrzebowy i wierzenia

Stanowisko eponimiczne dla tej kultury, łączy się ze znaleziskiem grobowym. Zmarłego złożono w pozycji siedzącej i posypano ochrą. Prawdopodobnie czerwona barwa miał symbolizować krew - życie. Pochówek zawierał rdzenie i obłupień (krzemień czekoladowy), 21zbrojników (układ sugeruje pęk strzał), wióry, tłuczek kamienny oraz przedmioty rogowe, kościane oraz z kłów dzika. Naszyjnik zawierały także dwa groby z Pierkunowa gm. Giżycko. Gdzie również użyto ochry. Zmarłych pochowano w pozycji leżącej.

Gospodarka i społeczeństwo 

Gospodarka kultury janisławickiej miała charakter typowo mezolityczny, gdyż poświadczone jest stosowanie przez ludność tej kultury łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa. Ludność janisławicka preferowała krzemień dobrej jakości. Na stanowiskach polskich jest to w większości krzemień czekoladowy, eksploatowany sposobem górniczym (kopalnia w Tomaszowie gm. Orońsko). Podobnie jak ochra w okolicach Grzybowej Góry (Rydno). Obydwa surowce były wydobywane i eksportowane na znaczne nieraz odległości.

1.2 Kultura duchowa społeczeństw mezolitycznych

Życie społeczne i duchowe człowieka mezolitycznego było bardzo bogate i silnie związane ze światem otaczającym go przyrody. Informują nas o tym bezpośrednio znajdowane elementy sztuki użytkowej w postaci rytów i plastyki figuralnej. Na fragmentach poroży i kości itp. Odnajdujemy ogromne bogactwo rysunków przedstawiających stylizowane wyobrażenia różnych zwierząt, roślin, a także postaci ludzkich i przez nieodgrywanych scen.

Do wyjątkowych znalezisk zwianych z kulturą duchową należą odkrycia z stanowiska Tanowo 3, gdzie uchwycone zostały materialne elementy stosowanych tam wierzeń i obrzędów, związanych z wydobywaniem krzemienia. Do wyrobiska złoża, w miejsce wydobywanych buł krzemiennych wkładane były kamienie polne itp. Czynnością tym towarzyszyło sypanie ochry w zadość uczynienie wyrządzonego zła „duchowi ziemi”.

Społeczności mezolityczne praktykowały bogate i zróżnicowane formy obrzędów związanych z chowaniem swoich zmarłych, czego wyrażeni są odkrywamy dziś pochówki grobowe. Spotyka się zarówno cmentarzyska liczące kilka lub kilkanaście grobów, jak i pojedyncze. Pochówki te zlokalizowane na terenie osad lub w ich pobliżu, bądź poza nimi.

W grobach mezolitycznych zmarłych generalnie składano pojedynczo. Znane są jednak przypadki chowania w jednym grobie kilku osobników, w tym najczęściej kobiety z dzieckiem (Altesing).

Do szczególnie Interesujących pochówków należy jeden z grobów na południowo szwedzkim stanowisku z końca mezolitu w Skatehoim II. Został tam pochowany mężczyzna w wieku około 50-ciu lat i młoda, 18-letaia kobieta, których wzajemne ułożenie sugeruje nie tylko ich miłosny związek, ale i status kobiety w tym związku. Mężczyzna ułożony został mianowicie w pozycji wy­prostowanej na wznak z rękoma opuszczonymi wzdłuż ciała, a przy jego le­wym boku kobieta — ulegle zwrócona w jego stronę i w pozycji na boku z podkurczonymi nogami, rękoma obejmującymi mężczyznę.

Zmarli wyposażani byli w różnego rodzaju narzędzia i broń oraz w naszyj­niki i wisiorki wykonywane z zębów i kości zwierzęcych, z kamiennych oto­czaków i muszli. Na cmentarzyskach w Teviec i Hoedic odnajdujemy zwyczaj przykrywania zmarłych porożem jeleniowatych oraz palenia rytual­nych ognisk. Dość powszechnie stosowano wypełnianie jam grobowych ochrą oraz posypywanie ochrą samych zmarłych.

Ten naturalny barwnik symbolizujący od najdawniejszych czasów przemianę życia i śmierci, towarzyszył społecznościom mezolitycznym podczas wszelkich ob­rzędów dotyczących sfery życia duchowego, np. w obrzędach sprawowanych w związku z „uśmiercaniem" i „wskrzeszaniem" złoża surowca krzemiennego, których to ślady odkryte zostały na stanowisku w Tanowie.

Z uwagi na sposób układania zmarłych, to znane nam dotychczas groby mezolityczne reprezentują pięć różnych typów pochówku:

a) pochówki samych czaszek

b) pochówki szkieletowe w pozycji leżącej na wznak (w układzie anatomicz­nym)

c) pochówki szkieletowe w pozycji leżącej na boku z lekko podkurczonymi nogami

d) pochówki szkieletowe w pozycji embrionalnej

e) pochówki szkieletowe w pozycji siedzącej

Pochówki częściowe złożone z samych tylko czaszek, znane są wyłącznie z terenów przy alpejskich południowych Niemiec (Grofie Ornet-Hohle, Kaufer-tsberg, Hohlestein). Są to groby grupowe zawierające od 3 do 33 osobników, mężczyzn, kobiet i dzieci.

Wielokrotnie powtarzane badania słynnego stanowiska tego typu w GroSe Omet-Hóhle wykazały, że pochówki wszystkich czaszek nie są jednoczasowe, były dokładane oraz, że stosowano ciałopalenie. Mamy tu, więc do czynienia z pewnego rodzaju grobowcami, w których składano tylko same czaszki zmarłych po uprzedniej ich kremacji. Czaszki posypywane były ochrą, obok składano rozliczne dary w postaci ozdób, narzędzi oraz jadła.

Rozdział 4

1. Gospodarka

Gospodarka łowiecko zbieracko rybołowiecki. Grupy zamieszkiwały las niżowy z przewagą sosny. Na stanowiska niniejszej kultury poświadczona jest obecność schematycznych rytów antropomorficzne i zoomorficzne oraz zawieszki i figurki zwierząt m.in. niedźwiedzi, dzików i koni. Obozowiska, często kilku szałasowe, zakładano zwykle w dolinach rzek lub nad brzegami jezior. Szałasy były czasem zagłębione w ziemi. Obozowiska jedno szałasowe można traktować jako satelickie. „ Zapewne na przełomie V/IV tysiąclecia p.n.e. w Polsce południowo-zachodniej formuje się specyficzna grupa zbieracko łowiecka plemion żyjących .

---