Uzależnienia w szkole współczesnej - monografia problemu
UZALEŻNIENIA WSPÓŁCZESNEJ MŁODZIEŻY
spis treści
Wstęp..........................................................................................................................................3
Rozdział 1. Uzależnienia we współczesnej szkole ………………………………………….4
Charakterystyka procesu uzależnienia................................................................................4
Rodzaje uzależnień...........................................................................................................10
1.2.1. Alkoholizm..................................................................................................................11
1.2.2. Narkomania.................................................................................................................13
1.2.3. Lekomania...................................................................................................................15
1.2.4. Nikotynizm..................................................................................................................18
1.2.5. Uzależnienie od seksu.................................................................................................19
1.2.6. Uzależnienie od Internetu...........................................................................................20
Rozdział 2. Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnień w szkole oraz zmiany osobowości uzależnionego ucznia.............................................................................................................22
1.3. Mechanizmy powstawania uzależnień..............................................................................22
Przyczyny powstawania uzależnień ................................................................30
czynniki uzależniające a prawdopodobieństwo wystąpienia nałogu............33
Cechy i zmiany w osobowości osoby uzależnionej....................................36
Rozdział 3. Profilaktyka i resocjalizacja osoby uzależnionej..................................................40
Pojęcia, metody i działalność profilaktyczna....................................................................40
szkolna strategia zapobiegania alkoholizmowi i narkomanii.......................42
Rola rodziny ??????????????????..........................44
Szkolna profilaktyka uzależnień.......................................................................................47
Zakończenie..............................................................................................................................50
Bibliografia...............................................................................................................................51
Wstęp
Moje zainteresowanie problematyką uzależnień jest spowodowane zjawiskiem narkomanii, z którym spotkałam się już w szkole podstawowej. Uważam, że problem ten jest bardzo poważny i należy o nim mówić a przede wszystkim z nim walczyć.
Celem mojej pracy jest ukazanie złożoności obecnie występującego w świecie jak i w Polsce problemu uzależnień oraz ich wpływu na zmianę zachowania dzieci i młodzieży. W zaprezentowanym materiale zostanie przedstawiony katalog działań przedstawiający problem nałogów a także różne formy profilaktyki i resocjalizacji odpowiadające temu zjawisku. W pracy starałam się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie sięgają po różnego rodzaju substancje.
Ściśle ograniczona objętość mojej pracy wymagała selekcji informacji. Zostały w niej omówione przede wszystkim te problemy, które wydawały się niezbędnie do zrozumienia samej istoty uzależnień dzieci i młodzieży.
Badana problematyka ujęta została w trzech rozdziałach.
W rozdziale pierwszym pod tytułem „Uzależnienia współczesnej młodzieży w świetle literatury naukowej” - zamieściłam charakterystykę uzależnienia, rodzaje uzależnień a także mechanizmy, które je powodują.
W rozdziale drugim zatytułowanym „Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnień oraz zmiany osobowości wśród dzieci i młodzieży” zaprezentowałam szereg czynników powodujących uzależnienia oraz jaki mają wpływ na osobowość człowieka.
Rozdział trzeci pod tytułem „Profilaktyka i resocjalizacja osoby uzależnionej” stanowi prezentację różnych form profilaktyki i resocjalizacji wśród dzieci i młodzieży.
Praca została napisana na podstawie literatury przedmiotu i materiałów źródłowych.
Rozdział II
Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnień oraz zmiany osobowości osoby uzależnionej
1. Mechanizmy powstawania uzależnień
Skutecznym diagnozowaniem oraz efektywnym rozpoznaniem problemów uzależnień jest poznanie potencjalnych uwarunkowań popadania w stany zależności oraz mechanizmów ich funkcjonowania. Poszukiwania ich mają tak samo długa drogę jak problem uzależnień w ogóle. Najwięcej udokumentowanych faktów zgromadzono w obszarze o najdłuższej tradycji, a jednocześnie
najszerszym zasięgu destrukcji - dziedzinie uzależnień tzw. „chemicznych”. Jak jednak szybko okazało się w praktyce, zdecydowana większość ustaleń ma zasięg i zastosowanie bardziej uniwersalne.
Szerokie analizy z zakresu zjawiska kulturowego czy socjoekonomicznego uzasadniają wiele wniosków ogólnych. Zapotrzebowanie na różnorodne środki szybkiego, efektywnego, niezawodnego działającego sposobu zmiany samopoczucia występuje już w świecie zwierzęcym. Skłonność do zrywania kontaktu z rzeczywistością ucieczki w iluzje, w świat religii, magii, sztuki, iluzji społecznych, inne wymiary sztucznych rzeczywistości, mają prehistoryczne korzenie i wraz z postępem cywilizacyjnym systematycznie narastają na całym świecie. Istotnym czynnikiem wzmagającym tę tendencje były gwałtowne przeobrażenia społeczno-ekonomiczne i polityczne występujące na przełomie wieków. Po drugiej wojnie światowej, a następnie związku z gwałtownym rozwojem środków transportu i komunikacji oraz masowego przekazu następuje wyraźna kulturowa unifikacja wzorów społecznego funkcjonowania, także w obszarze tzw. używek, narkotyków. Dobrym przykładem mogą tu być zmiany sposobu używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, w przypadku, których praktycznie zatruciu uległy tradycyjne wzory używania. Zaczęły obowiązywać koniunktury wywołane skutecznie lansowaną moda, np. przez ponad narodowe korporacje za pośrednictwem telewizji. Wzrostowi poziomu życia towarzyszy wzrost szeroko rozumianej konsumpcji pociągających za sobą wzrost uzależnień.
Analizy społeczno ekonomiczne i kulturowo-historyczne umożliwiają śledzenie ogólnych prawidłowości i dynamiki zjawisk uzależnień. Pozwalają szacować, prognozować skalę problemów, dostarczając wskazań dla polityki wobec substancji uzależniających. W niewielkim jednak stopniu przydatne są dla rozwiązywania już istniejących, konkretnych problemów indywidualnych.
Od najdawniejszych czasów niepokojąca konsekwencją stosowania środków wpływających na samopoczucie (alkohol, kawa, nikotyna, niektóre leki) było ich nadużywanie, uzależnienie się od nich. Przez całe stulecia problem ten był traktowany jedynie w kategoriach moralnych. Nadużywanie alkoholu traktowane było jako efekt słabej woli, grzech.
Działania zaradcze podejmowane na podstawie takiego rozumienia istoty problemu nie dawały żadnych rezultatów, mimo że angażowały się w nie największe autorytety. Przełom w myśleniu o uzależnieniach spowodowało potraktowanie uzależnienia, np. alkoholizmu, w kategoriach choroby.
Kolejne definicje uzależnienia okazywały się nie precyzyjne, opierały się na różnorodnych kryteriach: albo uwzględniały tylko część objawów, np. tylko somatyczne, albo wykraczały poza kliniczne pojmowanie problemu, nadając mu wyraźnie obyczajowo-moralny wymiar. Po licznych dyskusjach, w IX wersji Między narodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i przyczyn zgonów zaproponowano używanie terminu „zespołu uzależnienia od alkoholu” w miejsce stosowanych dotychczas określeń, takich jak „alkoholizm nałogów” czy alkoholizm przewlekły”. Eksperci Światowej Organizacji zaproponowali jednocześnie, aby uzależnienie od alkoholu rozpatrywać w tych samych kategoriach, co inne uzależnienia od substancji psychoaktywnych, stad tez definicja uzależnienia od alkoholu jest prawie identyczna z definicją innych uzależnień.
Wyjaśnienie mechanizmów uzależnień chemicznych oscylowały zgodnie z panującymi w medycynie trendami i sprowadzały się do poszukiwania genetycznych, alergicznych, żywieniowych, biochemicznych, hormonalnych, neurologicznych modeli wyjaśnienia. Są one w dalszym ciągu bardzo aktywne i prowadzone na bardzo szeroka skale. Zmierzają do znalezienia potencjalnych markerów fizjologicznych i biochemicznych podatności na uzależnienie oraz skutecznego leku na powstałe już uzależnienie. Jak dotychczas, badania te nie przyniosły ostatecznych rezultatów, choć wskazały znaczenie predyspozycji genetycznych, zaburzeń hormonalnych, deficytów produkcji neurotransmiterów i uszkodzeń CUN.
Zainteresowanie psychologii problematyką uzależnień wzrastało proporcjonalnie do wzrostu zapotrzebowania na usługi terapeutyczne osób uzależnionych. Nieskuteczności farmakologiczno-psychiatrycznego modelu leczenia, rozwój form samopomocowych oraz stopniowo wzrastające zainteresowanie psychologii akademickich problematyką uzależnienia zbiegło się z powojenna eksplozja uzależnień.
Psychologiczny model uzależnień zakłada, że każdy organizm żywy dąży do uzyskania pozytywnego bilansu emocjonalnego. Człowiek nie ma żadnej możliwości bezpośredniego wpływania na swą sferę emocjonalną. Emocje są konsekwencją, wynikiem relacji podmiotu w stosunku do siebie samego oraz swego otoczenia we wszystkich jego wymiarach. Uczucia mogą się wahać wiec od samobójczej rozpaczy, skrajnego cierpienia, po euforie. Możliwość odwrócenia uwagi od nękających człowieka człowieka problemów, zanurzenie się w świecie fantazji czy choćby dostarczenie sobie ciekawych wrażeń, kiedy panuje nuda i marazm, czyni z wielu normalnie podejmowanych działań przedmiot uzależnienia. Tak działać może telewizja z wszystkimi nowoczesnymi jej rozwinięciami i modyfikacjami: wideo, gry komputerowe, nie mówiąc już o rzeczywistości wirtualnej. Inicjacja najczęściej bywa ciekawa i przyjemna, a jedynym jej skutkiem jest radość ze zdobytego nowego doświadczenia. Poprawienie sobie samopoczucia polega na trzech odkryciach: zażyta substancja, podjęta czynność sprawia przyjemność: amplitudę huśtawki nastrojów można kontrolować. Metoda działa niezawodnie, jest łatwa i najczęściej tanio - dostępną. Zaleta tego typu uczenia się jest to, że opiera się ona na własnym aktywnym doświadczeniu i silnych pozytywnych przeżyciach - wzmocnieniach. W miarę trwania tej drogi trwa dalszy proces nauki, i to w dużej mierze nie uświadamianej. Doświadczenia nakładają się na siebie utrwalając się w postaci głęboko zakorzenionego nawyku dającego poczucie zmiany samopoczucia. Powstaje stereotyp dynamiczny - nowa potrzeba nałogowa. Na bazie tego nawyku przechodzi się do drugiej fazy: zależności od danej substancji psychoaktywnej czy nałogowej czynności. Pojawia się tendencja do uciekania w huśtawkę nastrojów częściej i w sposób bardziej przemyślany. W efekcie wkracza się w obszar „subkultury” picia, ćpania, zażywania, gier komputerowych, hazardu, seksu, pracy itd.
Pojawiają się eksperymenty ze sztuczną regulacją samopoczucia przy wzrastającej tolerancji na środek, czynność doprowadza do przedawkowania. W miarę jak brnie się w uzależnienie, skutki upijania się, odurzania, objadania się, nałogowego seksu, hazardu czy oglądania telewizji, pracy ulęgają zmianie. Uzależnionego wciąga powracająca fala, która wyrzuca go poza obszar bezpiecznego, kontrolowanego używania - pojawia się wewnętrzny przymus, presja, coś o znamionach „kompulsji”. Powstaje i rozwija się mechanizm, system nałogowego regulowania uczuć, według Mellibrudy pierwszy i podstawowy mechanizm uzależnień.
Reakcjami emocjonalnymi uzależnionego zaczynają sterować na łogowe mechanizmy doprowadzające do następujących zjawisk:
- substancja czy nałogowa czynność staje się podstawowym źródłem stanów pozytywnych, zmniejsza się atrakcyjność i dostępność innych, alternatywnych sposobów uzyskiwania satysfakcji;
- stany pozytywne coraz częściej pochodzą z uśmierzenia stanów negatywnych, obniża się odporność psychiczna uzależnionego oraz jego zdolność do konstruktywnego radzenia sobie z problemami, których ilość i skala systematycznie wzrasta z w związku z uzależnieniami;
- perspektywa zmiany sposobu funkcjonowania, zmiany zachowań, odstawienia środka, nie znajduje wsparcia w sferze emocjonalnego oraz repertuarze umiejętności uzależnionego;
- zaburzeniu ulega życie emocjonalne uzależnionego wahając się miedzy cierpieniem - ulgą, lękiem - uspokojeniem, przygnębieniem - pobudzeniem, złością;
- utrwala się nastawienie na bezpośrednie i zamierzone manipulowanie własnymi stanami emocjonalnymi dające, choć ograniczone poczucie kontroli, władzy sprawstwa.
Mechanizm ten doprowadza do silnej koncentracji życia osoby uzależnionej na sferze czynności ściśle związanych z uzależnieniem, odcinając ją we wszystkich ważnych płaszczyznach od normalnego życia, zubażając ja czyni sztywno zaprogramowaną ku samounicestwieniu.
System orientacyjno - poznawczy osoby zostaje częściowo zablokowany oraz zdominowany przez myślenie magiczno-życzeniowe oparte na wierze, że operacje na słowach, myślach i wyobrażeniach tworzą zmiany w realnym świecie. Odbywa się to poza świadomością. Uzależniony uczy się żyć wysłuchując się w swój coraz bardziej zakłamany umysł. Intelekt pracujący już obecnie wyłącznie na potrzeby uzależnienia - choroby, nie swojego właściciela, będzie go bronić przed zdrowym rozsądkiem, przed przyjęciem pomocy, będzie tez do samego końca ukrywał nieuchronną ruinę.
W końcu uzależniony całkowicie straci kontakt z własnymi uczuciami oraz rzeczywistością. Uzależniony wierzy w coraz przemyślniejsze usprawiedliwienia, podtrzymujące jego poczucie godności i własnej wartości, komfort psychiczny.
Po jakimś czasie do osoby uzależnionej docierają jednak informacje pogarszające opinie o samym sobie. W następnym okresie osoba uzależniona ewidentnie traci kontrolę nałogowej czynności, płaci już nie tylko wysokie koszty emocjonalne, zdrowotne, finansowe, zaburzeniu ulega tez sfera rodzinna, zawodowa itd. poczucie własnej wartości obniża się coraz bardziej, szczególnie w związku z całkowitym fiaskiem licznych prób kontrolowania czynności. W pewnym momencie niezadowolenie z siebie przechodzi w stan chroniczny, czyli jest nieświadomie odczuwalne, nawet, gdy choć czasowo udaje się nie podejmować czynności nałogowych. Teraz powstaje i dalej rozwija się trzeci z mechanizmów uzależnienia: system dumy i kontroli, inaczej określany jako „rozdwojenie JA”. Uzależniony zaczyna coraz częściej doświadczać faktu oraz konsekwencji utraty kontroli nad zachowaniem nałogowym. Wpływa to bardzo negatywnie na jego samoocenę, poczucie mocy, sprawstwa.
Psychologiczny model uzależnia się nie pozostawia cienia wątpliwości, co do nabytego charakteru wszelkich uzależnień. Jest to szczególnie istotne w kontekście historycznego może już dziś sporu w przedmiocie etiologii - dziedziczne czy nabyte. Wyjaśnienie mechanizmów uzależnień uznać należy, że behawioryzm, z wszystkimi jego rozwinięciami, wniósł do teorii, a także terapii uzależnień najwięcej.
Uzależnienie to problem utraty kontroli, (nad piciem, „ćpaniem”, jedzeniem, praca, hazardem, seksem itd.). Teoria, która zajęła się konsekwencjami funkcjonowania organizmu w warunkach utraty, braku kontroli, jest właśnie teoria wyuczonej bezradności. Cały nurt badań zjawiska wyuczonej bezradności wychodzi od fundamentalnej obserwacji: konsekwencją funkcjonowania organizmu w warunkach nie sprawowania kontroli nad biegiem wydarzeń jest zespół zmian w zachowaniu - nazywanych syndromem wyuczonej bezradności. Obejmuje on deficyt motywacyjny (obniżenie gotowości do inicjowania zachowań), deficyt poznawczy (utrudnienie w wykrywaniu związków asocjalnych miedzy zachowaniem a wzmocnieniem) oraz deficyt emocjonalny (obniżenie nastroju, zaburzenia emocjonalne).
Utrata kontroli nad czynnością jest nie tylko ważnym objawem diagnostycznym w rozpoznaniu uzależnienia. Rozpoczyna ona nowy jakościowo okres funkcjonowania osoby posiadającej wcześniej zdolność powstrzymania się od rozpoczęcia używania substancji lub przerwania czynności, która już podjęła. Z chwilą, gdy system kontroli zostanie zniszczony rozpoczyna się uzalżnieniowy trening bezradności. Może on przebiegać w dwóch etapach.
W pierwszym etapie osoba uzależniona zmienia sposób picia/zażywania czy zachowania. Coraz regularnie przedawkowując ilość spożywanej substancji doprowadza do powtarzających się stanów „upojenia”. Często środek stosowany jest już po kilka czy kilkanaście dni z rzędu - picie/”ćpanie” ciągami, nałogowa czynność podejmowana bez opamiętania - bez przerwy, wbrew rozsądkowi, np. objadanie się aż do wymiotów, gra do totalnego bankructwa, wielogodzinne wpatrywanie się w telewizor do bólu, zawrotów głowy, niedotlenienia, anemii itd.
Mechanizmy obronne nie likwidują całkowicie dyskomfortu fizycznego i psychicznego. Pojawiają się uczucia: złość na siebie za niedotrzymywanie własnych postanowień, wstydu, poczucia winy, leku, bólu fizycznego poczucie zagrożenia itd. - pobudzają osobę uzależnioną do analizy i korekty swego nieracjonalnego zachowania. Osoba uzależniona próbuje rozpoznać, zrozumieć przyczynę kolejnego picia, przedawkowania itd. poszukuje wszelkich odpowiedzi, skutecznie eliminuje hipotezę utraty kontroli - wolności działania.
W tym czasie wielu uzależnionych intensywnie rozmyśla, analizuje okoliczności, rzekome przyczyny kolejnej porażki, prowadzi rozmowy, wszczyna prywatne „śledztwa”. Zawsze kończą się one nowymi receptami na kontrolowane używanie oraz nocnymi postanowieniami wzmożonej uwagi i kontroli. Bywa też, że na tym etapie uzależniony zgłasza się pierwszy raz do lekarza, psychologa czy placówki leczenia uzależnień. Nie przychodzi jednak z zapotrzebowaniem na pomoc w całkowitym zaprzestaniu picia/zażywania czy innej nałogowej czynności. Wprost przeciwnie, interesuje go rozpoznanie wykluczające uzależnienie oraz wszelkie porady na temat sposobów nieszkodliwego używania środków - pod pełną kontrola, która ewentualnie trzeba tylko trochę poprawić. Jest to okres udowadniania sobie i innym faktu posiadania pełnej kontroli tak nad ilością, jak i sytuacjami - determinantami używania.
Natężenie i czas trwania uzalezniowego treningu bezradności są absolutnie nieporównywalne z żadną z laboratoryjnych wersji treningu bezradności. Na końcowe skutki uzależnionego treningu bezradności mogą dodatkowo - wzmacniająco wpływać inne okoliczności. Do najistotniejszych można zaliczyć wcześniejsze doświadczenia treningu bezradności, np. mającego miejsce w rodzinie alkoholowej, w instytucjach bezradnościowych, np. zakładzie poprawczym, więzieniu itp., oraz inne predyspozycje indywidualne (pewne cechy osobowości, obciążenia genetyczne, itd.)
Paradoksalnym efektem tego typu rozwoju uzależnienia jest wynikający z działania systemu „dumy i kontroli” mechanizm pozytywnego sprzężenia zwrotnego. Im gorzej wiedzie się osobie uzależnionej, tym bardziej jest ona motywowana do zaprzeczania faktom i udowadniania, że posiada zdolność do kontroli.
Część osób uzależnionych, dzięki własnym wysiłkom, najczęściej pomocy z zewnątrz, dzięki wystąpieniu szeregu sprzyjających okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych, osiągnięcie „własnego dna”, przechodzi przez fazę uświadomienia sobie faktu utraty kontroli nad używaniem środka - przyznaje się do uzależnienia.
Mogłoby się wydawać, że fakt tez powinien stać się bezwzględnym punktem zwrotnym w rozwoju patologicznych procesów uzależnienia - automatycznie skłaniać alkoholika/narkomana lub inna osobę uzależniona do zaprzestania czynności nałogowej. W niektórych przypadkach tak rzeczywiście się dzieje - nagromadzenie sytuacji kryzysowych doprowadza do zmiany kierunku aktywności poznawczej i behawioralnej - skłaniają osobę uzależnioną do podjęcia decyzji o rozpoczęciu leczenia. Sprzyja temu silne wsparcie ze strony osób najbliższych, wiedza o zasadach i możliwościach leczenia, dostępność do źródeł pomocy itd.
Dość częstym jednak scenariuszem rozwoju wydarzeń jest wejście w drugi etap treningu bezradności uzależnieniowej. Ten z kolei przebiega zgodnie z zasadami modelu klasycznego wyuczonej bezradności. Osoba uzależniona uświadamia sobie fakt utraty kontroli. Namacalnym przykładem, trudnym do zracjonalizowania, wyparcia, bywają problemy z kontrolą czynności fizjologicznych (np. wydalniczych), psychologicznych (np. kontroli emocjonalnej, nasilone zaburzenia pamięci), motorycznych (np. nie dające się opanować drżenie kończyn, problemy z utrzymaniem równowagi itd.), ale także gwałtownie rosnące długi z hazardu czy sterty niepotrzebnych nikomu produktów zakupionych w ramach nałogowych zakupów.
Powstaje sytuacja, w której człowiek uzależniony uświadamia sobie, ze większość wzmocnień pozostaje poza jego kontrolą. Ich pojawienie się nie ma żadnego związku z podejmowanymi przez niego działaniami. Wywołuje to poczucie nie tylko totalnej porażki, cierpienia i leku, rodzi tez poczucie i świadomość absolutnej bezradności - wyuczonej w uzależnieniowym treningu bezradności. Źródłem tak wyuczonej bezradności są zgenaralizowane oczekiwania braku kontroli - braku wpływu na własną sytuację życiową. Powstają klasyczne deficyty bezradności.
Spojrzenie na chroniczna fazę uzależnienia właśnie z perspektywy teorii wyuczonej bezradności pozwala lepiej źródła i mechanizm powszechnie diagnozowanych w tej fazie uzależnienia symptomów ogólnych wyczerpania, pesymizmu, poczucia beznadziejności, apatii, wycofania się z wszelkich form aktywności, totalnego zamknięcia w sobie, osamotnienia. Nieprzypadkowy jest fakt pojawienia się w tym czasie nasilonych skłonności i zachowań samobójczych oraz przypadki śmierci z apatii, z braku chęci, siły do życia.
Przedstawione powyżej sposoby rozumienia mechanizmów uzależnienia nie wykluczają się wzajemnie, wprost przeciwnie - dopełniają się ukazując je jako trwający w czasie, dynamiczny proces kształtowania się indywidualnego stylu funkcjonowania człowieka, paradoksalnego przez swą destruktywność.
2.1. Czynniki powodujące uzależnienia
Kwestia uzależnień jest bardzo złożonym zagadnieniem i wymaga wielowymiarowej perspektywy, którą postaram się przedstawić w mojej pracy. Ten rozdział poświęcony będzie analizie czynników wpływających na powstanie uzależnienia.
W swojej pracy czynnik definiować będę jako bodziec lub tez element, który przyczynia się do wystąpienia danego zjawiska. W przypadku uzależnień za stosowne uważam wyodrębnienie dwóch kategorii czynników wpływających na powstanie nałogu ze względu na ich pochodzenie. Uzależnienia są problemem konkretnej osoby w całej jego sytuacji życiowej. Przyczyny należy upatrywać w jego wnętrzu, jak i zewnętrznym środowisku.
W związku z tym wyróżniam czynniki zewnętrzne i wewnętrzne.
Czynniki wewnętrzne - to osobiste sytuacje i sposób postępowania wobec zagrożenia, a także problemy emocjonalne. Ryzyko uzależnienia zależ od tego, jak człowiek zawęża i zniekształca swoje pragnienia i jak rozumie swoją wolność. Obrona pragnień i aspiracje wymagają dojrzałości. Dojrzałość wymaga wewnętrznej dyscypliny i kompetencji w odniesieniu do własnej rzeczywistości cielesnej, posługiwania się własnymi myślami, poszukiwania odpowiedzi o sens życia i własnego istnienia. Człowiek łatwo ulega subiektywnym iluzjom, kieruje się doraźną przyjemnością, chce odczuwać szczęście tu i teraz, zawęża pragnienia. Konsekwencją zawężenia pragnień jest najpierw naiwność, następnie uzależnienia.
Czynniki zewnętrzne można ująć w postaci następujących przykładów:
- rodzina podporządkowana pracy zawodowej, bogaceniu się i konsumpcyjnemu stylowi życia. Rodzina niepewna swoich zadań, obowiązków i celów życiowych, nie przekazująca dzieciom właściwej hierarchii wartości ani dojrzałych wzorów postępowania. Rodzina dysfunkcyjna, czyli patologiczna.
- Niekorzystny kontekst społeczny. Społeczeństwo proponuje młodym słowa, aktywność i przestrzeń działania pozbawiona wartości wychowawczych. Człowiek jest bezradny wobec problemu zdobycia mieszkania, pracy i rozwoju osobistego. Otrzymuje sprzeczne treści podstawowych wartości i sensu życia.
- Niekorzystny kontekst kulturowy - demokracja i wolny rynek kosztem warunków życia, perspektyw zawodowych i założenia rodziny.
- Systemy wychowawcze, które promują spontaniczny rozwój bez odpowiedzialności i zasad moralnych.
- Środki masowego przekazu, które promują nieodpowiedzialna filozofię życia i tolerancje zła.
Na podstawie powyższej analizy za czynniki wewnętrzne uważam:
- czynnik biologiczny
- czynnik psychologiczny
- czynnik duchowy
Natomiast za czynnik zewnętrzny przyjęłam: czynnik społeczny.
Czynniki wewnętrzne:
Czynniki biologiczne - są one dziedziczne i dotyczą biologicznego podłoża warunkującego reakcję organizmu na spożycie alkoholu. W procesie tym ważną rolę odgrywa m.in. aktywność dehydrogenaz - alkoholowej i aldehydowej. W ostatnich latach pojawiły się doniesienia naukowe będące relacjami z badań nad identyfikacją genów, które mogłyby być odpowiedzialne za występowanie predyspozycji do uzależnienia. Badania te łączą występowanie uzależnienia od alkoholu m.in. z genami zlokalizowanymi w chromosomie trzynastym, w chromosomie Y oraz z genem kodującym jeden z receptorów dampaminowych. Jednocześnie można spotkać badania, z których wynika, że u około 60% osób uzależnionych od substancji chemicznych nie stwierdzono w rodzinie przypadków uzależnienia.
Czynniki psychologiczne - mają ścisły związek z wrodzonymi cechami temperamentu. Cechy te warunkują zwiększone zapotrzebowanie organizmu na stany pobudzenia czy przeżywania przyjemności, albo też odpowiedzialne są za skłonność do przeżywania stanów nieprzyjemnych (uczucia dyskomfortu). Niektórym osobom alkohol ułatwia osiągnięcie przyjemności i zadowolenia, innym daje ulgę w cierpieniu czy też pozwala na uniknięcie stanów napięcia, niepokoju, lęku, poczucia małej wartości, poczucia winy, smutku, itp. Korzystanie „z pomocy” alkoholu jest powtarzane zgodnie z zasadą utrwalania zachowań korzystnych dla organizmu (pozytywnego wzmocnienia) i w efekcie może doprowadzić do uzależnienia.
Czynniki duchowe - duchowość, której nie należy mylić z religijnością, można traktować jako sferę życia, która wiąże się z jakością zaangażowania w sprawy, rzeczy czy ludzi, którzy zajmują najważniejsze miejsce w naszym życiu. Odzwierciedla ona kierunek zaangażowania emocjonalnego i charakter związków z czymś lub kimś najważniejszym, dotyczy wartości, celu i sensu życia, decyduje o chęci życia. Zdaniem ks. prof. J. Tischnera kluczem do duchowości jest wolność, a sama duchowość przejawia się w sztuce, w kulturze, w pewnej niezależności sądów, w sposobie podejścia do świata, a także w stosunku do samego siebie. Alkoholizm jest chorobą duchową, bowiem w miarę jej rozwoju, alkohol staje się czymś wyjątkowo ważnym w życiu, ośrodkiem szczególnej uwagi i obiektem relacji. Przy pomocy alkoholu podejmowane są, bowiem próby opanowania lęku egzystencjalnego, zaspokojenia potrzeby odczuwania przyjaźni i ufności, potrzeby odczuwania znaczenia, celu, sensu i wartości życia. Niektórym osobom alkohol pozornie pomaga wypełnić pustkę życia. Nie zauważają natomiast, że wypiera on jednocześnie coraz więcej rzeczy wartościowych, uniemożliwia urzeczywistnienie posiadanych talentów i zdolności, a tym samym pogłębia istniejącą już pustkę. Chwilowe poczucie siły, jedności, przyjaźni czy wspólnoty zanika prawie natychmiast z chwilą, kiedy alkohol przestaje działać. Pojawia się natomiast coraz większe osamotnienie, od którego pozorną ucieczką jest kolejna porcja alkoholu.
Czynnik zewnętrzny:
Czynniki społeczne - związane są m.in. ze środowiskiem rodzinnym, obyczajowością i postawami społecznymi wobec picia alkoholu, dostępnością napojów alkoholowych (ceny, gęstość punktów sprzedaży i godziny ich otwarcia, zawartość alkoholu w napojach), a także z obecnością różnorodnych problemów (rodzinnych, zawodowych, prawnych, materialnych, zdrowotnych itp.).
Kolejnym istotnym elementem w procesie analizy czynników powodujących uzależnienie są czynniki ryzyka.
Poprzez kategorię czynników ryzyka definiujemy bodźce powodujące, że istnieje większe prawdopodobieństwo, że uzależnienie powstanie właśnie u tej, a nie innej osoby i wiążą się z prawdopodobnymi przyczynami powstawania uzależnień. Potencjalnie bardziej narażone na uzależnienie są osoby, które gorzej radzą sobie ze stresem i kłopotami, łatwiej poddają się presji otoczenia lub potrzebują natychmiastowej ulgi w nieprzyjemnych sytuacjach.
Przyczyny powstawania uzależnienia nie są do dziś dokładnie poznane. Tym niemniej, uznaje się za nie takie czynniki jak predyspozycje genetyczne (obciążenie rodzinne), "siłę uzależniającą" danej substancji, nacisk otoczenia, zaburzenia emocjonalne, nerwice, depresję, niską samoocenę oraz stres. Bardzo rzadko uzależnienie może także powstać na skutek podawania silnych leków przeciwbólowych w uzasadnionych medycznie przypadkach.
Konkludując chciałabym podkreślić, iż opisane przeze mnie czynniki zdecydowanie przyczyniają się do powstania uzależnienia. Zainteresowanie środkami uzależniającymi przez młodzież kończącą szkołę podstawową nie jest natomiast równoznaczne z dostaniem się jednostki w tryby machiny uzależnienia. Jak starałam się przedstawić, wynika ono ze specyfiki okresu rozwojowego, jaki przechodzą młodzi ludzie w wieku 12-15 lat. Mam nadzieję, że przedstawiony bliżej kontekst psychologiczno-rozwojowy osoby w okresie wczesnej adolescencji pozwoli uświadomić czytelnikowi problem uzależnienia dzieci od środków odurzających i uwrażliwić go nań, a nade wszystko zrozumieć przyczyny sięgania po używki przez coraz to młodsze dzieci.
2.2. Korelacja pomiędzy czynnikiem uzależniającym a prawdopodobieństwem występowania nałogu
Używanie środków odurzających (papierosy, narkotyki, alkohol) nie jest zjawiskiem nowym, ale aktualnym i ważnym, gdyż stanowi zagrożenie dla współczesnej młodzieży. Obecnie obserwuje się coraz większą liczbę osób uzależnionych od środków odurzających. Udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego ludzie sięgają po środek uzależniający wymaga analizy zachowań człowieka, na które mają duży wpływ czynniki biologiczne, społeczne i środowiskowe.
Jeden z obszarów badań koncentruje się na poszukiwaniu cech biologicznych, warunkujących powstanie uzależnienia od substancji. Można wyróżnić dwa kierunki tych poszukiwań: zajmujący się indywidualnymi różnicami podatności na uzależnienie się, wynikającymi z cech genetycznych, oraz sprowadzający uzależnienie do zmian mózgowych, spowodowanych przewlekłym przyjmowaniem substancji.
Zgodnie z jedną hipotez dotyczących uzależnienia od substancji, ludzie mogą dziedziczyć większą skłonność do rozwinięcia się takiego uzależnienia (uwrażliwienia). Badania rodzinne nad zaburzeniami związanymi z używaniem alkoholu przeprowadzone przez Kendlera, Davisa i Kesslera w 1997r sugerują, że takie zaburzenia skupiają się w pewnych rodzinach. W przeprowadzonym ostatnio badaniu, u ponad jednej trzeciej (36%) krewnych osób z zaburzeniami związanymi z używaniem alkoholu również rozpoznano takie zaburzenia (nadużywanie lub uzależnienie), w porównaniu z 15% krewnych osób z grupy kontrolnej. Związek ten był silniejszy w badaniu, w którym uwzględniono cześć uzależnienia od alkoholu wśród rodzeństwa - 50% męskiego rodzeństwa osób, u których rozpoznano uzależnienie od alkoholu, spełniało kryteria uzależnienia alkoholowego, w porównaniu z 20% męskiego rodzeństwa osób z grupy kontrolnej. Dla rodzeństwa płci żeńskiej części te wyniosły odpowiednio 24% i 6%. Widać wiec wyraźnie, ze zaburzenia związane z używaniem alkoholu często występują u więcej niż jednego członka rodziny.
Wyniki tych badań wykazują na skupienie się w niektórych rodzinach związanych z używaniem substancji. Badania rodzinne nie pozwalają na rozdzielenie wpływu czynników genetycznych i wpływu czynników środowiskowych. Powodem skupienia się może być po prostu fakt, że rodzeństwo żyje w tym samym środowisku, nie zaś uwarunkowania genetyczne. Udział genów i środowiska można oddzielić dzięki badaniom dzieci adoptowanych oraz bliźniąt jedno lub dwujajowych.
W badaniach analizuje się częstość zaburzeń u osób adoptowanych, biorąc pod uwagę stan zaburzeń u ich rodziców biologicznych i rodziców adopcyjnych. Pozwala to na ocenę wpływu czynników genetycznych (stan zdrowia rodziców biologicznych) i środowiskowych (stan zdrowia rodziców adopcyjnych) na uwrażliwienie wobec zaburzeń związanych z używaniem substancji. Z badań przeprowadzonych przez Bohmana, Sivardssona w 1981 wynika, że istnieje ważny czynnik genetyczny, wpływający na uwrażliwienie osób adoptowanych wobec zaburzeń związanych z używaniem alkoholu.
Badacze próbują tworzyć model uwrażliwienia na powstawanie zaburzeń związanych z używaniem substancji, w których uwrażliwienie jest rezultatem działania czynników genetycznych lub środowiskowych. Dziedziczność palenia tytoniu oszacowano na 53%.
Nie ma przekonujących dowodów na to, że osoby, które nawykowo i tendencyjnie używają, której z substancji, w zasadniczy sposób różnią się od tych osób, które używają innych substancji. True i Tsuang w latach 1998 - 1999 przeprowadzili badania na bliźniętach płci męskiej w kwestii wspólnego genetycznego uwrażliwienia wobec nadużywania substancji. Jedno z tych badań zostało poświęcone udziałowi czynników genetycznych i czynników środowiskowych w nadużywaniu nielegalnych substancji i uzależnieniu od nich. Badacze stwierdzili występowanie istotnego wspólnego składnika genetycznego. Podobna analiza uzależnienia od alkoholu i nikotyny ujawniła występowanie u bliźniąt płci męskiej istotnego wspólnego uwrażliwienia genetycznego w stosunku do obu tych substancji, z 26-procentowym udziałem całkowitej zmienności ryzyka uzależnienia od alkoholu w genetycznym ryzyku uzależnienia od nikotyny.
Wiele czynników społecznych i środowiskowych ma ścisły związek z używaniem substancji i z zaburzeniami związanymi z używaniem substancji.
Osoby przejawiające zachowania antyspołeczne prawdopodobnie są bardziej podatne na używanie substancji psychoaktywnych. Młodzież z zaburzeniami zachowania istotnie znacznie częściej popada w zaburzenia związane z używaniem substancji niż młodzież bez problemów z zachowaniem. Im wcześniej ujawnione, bardziej różnorodne i poważne są zaburzenia antyspołeczne u dziecka, tym częściej będą one trwać do wieku dojrzałego, przy czym nie prawidłowe używanie substancji jest jedynym z takich antyspołecznych zachowań. Co więcej jest bardziej prawdopodobne, że dzieci i młodzi ludzie z objawami lęku lub depresji rozpoczną używanie substancji we wczesnym wieku i doświadczą związanych z nim problemów.
Również środowisko rówieśnicze ma duży wpływ na zachowania związane z używaniem substancji uzależniających. Okolicznościami sprzyjającymi zainteresowaniu się narkotykami były: środowisko kolegów narkomanów (37%), prasa (57%) oraz ciekawość i moda (56%).
Następnym czynnikiem, który na wiele sposobów przyczynia się do powstawania problemów związanych z używaniem substancji uzależniających, jest rodzina, która jest najważniejszym środowiskiem kształtujący, osobowość jednostki, zaspokajającym potrzeby psychiczne i uczącym wzorów wchodzenia w interakcje społeczne. Wśród rodzinnych czynników ryzyka wymienia się: nadużywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych w rodzinie, konflikty małżeńskie, zachowania dewiacyjne rodziców, ich ubogie i niespójne praktyki wychowawcze, niekorzystny klimat emocjonalny w rodzinie.
Proces modelowania rodzinnego jest bardzo ważna zmienną wpływającą na ryzyko nałogu. Alkoholizm w rodzinie jest jedną z najważniejszych przyczyn jej dezorganizacji i nieprawidłowego wypełniania funkcji. Posiadanie rodzica biorącego lub aprobującego branie środków uzależniających znacznie zwiększa prawdopodobieństwo zażywania ich przez dziecko. Wpływ modelowania rodzinnego ma duże znaczenie szczególnie w Polsce, gdzie obserwuj się wzrost spożycia alkoholu i zwiększająca się liczbę osób uzależnionych, przede wszystkim mężczyzn, ale również i kobiet. Często przeradza się to w tradycję rodziną i staje się wzorem dla dzieci. Rodziny patologiczne stanowią niekorzystne środowisko wychowawcze. Dzieci z takich rodzin nie mają zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa i innych potrzeb emocjonalnych. U wielu dzieci alkoholików często występują nerwice, agresywność i trudności w szkole.
Zachowania dewiacyjne oraz uzależnienie młodzieży mogą wiązać się z niedostatecznym poziomem wsparcie oraz niejasnych wymagań rodzicielskich z niespójną i niekonsekwentną dyscypliną.
Wspieranie dzieci przez rodziców jest elementem zapewniającym poczucie komfortu i przynależności. Zbyt małe wsparcie i luźna kontrola rodziców może prowadzić nie tylko do uzależnienia u młodocianych, ale również do obniżenia zaufania do samego siebie, wiary w siebie i do gorszej społecznej adaptacji oraz braku zdolności do nawiązania prawidłowych relacji z innymi ludźmi.
Uzależnienie jest jednym z problemowych zachowań okresu dorastania wiąże się z rodzinnym kontekstem funkcjonowania nastolatków. Negatywne postawy rodziców wobec uzależnień, realistyczne wymagania i kontrola, a ponadto wspólne spędzanie czasu z rodzicami w odniesieniu do chłopców, i okazywanie przez rodziców wsparcia dziewczętom mogą sprzyjać ograniczeniu intensywności uzależnień przez dorastających.
Powstało wiele teorii wyjaśniających, dlaczego to, dzieci i młodzież uzależniają się od substancji psychoaktywnych. Każdy poziom wyjaśnienia - genetyczny, psychologiczny czy społeczno-kulturowy znajduje potwierdzenie w badaniach empirycznych, jednak te różne poziomy nadal wymagają scalenia w jeden, wszechstronny model nałogu.
. Cechy i zmiany osobowości osoby uzależnionej
Uzależnienie jest wielkim niwelatorem. Pod jego wpływem dzieci i młodzież stają się tak podobni, że można opracować jednolity profil zachowań. Młodzież wkraczająca w fazę nałogu będzie staranie ukrywać używanie narkotyków, ale zmiany zachowań i osobowości spowodowane przez nadużywanie różnych środków odurzających będą oczywiście dla każdego obserwatora. Zachowania staną się przewidywane.
Wśród cech osobowości, które można wymienić u osoby uzależnionej od narkotyków wysuwa się na pierwszy plan zmienność, otwartość, uległość, i towarzyskość. Natomiast u alkoholików dominującą cechą jest drażliwość, zmienność, tendencje do autodestrukcji i towarzyskość.
Badania Kalifornijskiej Interwencji Osobowości wykazały bardzo niski poziom dojrzałości społecznej u tokyskomanów, wyrażający się obniżonym poczuciem odpowiedzialności, brakiem opanowania, zmniejszonym stopniem uspołecznienia. Toksykomanów charakteryzowały niekonwencjonalność, oryginalność. Alkoholicy różnili się od osób nieuzależnionych tylko w zakresie dwóch cech wskazujących na niski poziom odpowiedzialności i uspołecznienia alkoholików.
Tosykomani w stosunku do osób nieuzależnionych i alkoholików wykazywali wyraźne obniżenie poziomu poczucia sensu życia. Charakterystycznymi objawami obniżonego poczucia sensu życia u toksykomanów były: akceptowane samobójstwa jako jedynego wyjścia z trudnej sytuacji, poddawanie w wątpliwości sensu istnienia. Podstawą tych tendencji, jak się wydaje, była negatywna ocena wartości własnego życia, przezywanie pustki egzystencjalnej i poczucie zagubienia w świecie. Ta sytuacja była wywołana poczuciem rozbicia, brakiem entuzjazmu i niepowodzenia w życiu. Objawy powyższe, chociaż w mniejszym stopniu nasilenia, wystąpiły także u alkoholików.
W strukturze niepokoju u większości badanych wystąpiły objawy takie jak: wysoki poziom niezrównoważenia emocjonalnego; paranoidalna nieufność, skłonności do obwiniania się oraz w wysokim stopniu niezintegrowana osobowość. Cechy te w znacznym stopniu charakteryzowały alkoholików.
W obszarze konfliktowym okazała się kategoria obejmująca obraz samego siebie. Większość toksykomanów wykazywała negatywny stosunek do siebie, nie miała planów życiowych, ich postawa wobec przyszłości była pesymistyczna. Podobną postawę, chociaż w mniejszym stopniu wykazywali alkoholicy.
Najbardziej konfliktowym obszarem była postawa w stosunku do rodziny. Najmniejszym zaburzonym obszarem okazała się sfera kontaktów interpersonalnych, w szczególności stosunek do podwładnych i przełożonych, do kolegów i przyjaciół oraz do znajomych.
Natomiast cechami osobowości palaczy papierosów jest: łamanie konwencjonalnych zasad, trudności w przystosowaniu się do wymogów, jakie niesie ze sobą codzienne międzyludzkie życie; niski poziom zdolności przywódczych, przejawiający się skłonnością do przekroczenia norm, małym przekonaniem o wartości własnych wysiłków i możliwości; niski poziom dorosłego, niepewność w stawianiu czoła wymaganiom dorosłego życia. Z tego wynika, ze są aroganccy, skłonni do niedowiarstwa, cynizmu, czasem zarozumiałe i reagujące w sposób niekontrolowany. Wielu z pośród palaczy przeżywa ambiwalęcje, jeżeli chodzi o własne możliwości i zaufanie o siebie do siebie, sąd pojawiające się trudności w podejmowaniu działania. Sceptyczne ustosunkowanie do własnych osiągnięć sprawia, iż są niezdecydowani i bardzo niezadowoleni ze swego stanu, braku wytrwałości i cierpliwości, łatwo wpadają przy tym w podrażnienie.
Obojętność do wymagań, współzawodnictwa jest rezultatem niepewności siebie. Osoby takie nie lubią zwracać na siebie uwagi, unikają sytuacji wymagających wyboru, decyzji, szukają stabilizacji i ciągłości w swoim otoczeniu, unikają ryzyka, starają się być sumiennie, rzetelne, niewiele żądają dla siebie. Wśród palaczy są też jednostki, które raczej unikają kontaktów, są bardziej niezależne, choć nie pozbawione wewnętrznych trudności i konfliktów z innymi. Optymistyczne uosobienie, obiektywnie stanowcze, w stosunku do ludzi zachowują czujność, mają też tendencje do wycofania i karania się. Wielu tez przejawia zbytnie zainteresowanie swoimi sprawami i skoncentrowanie na sobie. Palacze to również osoby niedostosowane społecznie i osobowościowo. Bywają też konformiści z zasady konwencjonalni, często ulegają podporządkowaniu, kosztem własnej indywidualności i stąd przeżywają konflikty między dążeniem do indywidualności a podporządkowaniem, które zakłócają ich wewnętrzną harmonię i spokój.
Gdy popatrzymy uważnie na przebieg i skutki tych nałogowych czynności, zobaczymy, że w każdym przypadku towarzyszą im specyficzne i intensywne stany emocjonalne, odgrywające istotną rolę w uporczywym podejmowaniu zachowań przynoszących szkodę. Wydaje się, że osoby te nie licząc się z kosztami poszukują tych stanów i, że nie mogą się bez nich obejść. Dotyczy to nie tylko tych, którzy zażywają chemiczne substancje bezpośrednio zmieniające stany psychiczne, ale i tych, którzy nadają normalnym skądinąd zachowaniom taką intensywność i specyfikę, że prowadzi to do podobnych stanów emocjonalnych. Szczególną rolę spełniają takie stany jak intensywne doświadczenie przyjemności zbliżającej się do rozkoszy i ekstazy, ostre wzbudzenia stanów napięcia i ekscytacji, głębokie stany rozluźnienia i relaksacji zbliżające się do stanów depersonalizacji oraz specyficzny rodzaj doznań nazywanych stanami zmienionej świadomości.
Wydaje się również, że kluczową rolę w rozpowszechnianiu się nałogów odgrywa dążenie do uzyskania kontroli nad stanem swoich uczuć w celu złagodzenia cierpienia i zapewnienia sobie poczucia przyjemności. Obecność tego dążenia w życiu człowieka wydaje się zrozumiała, ale niektóre sposoby jego realizacji mogą wciągać w poważne niebezpieczeństwa. Nadmiernie eksploatowane narzędzia służące do uzyskania panowania nad stanem własnych uczuć mogą się przekształcać w pułapki nałogów. Człowiek staje się niewolnikiem tych narzędzi - traci zdolności do dowolnego ich używania i to one używają jego.
Nałogi są destrukcyjnymi przywiązaniami do specyficznych stanów emocjonalnych oraz do substancji lub zachowań, które te stany mogą wzbudzać. Alkohol, narkotyki, nikotyna wchodzą w bezpośrednie reakcje chemiczne z tymi miejscami w mózgu, które zawiadują naszym życiem emocjonalnym. Dlatego przywiązanie do tych substancji, choć inspirowane doświadczeniami indywidualnym, jest szczególnie silne, ponieważ bardziej bezpośrednio jest wzmacniane tymi biochemicznymi uwarunkowaniami. Natomiast w przypadku przywiązywania się do zachowań - wpływ tych problemów osobistych jest większy, ponieważ to z nich wypływa znacznie więcej impulsów, żeby te zachowania ciągle powtarzać, z coraz większą siłą i determinacją. Rozbudowywanie się zbioru zjawisk nałogowych koncentruje się w trzech szczególnie ważnych dla osobowości obszarach: pierwszy - to obszar regulowania życia emocjonalnego, drugi związany jest z funkcjonowaniem umysłu człowieka, trzeci - z rdzeniem osobowości, który tworzy tzw. „ja” człowieka. Zjawiska nałogowe - w tych trzech obszarach - coraz bardziej scalają się, zaczynają powstawać pewne formacje psychologiczne w świecie uczuć, w pracy umysłu i w strukturze „ja”. Coraz mocniej rozbudowujące się te sztywne i trwałe twory przekształcają się w którymś momencie z pewnej osobowościowej tendencji w chorobę, która się nazywa uzależnieniem i która u części osób grozi unicestwieniem.
Rozdział III Profilaktyka i resocjalizacja osoby uzależnionej
3.1. Pojęcia, metody i działalność profilaktyczna
Profilaktyka jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.
Termin profilaktyka jest rozumiany rozmaicie w zależności od dyscypliny, w której jest ona rozpatrywana. Wielu autorów posługuje się dwoma określeniami: profilaktyka i prewencja. Prewencja łączy się jedynie z zapobieganiem popełnieniu czynów przestępczych, dotyczy tylko jednej sfery życia społecznego. Natomiast przez profilaktykę społeczną rozumiemy zapobieganie klęskom społecznym i wykolejeniom. Profilaktyka w rozumieniu potocznym jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby. Szczegółową definicję postępowania profilaktycznego podaje A. Podgórecki, który pod terminem tym rozumie takie postępowanie, które dążyć będzie do zapobiegania negatywnych stanom rzeczy, które mogą dopiero zaistnieć. Wydawałoby się więc, ze postępowanie profilaktyczne może mieć miejsce wtedy, gdy z pozoru nie ma negatywnej oceny ogólnej jak konkluzja diagnozy wstępnej, ponieważ nie ma oceny negatywnej tego, co istnieje obecnie. Taki pogląd były mylny.
W zakresie działalności profilaktycznej można wyróżnić:
- profilaktykę powstrzymującą, która zmierza do wczesnego powstrzymywania danego osobnika przed nałogiem, różnymi środkami utrudnienia podjęcia decyzji lub wprowadzenia w życie decyzji dotyczącej czynu nagannego lub ich serii
- profilaktykę eliminująco - objawową, polegającą na możliwie wczesnym wykrywaniu i wczesnym reagowaniu na pierwsze zwiastuny wykolejenia społecznego
- profilaktykę eliminująco - uprzedzającą, która powinna obejmować możliwie wczesnym wykrywanie czynników związanych z otoczeniem tj. czynników środowiskowych i sytuacyjnych.
Profilaktykę można też podzielić na:
- profilaktykę pierwszorzędową czyli działanie mające na celu z jednej strony promocję zdrowia i przedłużanie życia człowieka, z drugiej zaś zapobieganie pojawianiu się problemów związanych z używaniem i nadużywaniem środków odurzających. Akcentuje się tutaj budowanie i rozwijanie różnorodnych umiejętności radzenia sobie z wymogami życia. Ważne jest też dostarczenie rzetelnych informacji dostosowanych do specyfiki odbiorców.
- Profilaktyka drugorzędowa, która ma na celu ujawnienie osób o najwyższym ryzyku popadnięcia w uzależnienia oraz pomaganie im w redukcji tego ryzyka
- Profilaktyka trzeciorzędowa to interwencja po wystąpieniu uzależnienia. Ma ona na celu z jednej strony przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego z drugiej zaś - umożliwienie osobie leczącej się powrotu do społeczeństwa, prowadzeniu w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia.
Najważniejszymi instytucjami wychowywania są rodzina i szkoła. W procesie wychowania człowieka przyswaja sobie wartości i normy moralne, estetyczne, prawne itp., które są niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie, i to jest główne zadanie szkoły.
W profilaktyce wyróżnia się trzy koncepcje wychowania użytecznego:
- wychowanie przez informowanie - poinformowanie o działaniu czynnika i uzależniającego oraz o motywach ich konsumpcji
- wychowanie przez indoktrynowanie - akcentuje czynniki oceniania
- wychowanie przez nakazywanie - steruje się zachowaniem bezpośrednio przez nakazy, przepisy i związane z tym sankcje
Aby wychowanie było skuteczne, ważne jest połączenie tych trzech koncepcji wychowania.
3.2. Strategia zapobiegania alkoholizmowi i narkomanii
W celu skuteczniejszemu przeciwdziałaniu alkoholizmowi i narkomanii wypracowano różne strategie i modele działań wobec osób uzależnionych. Są to cztery kierunki działań, które prowadzą do zmniejszenia lub eliminacji szkodliwych skutków nadużywania środków uzależniających.
Pierwszy z tych kierunków to prawniczy: polegający na wydawaniu odpowiednich nowych ustaw i przestrzeganiu dotychczasowych, na zastosowaniu bardziej restrykcyjnych przepisów, które ograniczyłyby rozpowszechnienie się zjawiska alkoholizmu i narkomanii w społeczeństwie.
Drugi to polityka rządowa i społeczna prowadzona przez centralne, lokalne oraz inne organizacje społeczne, które kształtują postawy i wpływają na zachowanie się jednostek oraz grup poprzez ograniczenie dostępu do alkoholu i środków narkotycznych, określenie, kiedy i komu mogą być sprzedawane, ustalanie ceny, określenie legalności sprzedaży, wprowadzenie zakazu produkcji, przywozu, ich reklamy, ograniczenie ich używania obyczajach kulturowych.
Trzeci to wczesna diagnoza kliniczna oraz interwencja zmierzająca do wykrycia i rozpoznania nałogu oraz zapobiegania jego rozszerzaniu i usuwaniu uszkodzeń psychofizycznych w organizmie alkoholika czy narkomana. Ten kierunek wymaga opracowania modelu opieki, który należy wprowadzić w różnych grupach: w szkole, w środowisku wysokiego ryzyka. Należy rozeznać się w sytuacji, gdzie i jak można dokonać wczesnej diagnozy oraz jak zorganizować pomoc środowiska dla zagrożenia.
Czwarty to prowadzenie szkoleń w szerokim zakresie. Polega to na przekazywaniu fachowej wiedzy, wpajaniu odpowiednich poglądów na temat wartości integralnego wychowania, kształtowania opinii, postaw społecznych. Ten program obejmuje proces internalizacji wartości i norm etycznych, wyjaśniania, motywowania, przyswajania sobie umiejętności podejmowania dojrzałych decyzji.
W profilaktyce młodzieży należy zmierzać do integracji sfery emocjonalnej i intelektualnej w rozwoju osobowym. Może być ona stosowana w szkołach gdzie młodzież przechodzi różne cykle rozwojowe. Problemy uzależnień są rezultatem wielu przejawów życia kulturowego. Programy zapobiegania powinny być starannie wypracowane, cierpliwie wprowadzane w życie, powinny być długoterminowe i wszechstronne.
O to osiem programów działaniu w stosunku do osoby uzależnionej:
- programy - obejmują one wysiłki miedzy osobowe i wysiłki masowego przekazu; np. bardzo duża siłę i zakres oddziaływania ma reklama, która powinna w każdym przypadku być stosowana rzetelna informacja o skutkach i niebezpieczeństwie środków odurzających.
- wyjaśnienie systemu wartości, identyfikacja z nimi, uczenie umiejętności podejmowania decyzji i wychowania integracyjnego - polega na zachęceniu słuchaczy do konfrontacji z faktem uzależnienia, utratą pozycji społecznej, zawodowej i rodzinnej. Należy wykazać, że branie środków czyni człowieka niewolnikiem, stawia go ostatecznie w sytuacji bez wyjścia. Programy szkolne powinny obowiązkowo uczyć młodzież umiejętności podejmowania decyzji i metod radzenia sobie w trudnych sytuacjach, w sytuacjach nacisku ze strony rówieśników, sugestii, reklamy, propagandy i narzucenia opinii starszych, opinii mody, organizacji politycznych. Uzbrojenie w taki pogląd ludzi spowoduje ze będą działać odpowiedzialnie, będą dystansować się i unikać środków odurzających.
- Stosowanie perswazji w celu formowania właściwych postaw - metodę ta można stosować w społecznym i kulturowym kontekście w odniesieniu do norm społecznych w celu wywołania zmiany zachowania jednostki wobec picia alkoholu i zażywania narkotyków, w celu unikania ich nadużywania albo całkowitej abstynencji od nich. Starannie przygotowany program perswazji jest bardzo przydatną strategią i powinien być częścią ogólnej działalności w zapobieganiu uzależnieniom. Dotychczas nie ma ewidentnych dowodów na to, że sama informacja o środkach odurzających jest wystarczająca strategią zapobiegania.
- Wzrastający szacunek dla samego siebie i poczucie własnej wartości - strategia ta ma na celu wzrost poczucia wartości jednostki u niej samej. Należy wskazać ludziom na ich indywidualne zdolności i osiągnięcia oraz wskazać ich wartość dla społeczeństwa.
- Wyodrębnienie narkomani od innych ryzykownych zachowań - jest to strategia rozwoju programu, która umożliwia zmniejszenie negatywnych skutków zażywania narkotyków bez bezpośredniej konfrontacji z narkotykiem. Nie porusza się tu bezpośrednio konsumpcji narkotyku, lecz koncentruje się uwagę na innym zachowaniu. Przykładem różnych psychomotorycznych zachowań ryzykownych może być branie narkotyku i picie alkoholu i zażywanie środków uspokajających, które mogą pogarszać funkcje psychomotoryczne i zwiększyć ryzyko np. wypadków drogowych, a nawet powodować śmierć.
- Pozbawienie się narkotyku lub alkoholu - można zastosować w życiu osobistym, społecznym i państwowym z różnymi motywacjami i w tym samym celu. Celem tym jest odkładanie narkotyku na tak długo, jak to jest możliwe. Strategie tą można stosować w zachęcaniu do krótkoterminowego lub długo terminowego odkładania przyjmowania narkotyków, np. na wiek późniejszy, dojrzały. Opóźnienie początku picia alkoholu lub brania narkotyków w okresie rozwojowym młodzieży i przesuwanie momentu podjęcia decyzji w tej sprawie na czas bardziej dojrzałego myślenia może być decydujące w danej sytuacji społecznej. Zwiększa to szanse jednostki na bardziej rozsądną decyzję w sprawie brania narkotyków i dostarczyć jej pewnych stylów postępowania np. mówienia „nie” lub „jeszcze nie” w danej sytuacji społecznej.
- Kontrola dostępności alkoholu i narkotyków - jest to bardzo skuteczna strategia w odniesieniu do pewnych narkotyków. Często sam rząd może mieć duży wpływ na regulację zażywania środków i ich rozpowszechniania. Mogą wchodzić tu w grę także interesy prywatnego sektora, zainteresowanego produkcja alkoholu i narkotyków oraz dochodami z nich płynącymi. Czasem występuje konflikt interesów. Ta strategia zapobiegania wychodzi z założenia, że jednostki i społeczeństwa powinny opracować i wdrążyć program kontroli produkcji i dystrybucji alkoholu oraz narkotyków.
- Zastępowanie picia alkoholu lub brania narkotyków innymi zajęciami - jest to strategia powszechnie znana jako tzw. Alternatywne podejście. Od jednostki domaga się zastąpienia jednej czynności druga. Przesłanką do tego działania jest przekonanie, ze są czynności równie atrakcyjne, ekscytujące, interesujące i przyjemne, jak picie alkoholu lub branie narkotyków.
3.3. Rola rodziny w resocjalizacji osób uzależnionych w zakładzie karnym
Znaczenie rodziny dla psychospołecznego rozwoju młodego człowieka i dla stabilizacji życiowej człowieka dorosłego jest w pełni udowodnione i powszechnie znane. Przypisanie człowieka do rodziny określa jego życiowe miejsce i życiowa perspektywę. Człowiek w wiezieniu jest sztucznie i przymusowo od niej odseparowany. Jego kontakt z nią w okresie izolacji penitencjarnej są ograniczone i limitowane. Dobry wynik readaptacji społecznej wymaga, by do rodziny wrócił. To rodzina może być trenerem kreującym nieprzystosowanie społeczne młodzieży.
Rodzina na skutek rozmaitych zjawisk patologicznych tkwiących w niej, może oddalać niektórych jej członków od siebie, co zdecydowanie osłabia więź tych osób z rodziną i kreuje bezdomność. Rodzina może być trenerem agresji i przemocy. Może tez pozostawać dłużej lub krócej w bardzo złej sytuacji materialnej podstawa egzystowania, chcąc żyć, musi zabezpieczyć sobie poza oficjalne środki finansowe. One najczęściej są niezgodne z prawem. Mamy w Polsce doczynienia z obszarem rodzinnym poważnie zaburzonym, gdzie nie tylko nie realizuje się prawidłowo, ale często nie realizuje wcale funkcji opiekuńczo-wychowawczych. W efekcie nie realizuje się także prawidłowo funkcji socjalizującej.
Konstatacja ta jest istotna w kontekście postulatu wykorzystania rodzin w celów resocjalizacyjnych nieletnich, młodocianych i dorosłych. Kondycja polskiej rodziny, uczestniczącej w transformacji ustrojowej, niekiedy prowadzą nawet do refleksji, iż mamy dziś do czynienia z kryzysem instytucji rodziny, a także o obaw o jej przetrwanie. Faktem jest że rodzina polska, stała się bardziej niebezpieczna i bardziej konfliktowa. Niższy jest autorytet rodziców i często labilna jej sytuacja ekonomiczna. Niekiedy trudno odwołać się do rodziny nieletnich i młodocianych, a nawet dorosłych przestępców, by kreatywnie włączyli się do procesu resocjalizacji ich najbliższych, pozostających karnie w izolacji społecznej. Zwracam na to uwagę, ponieważ nadmierny optymizm w tej kwestii jest nieuzasadniony. Zdarza się, że współczesna rodzina polska w pogoni za pieniędzmi, nie znajduje czasu na bycie z swoją młodzieżą, nie znajdzie zatem czasu na racjonalną współprace z instytucją resocjalizującą. Nasze polskie doświadczenie w zakresie wykorzystania rodzin do procesu resocjalizacji ich najbliższych w wiezieniu, choć są bardziej optymistyczne, to jednak potwierdzają tezę, iż nie na wszystkie rodziny można liczyć oraz, że nie wszystkie rodziny są do tego przygotowane. Taka sytuacja zachęca jednak do kontynuowania wysiłku w tym kierunku.
Zasadniczym celem współdziałania z rodzinami więźniów jest ich wykorzystanie do procesu resocjalizacji, o ile mają oni autorytet i stanowią grupę istotnego odniesienia dla skazanych, wtedy stawia się przed nimi pewne zadania, które dotyczą rozliczania z zachowania przestępczego, określenia rodzicielskich oczekiwań i informacji o kontrolowaniu sposobu zachowania w wiezieniu. Z rodzicami rozmawia się o zastosowanych metodach korekcyjnych, ich celach i sposobie realizacji. Od nich oczekuje się wsparcia wysiłków wychowawczych więzienia. Odbywa się tez w ich obecności rozmowę ze skazanym o demonstrowanych przez niego postawach i konsekwencjach.
Personel penitencjarny przy pierwszej rozmowie z rodziną powinien poinformować ich o ustaleniach diagnostycznych i wskazać na te czynniki warunkujące deprawacje, które dotyczyły wychowania rodzinnego a także w relacjach ze szkoła i kolegami oraz w kontekście kontroli sposobu spędzania wolnego czasu poza domem. W odniesieniu do tych młodocianych, u których ich rodzice nie mają autorytetu, albo jest on mizerny, wraz z rodzicami pracuje się nad jego odbudową. Wobec rodziców stosuje się dobrze przemyślane poradnictwo pedagogiczne.
Rodziną sugeruje się, jak maja odbywać widzenia i zachowywać się podczas przepustek, jakie powinni postawić wymagania i oczekiwania swoim dzieciom i jak powinni ich rozliczać z zachowania przestępczego.
Wykorzystanie rodziców skazanych młodocianych jako partnerów w resocjalizacji penitencjarnej, należy zaznaczyć , że jest to niekiedy bardzo trudne, ponieważ większość tych rodzin mieści się w dolnym lub niskim obszarze społecznym. W związku z faktem odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby, które ukończyły 15 lat, za szczególnie niebezpieczne przestępstwa, wydaje się absolutnie konieczna współpraca personelu wychowawczego z rodzicami tych młodych ludzi, m.in. po to, aby podtrzymać na stosownym poziomie więź z nimi oraz aby w ten sposób neutralizować negatywne oddziaływanie starszej społeczności współwięźniów. We współpracy z rodzicami powinny zaistnieć takie elementy jak problem winy, żalu, przeprosin, moralnego zadość uczynienia, aspiracji i strategicznych planów życiowych.
Niestety są skazani, u których żaden z celów współpracy z rodzinami nie da się osiągnąć. Trudne jest wykorzystanie pozytywnej roli rodziny w resocjalizacji recydywistów, szczególnie wielokrotnych. Wśród nich zdarzają się skazani o osobowości twardej i psychopatycznej, z którymi procesy dobrej komunikacji są utrudnione. Ich podatność na zmianę resocjalizacyjną jest mniejszy, zaś problemy życiowe większe i zwykle bardzo skomplikowane.
Recydywiści charakteryzują się tym, że w poważnym stopniu zepsuli życie sobie i swoim rodzinom. Bardziej zabiegają niż inni więźniowie o dobre stosunki z swoim rodzinami przede wszystkim ze względów instrumentalnych. Sprawa się komplikuje, gdy są oni w stopniu znacznym uzależnieni od alkoholu lub narkotyków, albo też uwikłani w problemy AIDS. Wykorzystanie w tej sytuacji rodziny do celów resocjalizacyjnych jest bardzo wątpliwe i napotyka na spore trudności. Jednak więźniowie tej kategorii demonstrują swoje dobre stosunki z rodziną lub innymi bliskim osobami, ale nie można tu liczyć na ważny wpływ rodziny, bo ta była już wielokrotnie zwodzona. M. Muskała ustalił, że jedynie u 25% badanych recydywistów rejestruje się wysoki poziom tzw. więzi globalnej z środowiskiem, co nie jest dobrym prognostykiem readaptacyjnym. Nie wiadomo zatem na ile to współdziałanie z rodzinami odegrało oczekiwaną przez personel penitencjarny rolę.
Dobre współdziałanie z rodzinami może zostać wykorzystane i u kobiet i u mężczyzn, do przygotowania okresu readaptacji społecznej po zwolnieniu. Może to dotyczyć m.in. znalezienia zatrudnienia, zakwaterowania czy przygotowania do powrotu pozostałej rodziny.
3.4. Szkolna profilaktyka uzależnień
Szkolny program profilaktyczny w systemie wczesnej profilaktyki uzależnień odgrywa bardzo ważną role. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002, które nakłada na dyrektorów szkół i nauczycieli obowiązek budowania i realizowania programów profilaktycznych jako integralnej części działań wychowawczych. Szkolne programy stanowią integralną część działań wychowawczych, podejmowanych przez szkołę w ramach realizacji jej podstawowych funkcji. Działalność profilaktyczna obejmuje: rozwijanie zainteresowań i ukazywanie możliwości wartościowego gospodarowania własnym czasem wolnym, skłanianie do autorefleksji, planowania i stopniowego realizowania marzeń, ukazywanie sposobów postępowania w sytuacjach trudnych bez konieczności używania środków odurzających, przekazywanie wiedzy o zagrożeniach i skutkach używania środków toksycznych.
Działania zapobiegawcze, które można wyróżnić w ramach szkolnej profilaktyki to:
działalności psychoedukacyjna
działalność psychokorekcyjna
działalność terapeutyczna adresowana do młodzieży zagrożonej uzależnieniem
działalność zabezpieczająca szkołę przed dealerami
Umieszczenie edukacji prozdrowotnej w podstawie programowej kształcenia ogólnego wśród obowiązujących zadań szkoły jest przykładem zmiany postrzegania wychowawczej i profilaktycznej roli szkoły w nowym systemie edukacji. Edukacja prozdrowotna powinna się odbywać na każdym szczeblu nauki. Na pierwszym etapie nauczania początkowego dzieci uczą się dbać o zdrowie i higienę własną i otoczenia. W drugim etapie edukacji (klasa IV - VI) szkoła powinna stworzyć warunki do kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu, a także rozbudzić zainteresowania dziecka własnym zdrowiem i rozwojem. Celem edukacji prozdrowotnej na etapie gimnazjum jest kształtowanie zdrowego stylu życia i inspirowanie harmonijnego rozwoju. Młodzież powinna być uświadomiona o własnej odpowiedzialności za ochronę własnego zdrowia, za jego doskonalenie oraz rozwijanie umiejętności z tym związanych.
Profilaktyka nie powinna być realizowana w formie izolowanego procesu nauczania, odrębnego wykładu. Można ja włączyć w tok normalnej lekcji, niezależnie od bieżącego materiału. W praktyce szkoły różnie włącza się programy profilaktyczne w tok swej pracy. Jedni nauczyciele realizują je na lekcjach, inni podczas zajęć pozalekcyjnych. Szkoła najpełniej spełnia założenia profilaktyki narkomani realizując poszczególne programy profilaktyczne. Do palcówek szkolnych kierowana jest coraz bogatsza oferta programowa, która uwzględnia specyficzne potrzeby różnych grup dzieci i młodzieży, a także proponuje różne metody i formy pracy.
Pomocną dłonią w szkole dla nauczyciela jest pedagog szkolny, któremu dyrektorzy szkół sami opracowują zakres czynności w zależności od typu placówki.
Duża rolę w profilaktyce uzależnień oprócz nauczycieli - wychowawców odgrywa pielęgniarka szkolna, która inicjuje prace w szkole w zakresie zapobiegania narkomanii. Współpracuje z pedagogiem i innymi pracownikami szkoły, lekarzem szkolnym i stomatologiem, poradnią medycyny szkolnej. Pielęgniarka szkolna powinna uczestniczyć w programie edukacyjnym realizowanym przez szkołę w zakresie kompetencji zawodowych. Zadania pielęgniarki z zakresu profilaktyki wtórnej obejmują dwie grupy zadań:
- opiekę nad uczniami z problemami szkolnymi i społecznymi, którzy stanowią grupę ryzyka
- wczesną identyfikację uczniów używających środków odurzających
Pielęgniarka powinna opiekować się uczniami, którzy systematycznie używają narkotyków, a także udzielać pomocy w stanie odurzenia po użyciu środków odurzających.
Skuteczność działań profilaktycznych to wnikliwe badania diagnostyczne, na bazie których można by wypracować polskie standardy w tym zakresie. Aby przeciwdziałać zjawiskom patologii społecznej wśród młodzieży konieczna jest modyfikacja procesu wychowania również w aspekcie czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz intensyfikowanie wielopoziomowych działań profilaktycznych.
Zakończenie
Bibliografia
1. Brown S., Leczenie alkoholików, Warszawa 1992: PZWL.
2. Cekiera Cz., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1999: Towarzystwo Naukowe KUL.
3. Cekiera Cz., Toksykomania, Warszawa 1985: PWN.
4. Cekiera Cz., Zatoński W., Palenie tytoniu: wolność czy zniewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
5. Czapiński J., Wartościowanie - zjawisko inklinacji pozytywnej, Wrocław 1985: PAN.
6. Gałązka Bazydło T., Poziom neurotyzmu u toksykomanów, alkoholików i palaczy, (w:) Cekiera Cz., Zatonski w. (red), Palenie tytoniu - wolność czy zniewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe KUL.
7. Gaś Ż., Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993: WSiP.
8. Horoszko-Szmyd B., Poczucie zmiany w obrazie siebie u osób z uzależnieniem nikotynowym,(w:) Cekiera Cz., Zatoński W., (red), Palenie tytoniu - wolność czyz niewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe KUL.
9. ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Opis kliniczny i wskazówki diagnostyczne, Kraków - Warszawa 1997: UMW Vesalius/IPiN.
10. Kinney J., Leaton G. Zrozumieć alkohol, Warszawa 1996: PARPA.
11. Kraj J., Z doświadczeń matki i pedagoga w profilaktyce uzależnień,(w;) Sakowicz T., Kieszowskiej A. (red), Miejsce rodziny i szkoły w profilaktyce uzależnień, Kielce 2003: Jedność.
12. Kulisiewicz T., Alkohol - młodociani - oparcie w rodzinie, „Problemy Alkoholizmu”, 1993, nr 4.
13. Kusinitz M., Używanie narkotyków na świecie, Warszawa 1994: PROFI.
14. Mellibruda J., Psychopatologia zjawisk społecznych. w: Psychologia, Gdańsk 2000: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
15. Mellibruda J., Mechanizmy uzależnień, „Świat Problemów”,1992, nr 9, s. 3-12.
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowia. Rewizja dziesiąta. Tom I.,Kraków 2006: Vesalius.
16. Muskała M., Więź osadzonych ze środowiskiem, Poznań 2002.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2005: PWN.
17. Ochmański M., Nadużywanie alkoholu przez ojców a sytuacja domowa i szkolna dzieci, Lublin 1993: Lubeskie Roczniki Pedagogiczne t. 19.
18. Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983: PWN.
19. Osiatyński W., Grzech czy choroba, Warszawa 1990 : IPiN.
20. Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych, Warszawa 2003: Scholar.
21. Parnicka U., Szkodliwe uzależnienie, „Edukacja i Dialog” 2001 nr 3.
22. Pelle S., Miłość i nałóg,” Świat Problemów” 1996, nr 8/9, s. 27-37.
23. Piekut-Brodzka D., O bezdomnych i bezdomności. Aspekty fenomenologiczne, etiologiczne i terapeutyczne, Warszawa 2002: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.
24. Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993: Fundacja Innowacja.
25. Portnow A.A., Pitanickaja I.N., Klinika alkoholizmu, Warszawa 1977: PZWL.
26. Radlińska H., Pedagogika społeczna, Wrocław 1964: Ossolineum.
27. Rogala Obłękowska J., Młodzież i narkotyki. Rodzinne czynniki ryzyka nałogu, Warszawa 1999 s. 47: ISNS.
28. Rosenhan D.L., Seligman M.E., Psychopatologia, t-1 i t-2, Warszawa 1977: PZWL,t. 1,2.
29. Sędek J., Przegląd badań i modeli teoretycznych zjawiska wyuczonej bezradności, „Przegląd Psychologiczny”, 1983, nr 26, s. 3.
30. Servais E., Zanim nie jest za późno - zapobieganie uzależnieniom w społecznościach lokalnych,Wrocław 1994: MNL Studio.
31. Sikora J., Problemy resocjalizacji w świetle badań psychologicznych, Warszawa 1978.
32. Sokołowska M., Edukacja prozdrowotna w reformowanym systemie edukacji narodowej, „Lider”, 1999, nr 1.
33. Stępień E., Ocena własnych relacji z rodziną a picie alkoholu przez dorastających, „Alkoholizm i Narkomania”, 1996, nr 1.
34. Szawdyn L.M., Krótka historia trzech D, Człowiek i psychologia, Bielsko Biała 2005: Park.
35. Teesson M. Degenhardt L. Hall W., Uzależnienia, Gdańsk 2005: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
36. Tyszka Z., Kryzys rodziny współczesnej. Zagrożenia, szanse przetrwania, (w;) Machel H., 37. Wszeborowski K. (red), psychospołeczne uwarunkowania zachowań młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk 1999: UG.
38. Wallece J., Alkoholizm, Warszawa1992: IPZiT PTP.
39. Woronowicz B.T., Alkoholowe vademecum dla każdego, Zakroczym 1992: Ośrodek Apostolstwa trzeźwości.
40. Woronowicz B. T., Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu, Warszawa 2001: IPiN.
41. Woynarowska B., Uczeń a narkotyki. Jak zapobiegać i pomóc?, Warszawa 1991.
42. http://www.anonimowihazardzisci.org/
43. http;//www.naltrexon.pl/
Woronowicz B.T., Alkoholowe vademecum dla każdego, Zakroczym 1992: Ośrodek Apostolstwa trzeźwości.
Osiatyński W., Grzech czy choroba, Warszawa 1990 : IPiN.
Rosenhan D.L., Seligman M.E., Psychopatologia, t-1 i t-2, Warszawa 1977: PZWL,t. 1,2.
Wallece J., Alkoholizm, Warszawa1992: IPZiT PTP.
Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983: PWN.
Mellibruda J., Mechanizmy uzależnień, „Świat Problemów”,1992, nr 9, s. 3-12.
Czapiński J., Wartościowanie - zjawisko inklinacji pozytywnej, Wrocław 1985: PWN.
Brown S., Leczenie alkoholików, Warszawa 1992: PZWL.
Sędek J., Przegląd badań i modeli teoretycznych zjawiska wyuczonej bezradności, „Przegląd Psychologiczny”, 1983, nr 26, s. 3.
Portnow A.A., Pitanickaja I.N., Klinika alkoholizmu, Warszawa 1977: PZWL.
Mellibruda J. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia i program terapii, Świat Problemów,1996, nr 11, s. 4-16.
Podrozdział ten opracowałam na podstawie następujących pozycji: Cekiera Cz., Zatoński W., Palenie tytoniu: wolność czy zniewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Cekiera Cz., Toksykomania, Warszawa 1985: PWN.
Woronowicz B.T., Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu, Warszawa 2001: IPiN.
Kraj J., Z doświadczeń matki i pedagoga w profilaktyce uzależnień,(w;) Sakowicz T., Kieszowskiej A. (red), Miejsce rodziny i szkoły w profilaktyce uzależnień, Kielce 2003: Jedność.
Teesson M. Degenhardt L. Hall W., Uzależnienia, Gdańsk 2005: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tamże s. 48.
Gałązka Bazydło T., Poziom neurotyzmu u toksykomanów, alkoholików i palaczy , (w:) Cekiera Cz., Zatonski w. (red), Palenie tytoniu - wolność czy zniewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe KUL.
Teesson M., Degenhardt L., Hall W., Uzależnienia, Gdańsk 2005: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tamże s. 54.
Cekiera Cz., Toksykomania, Warszawa 1985 s. 243: PWN.
Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych, Warszawa 2003: Scholar.
Rogala Obłękowska J., Młodzież i narkotyki. Rodzinne czynniki ryzyka nałogu, Warszawa 1999 s. 47: ISNS.
Tamże s. 53.
Kulisiewicz T., Alkohol - młodociani - oparcie w rodzinie, „Problemy Alkoholizmu”, 1993, nr 4.
Stępień E., Ocena własnych relacji z rodziną a picie alkoholu przez dorastających, „Alkoholizm i Narkomania”, 1996, nr 1.
Cekiera Cz., Toksykomania, Warszawa 1985: PWN.
Horoszko-Szmyd B., Poczucie zmiany w obrazie siebie u osób z uzależnieniem nikotynowym,(w:) Cekiera Cz., Zatoński W., (red), Palenie tytoniu - wolność czyz niewolenie, Lublin 2001: Towarzystwo Naukowe KUL.
Ochmański M., Nadużywanie alkoholu przez ojców a sytuacja domowa i szkolna dzieci, Lublin 1993: Lubeskie Roczniki Pedagogiczne t. 19.
Radlińska H., Pedagogika społeczna, Wrocław 1964: Ossolineum.
Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993: Fundacja Innowacja.
Gaś Ż., Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993: WSiP.
Ochmański M., Nadużywanie alkoholu przez ojców a sytuacja domowa i szkolna dzieci, Lublin 1993: Lubeskie Roczniki Pedagogiczne t. 19.
Cekiera Cz., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1999: Towarzystwo Naukowe KUL.
Tamże s. 188 - 193.
Piekut-Brodzka D., O bezdomnych i bezdomności. Aspekty fenomenologiczne, etiologiczne i terapeutyczne, Warszawa 2002: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.
Tyszka Z., Kryzys rodziny współczesnej. Zagrożenia, szanse przetrwania, (w;) Machel H., Wszeborowski K. (red), psychospołeczne uwarunkowania zachowań młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk 1999: UG.
Sikora J., Problemy resocjalizacji w świetle badań psychologicznych, Warszawa 1978.
Muskała M., Więź osadzonych ze środowiskiem, Poznań 2002.
Sokołowska M., Edukacja prozdrowotna w reformowanym systemie edukacji narodowej, „Lider”, 1999, nr 1.
Servais E., Zanim nie jest za późno - zapobieganie uzależnieniom w społecznościach lokalnych, Wrocław 1994: MNL Studio.
Woynarowska B., Uczeń a narkotyki. Jak zapobiegać i pomóc?, Warszawa 1991.
37