Przemoc fizyczna wobec dziecka

Międzynarodowe Akty Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych - obejmujące Powszechną Deklarację Praw Człowieka, jak również Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, wymieniają podstawowe prawa, określając tym samym prawa ofiar przemocy. Ochronę ogólną w tym zakresie zapewnia m.in. Konwencja o prawach dziecka oraz Konwencja o likwidacji wszelkich form dyskryminacji wobec kobiet. Wydaje się jednak, że wszystkie te akty prawne mające charakter normatywny, zgodny z podmiotowym pojmowaniem osoby ludzkiej, jej godnością oraz poszanowaniem dla jej indywidualności, wolności i tożsamości - odniesione do konkretnych krajów oraz społeczeństw, z ich społeczno-kulturowymi uwarunkowaniami - w praktyce mogą być w różnorodny sposób wprowadzane w życie. Żadne bowiem uregulowanie prawne nie jest w stanie precyzyjnie uchwycić delikatnej na ogół granicy społecznej tolerancji wobec przemocy, które to przyzwolenie wobec tego zjawiska wydaje się mieć decydujące znaczenie dla określenia, prawnych kryteriów ścigania oraz karania za przemoc. Problematyka przemocy wobec dziecka stała się aktualna szczególnie dzisiaj, kiedy w sposób publiczny i jawny przedstawia się zakres zjawiska i kiedy Polska zupełnie niedawno podpisała odnośną konwekcję międzynarodową. Z danych przytaczanych przez różnych autorów wynika, że około 15% dzieci przebywa stale lub przez dłuższy czas w środowiskach, w których przemoc wydaje się powszechną normą funk­cjonowania społecznego.

Przemoc wobec dziecka jako członka społeczności wpisuje się głęboko w tradycję. Ma ona charakter nie tylko agresji fizycznej związanej z ustaleniem hierarchii. Przemoc jest skutkiem i równocześnie istotnym elementem mechaniz­mów socjalizacyjnych w grupie społecznej. Kary wymierzane dzieciom były często elektem procesu przekazywania wartości z pokolenia na pokolenie. Wartość posłuszeństwa wobec dorosłego, poszanowania tradycji, uczestniczenia w rytuałach nie można było inaczej wyegzekwować jak przez przemyślany system kar i nagród. Społeczność ludzka w większości kultur wykorzystuje właśnie kary i nagrody w procesie interioryzacji norm i wartości.

Przemoc jako taka jest zjawiskiem społecznym powszechnie występującym w społecznościach ludzkich na przestrzeni całej historii człowieka. Jednakże dzisiaj problemy przemocy urosły do rozmiarów nieporównywalnych z innymi okresami historycznymi. Przemoc nie mogła ominąć instytucji szkoły, rodziny, grupy rówieśniczej i sąsiedzkiej. Jest to zjawisko ogólnooświatowe. Nie ma szkół pozbawionych przemocy, nie ma instytucji edukacyjnych, w których takie zjawisko by nie zaistniało.

Znaczna część pedagogów i wychowawców zdaje sobie z tego sprawę. Od wielu lat organizuje się wielkie międzynarodowe konferencje poświęcone tej problematyce. Prezentuje się na nich raporty z badań nad formami przemocy, ustala się psychologiczne i socjologiczne mechanizmy jej powstawania, a także opracowuje środki zaradcze, którymi najczęściej są normy prawne oraz programy edukacyjne. Przynoszą one jak dotąd jednak mierne wyniki. O problemie przemocy wiedzą różne instytucje, zarówno ministerstwo edukacji, policja, kościoły, naukowcy, jak też metodycy wychowania, nauczyciele, rodzice, a przede wszystkim same ofiary - dzieci i młodzież szkolna.

Pojęcie przemocy kojarzone jest z agresją, a badacze różnie ujmują związek między agresją a przemocą. Wielu stosuje te terminy w tym samym znaczeniu, inni podejmują próby oddzielania aktu przemocy od aktu agresji, przyjmując za podstawę tego rozdzielenia cel. Podkreśla się wówczas, że celem agresji jest sprawienie cierpienia i zaszkodzenie ofierze, stwierdza się, że „w agresji zawsze znajdziemy wyraźną intencję wyrządzenia szkody lub krzywdy przedmiotowi działania. Bez intencji nie ma agresji". Natomiast celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu na ofiarę, tzn. że zadawanie bólu i cierpienia jednostce ma służyć jej podporząd­kowaniu się sprawcy ten ból zadającemu.

Możemy powiedzieć, że przez przemoc wobec dziecka rozumiemy wszelkie nieprzypadkowe działania wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji, a godzące w zdrowie, rozwój i wolność dziecka.

Ze względu na rodzaj stosowanego działania wyróżnia się przemoc fizyczną, przemoc emocjonalną, przemoc seksualną (wykorzystywanie seksualne) i zaniedbanie. Z uwagi zaś na główne źródło płynącej przemocy wyróżnia się przemoc w rodzinie, przemoc w szkole (lub innej instytucji sprawującej opiekę nad dzieckiem) i przemoc w środowisku społecznym.

W literaturze wyodrębnia się najczęściej cztery formy traumatycznego krzywdzenia dzieci:

- przemoc fizyczna (fizyczne maltretowanie),

- przemoc psychiczna (emocjonalne maltretowanie, znęcanie),

- przemoc seksualna (wykorzystywanie seksualne),

- zaniedbanie

Najczęściej jest jednak tak, że dziecko poddawane jest równocześnie kilku formom przemocy, choć czasem może występować przemoc w jednej formie.

Przemoc fizyczna wobec dziecka. Obejmuje ona zachowania mogące przybierać formę czynną lub bierna. Czynne formy przemocy fizycznej to przede wszystkim bicie, od klapsów poprzez zadawanie ran, do zabójstwa. Przemoc fizyczna bierna przejawia się głównie w różnych zakazach. Drastyczne przypadki przemocy fizycznej są rejestrowane przez szpitale, przychodnie, policję, natomiast zachowania o „mniejszej szkodliwości" nic podlegają żadnej rejestracji i w zasadzie w Polsce skala zjawiska fizycznego maltretowania dziecka nie jest dokładnie znana. Badania A. Piekarskiej, prowadzone wśród warszawskich rodzin nie obciążonych patologią, pokazały, że częstotliwość form przemocy fizycznej rodziców w stosunku do dzieci była następująca: klapsy (18,7%), bicie ręką (66,8%), bicie pasem (40,7%), szarpanie (30%), policzkowanie (14%). Najnowsze badania ukazują, że 35,25% dzieci jest krzywdzonych fizycznie przez ojców, a 29,5% przez matki.

Przemoc emocjonalna. Jest to jednak najpowszechniej występująca przemoc polegająca na niszczeniu słowem, poprzez używanie obraźliwych określeń, upokarzających uwag, stawianie nadmiernych wymagań. Negatywne komunikaty, często powtarzane dziecku, stają się „samospełniającym się proroctwem". Badania A. Piekarskiej pokazały, że 84-97% badanych rodziców ostro komunikuje dziecku swoje stanowisko, posługuje się przekleństwami (23%), ośmieszaniem (28.6%), wyzywaniem (18,1%), wyszydzaniem (21%), grożeniem oddania do poprawczaka (3,5%). I tak 2,6% ojców krzywdzi emocjonalnie w większym lub mniejszym stopniu swoje dzieci i 57,5% jest krzywdzone przez matki. Badania pokazują, że krzywdzenie emocjonalne częściej spotyka dzieci ze strony matek niż ojców.

Przemoc seksualna. Badanie tego zjawiska wykazuje, że wykorzystywanie seksualne dziecka nie jest ani rzadkie, ani nie odnosi się wyłącznie do zaburzonej części populacji. Wiele przypadków takich zachowań zdarza się w rodzinie, a sprawcami bywają rodzice, krewni lub przyjaciele domu. Badania amerykańskie ukazują, że 16% przypadków wykorzystania seksualnego zdarzyło się w rodzinie. Natomiast ostatni raport o dopuszczeniu się przemocy seksualnej w polskich rodzinach ukazuje, że 8% dzieci było wykorzystywanych seksualnie przez ojców, 7,4% przez matki, a w 11,9% przez rodzeństwo i w 5,1% przez

krewnych.

Zaniedbanie. Ten rodzaj krzywdzenia polega na niezaspokajaniu potrzeb dziecka i może się przejawiać w szerokiej skali: od niewłaściwego odżywiania dziecka aż do porzucenie go. Z badań Kmiecik-Braun wynika, że ojcowie w 60,2% zaniedbywali swoje dzieci, a matki w 36,9%.

W literaturze naukowej występują co najmniej dwa stanowiska w sprawie źródeł przemocy:

1. przemoc jest instynktem odziedziczonym po naszych zwierzęcych przodkach. Umożliwia ona jednostce przetrwanie w zmiennym i niebezpiecznym świecie. Jest potrzebna w zdobywaniu, a następnie obronie swego terytorium, w poszukiwaniu pokarmu, partnerów życiowych, ustalaniu hierarchii w grupie społecznej, demonstrowaniu swojej pozycji i w jej obronie.

2. upatrują źródła przemocy w niewłaściwych relacjach międzyludzkich w grupach pierwotnych, a zwłaszcza w rodzinie. Jest ona skutkiem pewnego typu stosunków społecznych i podlega wykształceniu. Można nauczyć się przemocy od innych. Dokonuje się to za pośrednictwem takich mechanizmów socjalizacyjnych jak: naśladownictwo i identyfikacja. Dziecko obserwuje zachowania dorosłych i szybko zauważa, że demonstrowana siła przynosi skuteczne rozwiązywanie wielu spraw.

3. współcześnie przemoc stanowi negatywny skutek wychowania autorytarnego, zniewalającego osobowość dzieci, wy­chowania w skrajnym posłuszeństwie wobec ludzi dorosłych, wychowania za pomocą kar fizycznych i psychicznych. Zdaniem tych autorów przemoc, jako źródło relacji międzyludzkich rzadko występuje w grupach społecznych, w których stosunki międzyludzkie oparte są na wzajemnym zaufaniu, życzliwości, braku rywalizacji.

Czynniki warunkujące zjawisko przemocy wobec dzieci i młodzieży, należą do nich głównie: przemoc determinowana okolicznościami społecznymi, patologia i dysfunkcjonalność rodziny, obciążenia psychiczne spowodowane transformacją wynikającą z nie­powodzeń życiowych, przemoc jako kompensacja zaniżonego poczucia wartości i przemoc wynikająca z ignoracji.

Przemoc determinowana okolicznościami społecznymi. Wzrastanie dziecka w warunkach niesprzyjających, tzn. przemocy, agresji, nietolerancji, odrzucenia ma wpływ na przenoszenie takich samych zachowań w życiu dorosłym. Przemoc często w takich przypadkach staje się sposobem na życie bez wyboru alternatywnych.

Patologia i dysfunkcjonalność rodziny. Przemoc częściej występuje w ro­dzinach dysfunkcyjnych i patologicznych (alkoholizm, narkomania, przestęp­czość, bezrobocie, bieda). Przemoc jest w tym przypadku kompensacją dysfunkcji lub patologii rodziny.

Obciążenia psychiczne spowodowane transformacją wynikająca z niepowo­dzeń życiowych. W tym przypadku przemoc podyktowana jest niemocą i niemoż­liwością realizacji założonych celów życiowych, które przerastają możliwości agresora. Przemoc jest kompensacją własnych niepowodzeń.

Przemoc jako kompensacja zaniżonego poczucia wartości. Najczęściej występuje wobec słabszych fizycznie i psychicznie. Głównie jest demonstracją przewagi i wyższości wobec słabszego.

Przemoc wynikająca z ignorancji. Brak wiedzy rodziców i opiekunów na temat wychowania i potrzeb dziecka oraz małe doświadczenie mają wpływ na stosowanie kar, zakazów wywołujących lęk u dziecka.

Według klasyfikacji dokonanej przez Naukowe Towarzystwo Ochrony Dzieci przed okrucieństwem wśród przyczyn przemocy wyróżnia się trzy grupy czynników. Są to: czynniki społeczne, psychologiczne i interaktywne.

Czynniki społeczne. Środowisko społeczne: brak uregulowanego życia domowego, złe warunki mieszkaniowe, duże rodziny, brak pomocy w wy­chowaniu dzieci, przemoc w małżeństwie, konflikt w rodzinie, brak wsparcia ze strony innych członków rodziny, izolacja, stres, bezrobocie, bieda, przeludnienie, dyskryminacja.

Czynniki psychologiczne. Rodzice: sami odrzuceni jako dzieci, ofiary przemocy w dzieciństwie, zaburzania fizyczne, zaburzenia umysłowe: psychopatia, socjopatia, depresja; matka: wczesna ciąża, trudna ciąża, trudny poród, przedwczesny poród, słaba więź z noworodkiem; uzależnienie od nałogów - narkotyki, alkohol, niezaspokojone potrzeby niezależności, młody wiek rodziców, brak dojrzałości, słaba tolerancja stresu, niska samoocena, samotna matka lub ojciec, poczucie urazu w stosunku do dziecka, spaczona percepcja potrzeb dziecka, niezrozumienie potrzeb dziecka, nierealistyczne oczekiwania w stosunku do dziecka.

Czynniki interaktywne. Dziecko: uparte, kapryśne, natrętne, zbuntowane, będące „kozłem ofiarnym", przygnębione, nie kochające, trudne, wiecznie narzekające, niechciane, upośledzone, nadpobudliwe, trudne do uspokojenia, płaczliwe, brudzące się fekaliami.

Powyższa klasyfikacja dotyczy czynników społecznych warunkujących przemoc. Natomiast wśród uwarunkowań kulturowych można wyróżnić następujące czynniki: pluralizm kulturowy, błędnie realizowane zadania instytucji kulturowych, ustalone wpółcześnie poglądy i schematy odnoszące się do wychowania dzieci, patriarchalny wzorzec rodziny i deficyty sfery kulturowej.

Pluralizm kulturowy. Towarzyszy mu otwarcie na świat ułatwiające uczestnictwo w różnych rzeczywistościach kulturowych i obyczajowych. Jednocześnie często ogranicza ze względu na odmienne światy wartości. Nośnikami zróżnicowanego świata wartości są m.in. mass media, propagujące przemoc i agresję nieporównywalną z przestępczością życia codziennego.

Błędnie realizowane zadania instytucji kulturowych. Takim podstawowym środowiskiem kulturowym jest oczywiście szkoła, która propaguje kulturę zunifikowana. Uczniowie często są poddawani agresji psychicznej związanej z dyscypliną i wymaganiami edukacyjnymi. Staje się też instytucją patologii ze względu na stosowany w niej przymus.

Ustalone współcześnie poglądy i schematy odnoszące się do wychowania dzieci. Współczesne badania społeczno-pedagogiczne dowodzą częste stosowanie przez rodziców kar cielesnych, które według niektórych definicji przemocy właśnie są przemocą. Bicie w opinii wielu rodziców jest najskuteczniejszą formą perswazji.

Patriarchalny wzorzec rodziny. Pokutuje w nim tradycja surowego i wymagającego ojca, eksponujący kult męskości, siły, surowości. Pozwala on na usprawiedliwione użycie przemocy nie tylko wobec dzieci, ale i kobiet - żon.

Deficyty sfery kulturowej. Charakteryzuje się ubóstwem wartości u nie­których ludzi, co sprawia, że przemoc nic jest postrzegana jako wartość negatywna i nic znajduje silnej kontry pozytywnej. Wówczas przemoc i agresja stają się same w sobie wartościami.

Wśród konsekwencji bezpośrednich przemocy wyróżnia się objawy o charak­terze somatycznym (uszkodzenia i obrażenia, np. ślady uderzeń, oparzeń, ugryzień, obnażenia narządów wewnętrznych, złamania, zgon). Jednakże konsekwencjami przemocy fizycznej są dysfunkcje psychiczne i behawioralne takie jak: brak lub zachwianie potrzeby bezpieczeństwa i przynależności uczuciowej, zaniżona samoocena, poczucie winy i krzywdy, depresja, osamotnienie.

Przemoc stosowana wobec dzieci ma konsekwencje w ich życiu dorosłym. Dorośli, którzy byli maltretowani emocjonalnie w dzieciństwie, mają często negatywne oczekiwania, a w stosunku do innych są nieufni, często uciekają od „mrocznej przeszłości" w świat narkomanii, alkoholizmu, przestępczości. Do odległych skutków kazirodztwa badacze zaliczają: tendencje orgiastyczne, seksualne, nałogi, zachowania destrukcyjne. Najbardziej drastycznym skutkiem wszystkich wymienionych form zespołu dziecka krzywdzonego jest częste stosowanie przemocy przez osoby doświadczające jej w dzieciństwie wobec własnych dzieci lub innych.

Badania zjawiska przemocy wobec dzieci dotyczą jej występowania zarówno w rodzinie, jak i poza środowiskiem rodzinnym. W tym drugim przypadku agresorami mogą być osoby całkowicie dziecku obce bądź znane, np. nauczyciele, trenerzy, wychowawcy, przedstawiciele instytucji opiekuńczych, wychowawczych lub kulturalnych.

Większość opracowań dotyczy przemocy wewnątrzrodzinnej. Wynika to z faktu, iż zgodnie z danymi empirycznymi sprawcami przemocy wobec dzieci znacznie częściej są rodzice (opiekunowie) niż osoby spoza rodziny. Zdaniem niektórych autorów, rodzina jest najbardziej prawdopodobnym środowiskiem doznawania przez jednostkę przemocy. Rozmiary występowania przemocy, np. w rodzinach amerykańskich spowodowały, iż część badaczy uznała ja za powszechny przejaw funkcjonowania rodzin w tym społeczeństwie i - co więcej - także fakt, iż jest ono aprobowane kulturowo. Szczególne zainteresowanie badaczy przemocą wobec dzieci w rodzinie wynika stąd, iż trwałość i siła konsekwencji doświadczenia przez dziecko przemocy ze strony osób bliskich, z którymi jest ono w szczególny sposób związane emocjonalnie, o wiele poważniej wpływa na jego rozwój niż w sytuacji, gdy agresorami są osoby spoza rodziny. Zjawisko przemocy wobec dzieci jest w większości społeczeństw traktowane w kategoriach problemu społecznego.

Wszystkie przejawy przemocy wywołują niekorzystne, często niemożliwe do wyrównania następstwa, niejednokrotnie trwale wpływające na rozwój dziecka. Wśród licznych możliwych konsekwencji najpoważniejsze pod względem siły szkodliwości, a zarazem z uwagi na znaczenie społeczne są następstwa psychiczne (silne zaburzenia emocjonalne i osobowości).

Wśród licznych badań na temat skutków, zwłaszcza psychicznych, doznawania przemocy wskazuje wiele możliwych odległych następstw w tej mierze. Wśród nich, jako szczególnie znaczące dla funkcjonowania jednostki wymienione są: poczucie winy, zaniżona samoocena, negatywny obraz własnej osoby, zachwianie poczucia własnej wartości, rozwój postaw antyspołecznych lub nerwic, agresywność i nadpobudliwość, skłonność do depresji, tendencje wycofywania się, tendencje samobójcze, chwiejne i nieadekwatne relacje emocjonalne, zaburzenia intelektualne, przestępczość oraz nieprzystosowanie społeczne.

Traktowanie zjawiska przemocy wobec dzieci w kategorii problemu społecznego ściśle wiąże się z poziomem świadomości społecznej w tej mierze i stanem reakcji na nic. Złe traktowanie dzieci jest przede wszystkim zjawiskiem społeczno - wychowawczym, co oznacza między innymi, iż jego występowanie ściśle zależy od kontekstu kulturowo - obyczajowego, a przede wszystkim - od tzw. ideologii wychowania funkcjonującej w danych społecznościach, która determinuje sytuację dziecka, jego pozycję i rolę, poszanowanie jego praw i godności oraz ochronę przed przemocą.

Akty krzywdzenia dzieci i okrucieństwa wobec nich są stosunkowo powszech­na częścią codziennego życia w Polsce. Dodatkowo specyficzne warunki społeczno - ekonomiczne i kulturowe występujące w naszym społeczeństwie czynią z niego społeczeństwo wysokiego ryzyka doznawania przez dzieci przemocy ze strony dorosłych, decydują też o nasileniu się tego zjawiska. Badania nad determinantami i zależnościami występowania zachowań agresywnych wobec dzieci wyłoniły m.in. czynniki o charakterze ogólnym, będące tzw. czynnikami ryzyka - ich występowanie zwiększa prawdopodobieństwo stosowania wobec dzieci różnych form przemocy oraz nasilenia się tego zjawiska. Literatura przedmiotu wymienia w tym zakresie m.in.: ubóstwo społeczne, ekonomiczne i socjalne nierówności, bezrobocie, poważne rozmiary nędzy materialnej rodzin, złe warunki socjalne, pogarszanie się warunków życia, brak lub niewystarczający poziom organizacji życia społecznego, a zwłaszcza funkcjonowania instytucji społecznych oraz istnienia odpowiednich przepisów i zarządzeń, brak komplek­sowej polityki socjalnej państwa. Niekorzystnym elementem omawianego zjawiska jest wciąż funkcjonująca w naszym społeczeństwie tradycyjna ideologia wychowania, charakteryzująca się przedmiotowym traktowaniem dzieci, ich bezwzględnym posłuszeństwem, które uznawane jest za jedną z podstawowych wartości w wychowaniu.

Trudno jest walczyć ze zjawiskiem przemocy, gdy często uznawane jest ono za normę wychowawcza, a przepisy prawne nie zapewniają skutecznej ochrony dziecka ani w rodzinie, ani w szkole i innych środowiskach społecznych. Konieczne zatem wydaje się głównie zapobieganie tym zjawiskom już u źródeł za pośrednictwem profilaktyki.

Istnieją już w Polsce programy przeciwdziałania przemocy. Przykładem jest „Niebieska Linia" - sieć skupiająca ludzi, organizacje i instytucje zajmujące się przeciwdziałaniem przemocy. Przygotowuje ono materiały edukacyjne, przewod­niki dla ofiar przemocy jak i dla tych. którzy chcą im pomagać.

Jednakże szkoła jako drugie po rodzinie środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży powinna być przede wszystkim tym miejscem, gdzie przemoc nie tylko się ujawnia, ale skutecznie z nią walczy. Integracja wysiłków wychowaw­czych w ramach mikrosystemu rodziny z wysiłkami edukacyjno - wychowawczymi szkoły może znacząco podnieść efektywność prewencji. W tym zakresie istnieje pole dla wszechstronnej współpracy: indywidualnej - nauczyciela z rodzicami oraz na poziomie klasy i szkoły - rodziców z gronem pedagogicznym. Obie strony mogą współpracować w zakresie doradzania, mediacji i zagadnień edukacyjno - wychowawczych oraz w sprawach organizacyjno - materialnych. Można stosować wiele konkretnych sposobów, np. wizyty nauczycieli u dzieci w celu analizy sytuacji i wspólnego określenia działań; „kontrakty" pomiędzy nauczycielem i rodzicami (na przykład umowa, że „Moje dziecko ogląda tylko wybrane programy telewizyjne"). W sytuacjach trudnych lub konfliktowych nauczyciel może wystąpić również jako mediator.

Na terenie samej szkoły czy klasy można wyróżnić następujące środki prewencji agresji i przemocy:

- dzień wychowawczy na temat przemocy oraz jej zapobiegania,

- konferencja szkolna (aranżacja i opracowanie własnego programu zapobiegania przemocy),

- powołanie gremium rozjemczego z udziałem uczniów i tzw. nauczyciela zaufania,

- dydaktyczno-wychowawcze opracowanie tematu przemocy (podniesienie kompetencji nauczycieli w zakresie umiejętności zapobiegania konfliktom),

- lepszy nadzór nad młodzieżą podczas przerw,

- telefon kontaktowy z „osobą zaufania" - jako możliwość anonimowego wypowiedzenia się przez uczniów.

W działalności prewencyjnej zachowań przemocowych i agresywnych występujących zarówno na terenie szkoły jak i rodziny, szczególne znaczenie ma świadomość konieczności zróżnicowania działań profilaktycznych w zależności od zaawansowania zjawiska. I tak wyróżnia się:

- prewencję podstawową, stawiającą sobie za cel zapobieganie samemu pojawieniu się nastawień i zachowań przemocowych, zbiega się ona w swej istocie z rozwojem kultury wychowawczej w rodzinie i szkole oraz jakością funkcjonowania w tych środowiskach;

- prewencję drugiego stopnia podejmowaną, gdy pojawią się widoczne sygnały tendencji przemocowych - ukierunkowana jest ona na strukturalne i interakcyjne właściwości rodziny i szkoły oraz na zmianę zachowań i nastawień nacechowanych przemocą - ma bardziej charakter prewencyjno - społeczny (uwarunkowania kontekstowe) i prewencyjno - osobowy (dotyczy jednostek);

- prewencja trzeciego stopnia podejmowana jest w przypadku występowania utrwalonych form zachowań agresywnych i przemocowych; ma ona charakter korektywny i zmierza do zmian zachowań jednostek czy grup oraz zabiega o modyfikacje kontekstowe (środowiskowe).

Zapobieganie przemocy i agresji wobec dzieci i młodzieży wymaga wszech­stronnych i skoordynowanych działań wiciu instytucji oświatowych, wychowawczych, leczniczych, terapeutycznych i resocjalizacyjnych powołanych do opieki i wychowania dzieci i młodzieży. Poradnie, świetlice terapeutyczne oraz oddziały „Monaru", „Powrót z U", grupy AA i Al-Anon oraz wiele innych stowarzyszeń i placówek, prowadzą działalność profilaktyczną dotyczącą nie tylko uzależnień ale i przemocy, gdyż właśnie to zjawisko występuje głównie w rodzinach patologicznych i niewydolnych wychowawczo.

Statystyczna powszechność stosowania „siłowej opcji" w wychowaniu może świadczyć zarówno o wysokiej tolerancji społeczeństwa wobec łamania elemen­tarnych praw i wolności, w tym szczególnie wyrządzania krzywdy dziecku i o akceptacji postaw dehumanizacyjnych. Postawy takie świadczą o kulturze społeczeństwa. Problem jest o tyle ważny, iż powszechne przyzwolenie wobec codziennego zła we własnym domu, może rodzić sytuację zagrożenia bez­pieczeństwa nie tylko rodziny jak i jej istnienia w ogóle, ale może też hamować tempo przeobrażeń społeczno - kulturowych w kierunku wolnego społeczeństwa.

Literatura:

J. Bragiel Zrozumieć dziecko skrzywdzone.

Uniwersytet Opolski, 1998 Opole.

M. Dworakowski Jak przeciwdziałać przemocy.

Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 2000 nr 3

J. Górniewicz Przemoc w wychowaniu. Zarys problemu, cz. I i II.

Wychowanie na co dzień, 1995, nr 2 i 3

I. Jundziłł Dziecko - ofiara przemocy.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1993 Warszawa.

L. Kirwil Formowanie się agresywności u dzieci.

Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 1991, nr 3

J. Mesterhazy Grupa wsparcia w sytuacji przemocy.

Edukacja i dialog 1996 nr 8.

A. Piekarska Przemoc w rodzinie: agresja rodziców wobec dzieci, przejawy i psychologiczne uwarunkowania, Warszawa 1991

I. Pufal-Struzik Niektóre cechy osobowości młodzieży agresywnej.

Psychologia Wydawnicza, 1997, nr 2

H. Tobiasz Problemy znęcania się nad dziećmi.

Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1994 nr 1

M. Ziemska Program przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Nowiny Psychologiczne 1998 nr 1.

Por. J. Górniewicz, Przemoc w wychowaniu. Zarys problemu, cz. I i II, Wychowanie na co dzień, 1995, nr 2 i 3; J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruń 1998; J. Surzykiewicz, Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne, Warszawa 2000.

Por. Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Olecko 1995; J. Górniewicz, Przemoc wobec dziecka. Diagnoza jednej z gmin woj. Olsztyńskiego, [w:] Bezpieczeństwo dziecka w okresie transformacji ustrojowej, red. H. Górecka, Olsztyn 1997.

T. Pilch, Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego, [w:] Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s. 128-143

Por. E. Cairns, Children and Political Violence, Cambridge 1996; A. Lipowska-Teutsch, Rodzina a przemoc, Warszawa 1993; I. Pospiszyl, op. cit.

Por. A. Piekarska, Przemoc w rodzinie: agresja rodziców wobec dzieci, przejawy i psychologiczne uwarunkowania, Warszawa 1991, s. 73; K. Kmiecik-Braun, Raport z badań o przemocy, Gdańsk 1995, s. 6.

A. Piekarska, Przemoc w rodzinie..., s. 77.

K. Kmiecik-Braun, op. cit., s. 11.

I. Pospiszyl, Przemoc wobec dziecka - zarys teoretycznych koncepcji, Psychologia Wydawnicza, 1989, nr 2.

I. Pufal-Struzik, Niektóre cechy osobowości młodzieży agresywnej, Psychologia Wydawnicza, 1997, nr 2., s. 151 -156.

L. Kirwil, Formowanie się agresywności u dzieci, Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 1991, nr 3, s. 224-234.

I. Jundziłł, Dziecko - ofiara przemocy, Warszawa 1993, s. 38.

K. Blusz, Ideologia edukacji a prawa dziecka, [w.] Prawa dziecka. Deklaracje rzeczywistość, red. J. Bruczycka, Warszawa 1983, s. 23.

1

---