RYSZARD PRZYBYLSKI
EROS I TANATOS. PROZA J. IWASZKIEWICZA 1916-1938
CZĘŚĆ PIERWSZA JAROSŁAW IWASZKIEWICZ I MODERNIZM
Pierwszy okres twórczości przypada na lata 1916-1924 to polemika z romantyczna antynomią ducha i życia. Epilogiem zmagań Iwaszkiewicza z romantyzmem była napisana w 1924 roku powieść „Księżyc wschodzi”. Pierwszy okres jest epoka gwałtownych poszukiwań nowego poglądu na charakter związków między sztuka a zyciem.
ROZDZIAŁ I
ŻYCIE I PIĘKNO
W 1919 wydaje „Zenobie Palmurę” (w Skamandrze), utwór który napisał w dębinkach (był tam nauczycielem), a który wywołał obrazę moralności. Iwaszkiewicz bardzo często zmieniał swoje zainteresowania literackie.
IDEAŁ PIĘKNA
Uzywał bardzo wymyślnej narracji. W Zenobii narracja ma charakter bizantyjski , bardzo dekoracyjny. Umieszcza siebie w roli narratora i jako jedną z postaci (nazwana swoim imieniem i nazwiskiem). Czasami narrator powieści w trakcie jej pisania przejmuje władzę nad autorem.
Postać narratora w pewien sposób rozlicza życie autora, podsumowuje je bo z daleka widać lepiej. Narracja w Zenobii jest świadectwem nieograniczonych możliwości autora. Pokazuje też swobodę z jaka autor podchodzi do fabuły (bawi się nią).
Głównym tematem jest piękno ukryte w księciu Jurze. Wygląd Jury to obiekt kultu ciała. Utwór ten jest interesujący bo to piekne ciało staje się obiektem nienawiści.
BUNT PRZECIW PIĘKNU
W powieści artysta boi się piękna, spiskuje przeciwko pięknu. Iwaszkiewicz wyraża w tym sprzeciw przeciwko temu co w romantyzmie najważniejsze. Rozdziela piekno fizyczne od tego co dobre.
Piękno jest przeciw życiu, brzydota napędza działanie. Część narracji w Zenobii ma forme protokołu. Styl ten używany jest gdy mowa o życiu (sciślej o wspomnieniach).
Wielki finał i sceny miłości pomiędzy Zenobia i Ksieciem zostały opisane przy użyciu stylu brukowego. Wprowadza do finału chór i tworzy w ten sposób pastisz.
Finał pokazuje , ze piekno zasługuje jedynie na zniszczenie. Udowadnia również że autor świetnie potrafi bawić się stylami.
IDEAŁ ŻYCIA
Zabicie piękna otworzyło artyście droge do życia. Sztuka jest bezsilna wobec tego co człowiekowi daje natura. Podstawową funkcją życia jest przekształcanie piekna w brzydotę.
Iwaszkiewicz przejmował tematy pisarzy którzy go zafascynowali.
Stworzenie w Zenobii postaci narratora i swojej, wychodzi od dwoistości natury ludzkiej która zafascynowała i którą przejął Iwaszkiewicz od Schumanna.
Życie jest ważniejsze od sztuki, od tworzenia. Nic nie jest w stanie zastąpić życia. Życie jest to parazjawisko którego nie da się zamknąć w żadne ramy i opisać (Brzozowski)
Iwaszkiewicz utożsamiał życie z ziemską radością. W Zenobii staje on przed wyborem piękno czy Zycie i podejmuje decyzje - wybiera życie. Po tym utworze nie podejmuje już tematu piękna, sma problem piekna stracił na znaczeniu.
ROZDZIAŁ II
ŻYCIE I SZTUKA
Iwaszkiewicz wzrastał w epoce „testamentu” Wagnera. Założenia Wagnera były następujące:
Sztuka to pośredniczka pomiędzy absolutem a człowiekiem
Mit - najbardziej uniwersalna forma ekspresji
Współtwórca monologu wewnętrznego
Sprzeciwił się temu Nietzsche mówiąc, że muzyka Wagnera:
Była źródłem dekadencji
Wypaczył on pogląd na funkcje artysty w społeczeństwie
Miał on zupełnie opatrzne pojecie o funkcji sztuki wobec zycia.
NIETZSCHE KONTRA WAGNER
Utopia Wagnera dotyczyła osobowości artysty i związków sztuki z zyciem. Tworzyć sztuke to wyrażać dusze artysty. Wagner wierzył że sztuka zostanie utożsamiona z życiem.
Nietzsche mówił, ze podstawowym zadaniem sztuki jest uczynic życie znośnym. Funkcje te spełnia sztuka wtedy gdy życie jest „zdrowe”.
Z tego sporu wyłoniły się dwa modele artysty. Był on u Wagnera wyrazicielem wewnętrznych przeżyc, u Nietzschego Ulzycielem zycia.
SZYMANOWSKI CZYLI POWRÓT DO ROMANTYZMU
Był on pierwszym artysta który narzucił I. sposób patrzenia na konflikt pomiedzy W. i N.
Najpierw był on fanem Wagnera.
Iwaszkiewicz razem z Szymanowskim napisali (w duchu wagnerowskim) „Króla Rogera”.
Później u SZ. Nastapiła taka zmiana poglądów że niechętnie grał nawet utwory Wagnera. Jednocześnie uważał Nietzschego za kogos wyrastającego z nurtu wagnerowskiego.
„PRÓCHNO” CZYLI POWRÓT DO SCHOPENHAUERA
Próchno ulubiona książka Szymanowskiego, który zaraził nia Iwaszkiewicza. Borowski z Próchan jest artysta ukształtowanym na sposób postrzegania Przybyszewskiego, czyli, że artysta to chorobliwy histrio (na przykład Chopin).sztuka zgodnie z jego założeniami wymagała ofiary z życia. Sztuka stanowi wartość absolutną, za którą warto oddać Zycie.
Inna postac Próchna Herstein uważał, że artyści udaja kogoś kim nie są przywdziewają maski.
Problematyka Próchna pojawia się wielokrotnie w twórczości Iwaszkiewicza.
DEHEROIZACJA HISTRONIA
„Hilary” został opublikowany w 1923 roku.
Zdumiewa tu arbitralna rola narratora w konstruowaniu świata.
Narrator wraz z bohateren należą do warszawskiego środowiska literackiego
Powieść w rodzaju pamiętnika artysty w którym opowiedziano o upadku jednego z kolegów artysty
Obnażona narracja - pozwala na dystans do kreowanego świata
Nawiązania do Balzaka
Zadaniem „machiny kariery” jest przekształcanie artysty w posłusznego prawom rynku recenzenta
Iwaszkiewicz wobec teatru zajmował sceptyczne stanowisko
Każdy historion składał swe życie w ofierze sztuce
ROZWIĄZANIE ANTYNOMII SZTUKI I ŻYCIA
W Hilarym ukształtowało się zagadnienie związków miedzy sztuka a życiem
W modernistycznym modelu swiata życie nie mogło przynieść wiedzy o sztuce
Życie przeszkadza w tworzeniu sztuki
Nowe spojrzenie na życie zostało całkowicie zmistyfikowane.
Na życie nie składają się świecidełka cenione przez kapitalistów, lecz wartości istotne dla narodu znajdującego się w przełomowej chwili
ROZDZIAŁ III
OGRÓD ŻYCIA
METAFIZYCZNY LEK MŁODOŚCI
Portret młodego modernistycznego artysty przejął z niemieckiej powieści wychowawczej
Główny cel ustalenie cechy estetycznej która będzie podstawą dalszej pracy artystycznej
Głównym tematem jest stosunek młodego bohatera do życia
Zanurzony w życiu człowiek staje się artystą, kiedy obudzi się w nim poczucie języka, czyli kultura
Właściwym tematem „Księżyca” jest porachunek z modernizmem
MODERNISTYCZNY ESKAPIZM
Prototypem Izydora B. stał się jeden z przyjaciół Iwaszkiewicza
Nie wszyscy bohaterowie „Księżyca” odrzucali ideał Nadczłowieka
Knabe jest tradycjonalista i wygłasza tyrady o kulcie siły
Antoni całkowicie neguje światopogląd Knabego
Z pozycji zycia na której stał Antoni, estetyzm Izydora jest rodzajem nihilizmu, a nihilizm Knabego odmiana estetyzmu.
NADCZŁOWIEK POLSKIEGO MODERNIZMU
Światopogląd kuzyna Jerzego to jeszcze jeden wariant modernistycznego nietzscheanizmu
Modernistyczny nadczłowiek bywał zwykle nihilistą
Sens życia widzi Jerzy w ciągłym niezaspokojonym poznawaniu
PRÓBA MIŁOŚCI MISTYCZNEJ
Przełom duchowy Antoniego ma charakter romantyczny
Temat miłości mistycznej kryje temat przezwyciężenia samotności jednostki
W próbie mistycznej Antoniego podstawową role odegrał pustelnik
We wschodniochrześcijańskiej teorii miłości eros oznaczał nieskończoną miłość człowieka do Boga
Miłość prowadziła do mistycznej łączności człowieka ze światem
OGRÓD ŻYCIA
Ponieważ nie ma zmartwychwstania bez śmierci stary Antoni musiał umrzeć
Tylko sprawa narodowa nie jest idealistyczną abstrakcją
Żyć znaczy doznawać potoku zjawisk twórczości nieustającej
Nędze i znikomośc ludzkiego życia wyrażono w literaturze za pomocą toposu człowieka-liścia
Przezwyciężenie lęku istnienia ma w „Księżycu” charakter religijny
Wszelkie ludzkie rozumienie swiata związane jest z wiarą w Boga
CZĘŚĆ DRUGA
ŚWIAT HEROICZNEGO ESTETYZMU
Iwaszkiewicz zaludnił świat polskiej powieści bohaterami obdarzonymi zmysłem artystycznym
Jego świat został zamknięty w opowiadaniach, jest to jego ulubiona forma
ROZDZIAŁ IV
ESENCJA CZŁOWIEKA
„Panny z Wilka” pierwsze arcydzieło Iwaszkiewicza
W pewien sposób wyraziły one swoją epokę
PRÓBA PRZEZWYCIĘŻENIA CZASU
Kiedy doktor Ruben został wysłany na wieś rozpoczęła się jego przygoda z czasem
Podstawowym warunkiem wyzwolenia wszystkich sił pamieci jest oderwanie się od życia
Otwarty charakter przeszłości pozwala na jego odnalezienie
Przezwyciężenie czasu wydaje się możliwe, również powrót do sytuacji z przed 15 lat
TRUCIZNA PAMIĘCI
Pierwsze prawo rządzące pamięcią Rubena: obraz pamięci pojawia się nieoczekiwanie bez woli doktora
Przeszłość przechowuje się automatycznie i zmartwychwstaje samowolnie
Drugie prawo: pamięć tworzy mity
Istnieje konflikt pomiędzy kobietami a mężczyznami
Dzieje się tak z powodu różnic pomiędzy ich duchowością
Podział ten podkreśla również nauka i filozofia
Konflikt Rubena z kobietami ma Silnu podtekst erotyczny
Mit który tkwi w jego pamięci sprawia, że Fela wydaje mu się zbawieniem
Świadomość jest dziełem czasu
TRIUMF AKTUALNOŚCI
Z Zosią i Kazia związany z decyzja o powrocie do aktualnego zycia
Ruben zawsze boi się decyzji, boi się wszystkiego
U Iwaszkiewicza pojawia się koncepcja koloru-symbolu
Każdy bohater w jakimś przełomowym monencie znajduje się w kolorowym obłoku
Wszyscy niemal bohaterowie nie dążą do poznania prawdy, bo życie jest ważniejsze niż prawda
FUNKCJA ZMITOLOGIZOWANEJ PRZESZŁOŚCI
Wiktor nie należał do ludzi którzy potrafią zmienić swoja przeszłość w pustą kartę
Opozycja poetyckiego mitu pamieci i aktualnych doznań była w istocie nową XX-wieczną wersją romantycznego konfliktu między marzeniem, a rzeczywistością
Podstawową funkcją mitu stworzonego przez pamięć jest ciągło obnizanie, deprecjonowanie i zatruwanie aktualności
ESENCJA CZŁOWIEKA, CZYLI CHARAKTER
Pobyt w wilku zamienił życie Rubena w proch czasu
Odjazd Wiktora jest odjazdem pełnym rozpaczy (mimo, że skrócił urlop)
Autentycznej egzystencji udziela udziela teraźniejszości nie Bóg lecz przeszłość.
U podstaw estetycznej utopii leżało przekonanie, że pamięć samorzutna przywraca człowiekowi przeszłość w formie prawdziwej
Prawdziwy byt jest zawieszony pomiedzy przeszłością a teraźniejszością
Pozatemporalną esencją człowieka jest jego charakter
Charakter nie należy do świadomości
Dzieje człowieka wynikają z jego charakteru
Czasu ujawnił Rubenowi, że posiada on stały niezmienny charakter
ROZDZIAŁ V
EROS I TANATOS
W „Pannach z Wilka” fascynował Iwaszkiewicza sam ruch czasu
„Brzezina” zwraca bardziej uwagę na kierunek czasu (ze byt ludzki zmierza ku unicestwieniu)
UMIERANIE JAKO ŹRÓDŁO ŻYCIA
Pogląd że życie jest ustawicznym umieraniem
Śmierć jest równocześnie źródłem życia
W świecie Iwaszkiewicza człowiek żyje dla siebie, bliźniego, narodu
Jeśli śmierć stanowi źródło życia to „Brzezinę” należy uznać za pochwałę witalizmu
Mamy tu do czynienia z typową narracją personalną (cecha szczególna twórczości Iwaszkiewicza)
Brzezina jest opowieścią o umierającym Stasiu
EROS, CZYLI HARMONIA ŚWIATA
Umieranie pozwala mieć wgląd w życie umierającego
Samobójca nie neguje życia neguje własne istnienie
Trzy rodzaje śmierci: naturalna (spodziewana), samobójstwo, nagła (wypadek)
Osoby ciężko chore sa pogodzone z losem
Stas nie ma pojecia czym jest Zycie biorąc marne świecidełka za jego najważniejsze uroki
Stas zakochuje się w Malinie. Jest ona (malina) esencją życia
Stas nie jest wykształconym człowiekiem, nie zdążył nim zostać
Libido w obliczu śmierci zmienia swój sens i zostaje przekształcone w mitycznego erosa
Prawdy zostały pokazane w Brzezinie w sposób brawurowy
Seksualność broni człowieka przed śmiercią, przekształca życie w fenomen radosny
Eros nie zmienia świata w idee zmienia go w dzieło sztuki
W Brzezinie Eros nadaje sens wyobrażeniom człowieka o jego sytuacji
TANATOS, CZYLI ROZPAD HARMONII ŚWIATA
Brzezina jest repliką „Śmierci Iwana Ilicz” Lwa Tołstoja
Powieść ta zaprzeczała tezie że człowiek to byt-ku-zakończeniu
Nie rozbudowuje opisu śmierci
Jak prawdziwy artysta Stas chciał swój koniec skomponować
Staś nie zgłębił wszystkich uroków kochania zamin zbliżył się ostateczny koniec
Przed unicestwieniem bytu Tanatos niszczy w świadomości konającego całą wielka pracę Erosa
Największy ból konającego to ból świtata popadającego w bezład i chaos
Tanatos przekształca więc świat w bezład
„KOMEDIA DUCHA” I „MIŁE DROBIAZGI”
Dla życia śmierć Stasia ma tylko jedno znaczenie -powoduje zmartwychwstanie upiora
Na przebudzenie Bolesława wpływ miała zachłanność życia Stasia
Jak w przypadku Stasia, eros otworzył przed nim drogą do życia
ROZDZIAŁ VI
CZŁOWIEK I HISTORIA
„Czerwone tarcze” poświęcone zostało historii
Próba openowania kryzysu powieści historycznej
Dzieje przedstawiano jako chaos, którego sensu dociec niepodobna, dzieje są zamknięte (historia ma tylko jeden przebieg)
W „Czerwonych tarczach” historia ma przebieg otwarty
Iwaszkiewicza interesowało polskie średniowiecze
SZALEŃSTWO JAKO CZYNNIK HISTORYCZNY
Iwaszkiewicz w zgodzie z informacjami historycznymi przypisuje Agnieszce duże znaczenie
Agnieszka wygłasza pogląd, że do czynów ludzi tworzących historię nie można przymierzać norm moralnych, które stanowią miarę ludzi przeciętnych
Klęska nie zniweczyła jej wiary w to że Polaka powinna wrócic do instytucji Króla
Korone może osiągnąć tylko niezwykły człowiek
Czerwone tarcze sa powieścią która ukazała że porozbiorowy model działania historycznego polegający na składaniu ofiar z życia w imię Polski miał swój precedens w naszej historii
ZŁOTE SZCZYPCE
Opis zabiegów historyczno-prawno- społecznych Henryka
SEN ŚRÓDZIEMNOMORSKI
Powieśc ma naturę poetycką nastawioną na estetyczne odczuwanie świata
Henryk jest człowiekiem skłonnym do smutku, wyczulonym na przemijanie
Epizod sycylijski jest pretekstem do ukazania mitu dionizyjskiego
Epizod jerozolimski skomponowany został na podstawie kronik średniowiecznych
Ziemia święta opisana na podstawie kroniki naocznego świadka i podmalowana średniowieczna topiką
OBLICZE ŚWIATA A ESENCJA CZŁOWIEKA
Ogólnie mamy tu streszczenie tego co dzieje się w książce, jak przedstawiała się ówczesna polityka i z jakich źródeł korzystał Iwaszkiewicz opisując to wszystko. Myślę że to do niczego nam nie potrzebne. Jedyne co ważne to, że :
Kształt dziejów zależy od charakteru określonego człowieka.
Człowiek nie jest bezwolnym narzędziem praw historycznych. Od niego i tylko od niego zależy kształt świata
CZĘŚĆ TRZECIA
JAROSŁAW IWASZKIEWICZ I KRYZYS KULTURY
Żadna wartość duchowa nie uczyni życia znośnym
W epoce kryzysu kultury Iwaszkiewicza zajmuja dwa problemy”
Koniec zasady „dążenia do szczęścia”
Wygaśnięcie przekonań, że kultura może zbawić człowieka
ROZDZIAŁ VII
TRAGEDIA ŚWIĘTOŚCI
IDEA ŚWIĘTOŚCI
Typowym przykładem człowieka kryzysu jest w „Młynie nad Utratą” Karol Hopper
Jest przekonany że można osiągnąć równowagę i spokój
Karol mówi że jedyna tragedią człowieka jest niemożność należenia do świętych
Wypowiedzi bohaterów składają się na model świętości stanowiący miarę XX wiecznego humanizmu
Świętość jest spokojem
Świętość jest granicą ludziej możliwości
Ostatecznym sprawdzianem idei i próbą świętości jest życie
CHRZEŚCIJAŃSKI EUDAJMONIZM I ŻYCIE
Miłośc mistyczna według Iwaszkiewicza jest tylko rozwinięciem miłości fizycznej
Doświadczenie erotyczne zmienia zupełnie hierarchię wartości
Nawet w obliczu śmieri główny bohater nie wraca do Boga , woli Erosa
KONIEC MITU O SOTERYCZNYM CHARAKTERZE MIŁOŚCI
Podstawową cecha miłości jest w koncepcji chrześcijańskiej zjednoczenie, zespolenie wspólnota
Miłośc nie zasypała przepaści samotności i nie nadała znaczenia istnieniu. Nie zbawiła Juliusza
ZASŁONA MAI
Mężczyzna ponosi w prozie Iwaszkiewicza klęskę
Kobieta która jest życiem trwa nadal
Przez całe opowiadanie przejawia się pytanie: czy we współczesnym świecie poezja może zastąpić świętość?
Nie ma granicy pomiędzy poezją a świętością
Hopper jest przekonany że usunąć załonę Mai może tylk człowiek święty
ROZDZIAŁ VIII
TRAGEDIA KULTURY
Miedzywojenny okres twórczości skończył SIĘ dla Iwaszkiewicza utratą wiary w zbawienie człowieka
Bohaterowie w powieści Iwaszkiewicza funkcjonują na zasadzie kontrastu
ZWYCIĘSTWO CORREGGIA
Opis problemów jakie dotykały TOŁSTOJA
PODMIOT PRZYBYSZEWSZCZYZNY
Streszczenie (może bardziej opis) rozterek głównego bohatera „Pasji Błędomirskich” - Leopolda Kanickiego i odniesienie jego problemów do filozofii Schopenhauera, Freuda
MIT NATURY
Opis kolejnego bohatera powieści - Otto Krabowskiego i jego zmagań, tym razem z kultura w starciu z naturą (głównie skupia się na chłopomanii i innych aspektach folkloru). Rozprawia się z mitem sielskości życia na wsi
ZAKOŃCZENIE
Bohaterowie prozy Iwaszkiewicza z tamtych lat odbieraja świat jako pełen destrukcji
Żyje on w świecie niszczenia wszelkich iluzji
Po rozpadnięciu się estetyzmu, w utworach z lat 36-38 reczywistość staje się niegościnna
Twórczość sprawia wrażenie drugiego aktu dramatu który rozpoczął się w epoce modernistycznej