Ryszard Przybylski

Eros i Tanatos. Proza Jarosława Iwaszkiewicza 1916-1938.

Pierwszy okres twórczości prozatorskiej J.I. (1916-1924) upłynął pod znakiem polemiki z
romantyczną antynomią ducha i życia, narzuconą pisarzowi przez estetykę modernizmu. Pod
wpływem Oskara Wilde’a na początku objawiła się ona jako przeciwieństwo piękna i życia
(m.in. w: „Ucieczce do Bagdadu”, „Legendzie i Demeter”, „Zenobii Palmurze”, „siedmiu
bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja” i „Wieczorze u Aldona”).
Pierwszy okres twórczości jest czasem gwałtownych poszukiwań nowego poglądu na
charakter związków między sztuką a życiem. W modernistycznym modelu świata życie nie
mogło przynieść wiedzy o sztuce czy też rzucić na nią cień krytyki. Wyższość sztuki nad
ż

yciem jest prawdą absolutną. Schemat kompozycyjny Iwaszkiewicza zrodziło przekonanie,

iż modernistyczna problematyka sztuki i życia jest całkowicie uzasadniona, aktualna i żywa.
Ale jednocześnie Iwaszkiewicz ukazuje krytyczny jego stosunek do modernistycznego
aksjomatu wyższości sztuki nad życiem oraz nirwanizmu, a ogromny szacunek do życia, jako
wartości nadrzędnej.
Wcześniej jak np. w „Hilarym” dostrzegamy proces destrukcji światopoglądu i rozpadu
osobowości artysty, a już w 1924r. w powieści „Księżyc” widzimy integrację osobowości
młodego twórcy i jego poszukiwania estetyczne. Temat ten znalazł wyraz w gatunku, który
nazywany jest przez Francuzów le roman de l’adolescence, przez Anglików- the novel of
adolescence. Po polsku najlepiej jest określić przy pomocy tytułu sławnej książki Jamesa
Joyce’a: portret artysty z czasów młodości. Agresywny autotematyzm tej literatury sprawił, że
powieść o młodym artyście stała się więc utworem o „wychowaniu artystycznym” twórcy. Z
reguły oznaczało to porachunek z modernizmem. Charakterystyczną cechą tego porachunku
była próba ustalenia jakiejś pozytywnej zasady estetycznej, która mogłaby stać się podstawą
dalszej pracy artystycznej. Wiążą się z nią dwa zagadnienia szczegółowe: autobiografizm i
liryzm. Novel of adolescence stanowi czystą i piękną realizację obiektywizacji przeżyć i życia
artysty, ale mimo tej obiektywizacji gatunek ten jest z reguły przesiąknięty liryzmem,
szlachetną czułością.
W „Księżycu” Iwaszkiewicz podjął temat miłości mistycznej, w której kryje się zagadnienie
przezwyciężania samotności jednostki, opanowania „metafizycznego lęku”, który przenika
człowieka w chwili, gdy zaczyna sobie uświadamiać swą rozpaczliwą odrębność. Miłość i
uniesienia mistyczne są w filozofii chrześcijańskiej nierozdzielne. Klęska erotyczna wywołuje
z reguły pytanie o „sens życia” i w rezultacie stawia przed bohaterem szereg zasadniczych
pytań. Mistyczna sublimacja erotyki zamienia się niekiedy lekcję miłości do życia. Miłość
wprowadziła więc do powieści Iwaszkiewicza motyw mistycznej łączności człowieka ze
ś

wiatem.

Głównego bohatera „Księżyca” Antoniego nie interesowało intelektualne poznanie świata.
Poznać rozumowo, znaczy wpisać się w jakiś przyjęty z góry system myślenia pojęciowego,
który odcina człowieka od bezpośredniego przeżywania życia i zamienia je w abstrakcje. Ten
zabieg niszczy możliwość połączenia się z całością, w wszechświatem. A właśnie wpisanie
siebie w koło kosmiczne, w odwieczny rytm natury wydaje się głównym pragnieniem
Antoniego. Chcę on bowiem połączyć się z całością w „nieustającym tworzeniu”. Tylko taka
ś

wiadomość pozwala przezwyciężyć „lęk istnienia”(który ma wymiar religijny).

Symbolika księżyca- każdy z dwóch głównych bohaterów, Antoni i Jerzy, rozumie życie po
swojemu i wobec tego każdy z nich widzi księżyc nieco inaczej. Nad dwoma „ogrodami
ż

ycia” świecą dwa różne księżyce. Jerzy nie wiąże z księżycem treści symbolicznych w

przeciwności do Antoniego, który ma dla niego wymiar religijny albo widzi księżyc, jako
okrutnego niemego świadka wydarzeń. Był to ów milczący potwór romantyków, którzy

wyjątkowo silnie przeżywali kontrast między niezmienną, obojętną naturą a dramatycznym
ś

wiatem ludzi. Po wielu latach Iwaszkiewicz napisze, że „Księżyc” pozostał jego ulubioną

książką, w której przekazał swą młodość lepiej niż we wspomnieniach, wspomnieniach
Antoni jest w istocie portretem samego Iwaszkiewicza.
Jarosław Iwaszkiewicz został zaliczony do wielkości niekwestionowanych literatury
międzywojnia. Niepokój duchowy jego bohaterów, który czytelnika porusza, wywodzi się w
prostej linii z modernistycznej metafizyki. W przeciwieństwie do wielu innych pisarzy
Iwaszkiewicz zwrócił uwagę przede wszystkim na estetykę modernizmu. Inspiracje płynące z
„filozofii życia” pozwoliły przezwyciężyć zarówno optymistyczne, jak i pesymistyczne
konsekwencje modernistycznego estetyzmu, który objawił się u nas z jednej strony jako
wildyzm, z drugiej zaś jako przybyszewszczyzna. Koncepcja artysty-dawcy życia przywróciła
harmonię między sztuką a życiem. Pozwoliła zlikwidować tragiczne skutki modernistycznej
antynomii. Nowa hierarchia, którą ustalił programowy bohater „Księżyca”, Antoni, ułożyła
oba człony dawnej antynomii w harmonijną współzależność.