W listopadzie 1918 r. Polska po 123 latach niewoli, odzyskała niepodległość. Odradzające się państwo stanęło w obliczu wielu trudności i problemów gospodarczych.

Państwo wielonarodowościowe, a jednocześnie zacofane gospodarczo

musiało być słabe i targane ostrymi przeciwieństwami wewnętrznymi: narodowościowymi, ekonomicznymi, socjalnymi i politycznymi. Proces integracji ziem polskich pod względem gospodarczym, politycznym, jak i kulturowym był bardzo utrudniony. Był to skutek przeszło 120-letniego okresu niewoli narodowej.

Na gospodarce polskiej trwałe piętno wycisnęły konsekwencje rozbiorów. Poszczególne ziemie wchodziły w skład organizmów eko­nomicznych państw zaborczych. Poziom gospodarczy metropolii oraz ich polityka wobec zagarniętych ziem spowodowały, że państwo polskie w chwili odzyskania niepodległości składało się z dzielnic zróżnicowanych pod względem gospodarczym, politycznym jak i kul­turowym. Trzeba było dokonać ścalenia całego organizmu pańśtwowego przede wśzystkim gospodarczo.

Pisząc niniejszą pracę oparłam się głównie na pracach: S.Arnolda, M.Żychowskiego, Zarys historii Polski; J.Skodlarskiego, Zarys historii gospodarczej Polśki do 1945 roku; A.Jezierskiego, Historia gospodarcza Polski 1815-1980.

Przedmiotowa problematyka jest dobrze opracowana; mankamentem jest jedynie zróżnicowanie danych statystycznych, które umożliwi­łyby dokładniejsze porównanie struktury gospodarczej w poszcze-gólnych zaborach.

Jak już nadmieniłam proces integracji społeczno-gośpoda-rczej w państwie polskim po I wojnie światowej, w byłych zaborach był utrudniony przez wiele czynników tj.: odmienność struktur

-społecznych, silnie zróżnicowany poziom kultum i cywilizacji, odmienny system prawny, nierówny, ale ogólnie niski poziom oświaty,

brak kadr administracji państwowej i terenowej, brak wzajemnych powiązań gospodarczych między dzielnicami kraju, odmienny układ rynku zbytu i źródeł surowców, nie przystosowany do potrzeb pań­stwa układ komunikacyjny - kolejowy, drogowy i morski, odmienny system kredytowo pieniężny, z wyraźnie zróżnicowaną strukturą cen, całkowity brak bądź wyraźny niedorozwój niektórych gałęzi przemysłu.

W dobie integracji z terytorium Polski po odzyskaniu

niepodległości należy wyodrębnić nie tylko ziemie trzech zaborów, ale część wyraźnie odrębnych obszarów o odmiennej strukturze gospodarczej, społecznej i narodowościowej.

Najsilniej rozwinięty przemysłowo Śląsk i jego region górnośląski uformował się na styku trzech państw zaborczych. Choć najpotężniej rozwinął się przemysł na terenach Śląska wchodzącego w skład Prus, to również na Śląsku Cieszyńskim oraz w Zagłębiu Dąbrowskim koncentrował się przemysł ciężki, odgrywający poważną rolę w go­spodarce Królestwa i Galicji. Górnictwo i hutnictwo śląskie pro­dukowały surowce i półfabrykaty przede wszystkim na rynek niemie­cki, w mniejszym stopniu na rynek austriacki i bałkański. W 1913 r. wydobyto 43,9 mln t węgla, z tego 5,8 mln ulokowano na rynku Królestwa Polskiego, Poznańskiego i Galicji i.' Cały ten re­gion był najwyżej zurbanizowany na ziemiach polskich. Koniunktura gospodarcza początków XX stulecia, szczególnie silna w przemyśle metalurgicznym i górnictwie Niemiec, spowodowała poważny wzrost mocy produkcyjnych na potrzeby militarne. Produkcja 1913 r. w wielu dziedzinach była w związku z tym najwyższa przed I wojną, sztucznie , zawyżona". Po 1921 r. węgiel, półfabrykaty hutnicze i chemiczne straciły dotychczasowe rynki zbytu, a silny potencjał produkcyjny znacznie przewyższał popyt wewnętrzny w warunkach pokojowych.

Obszar produkcyjny ziem centralnych to przede wszystkim byłe Królestwo Polskie, które stanowiło jedną z najsilniej przemysłowo rozwiniętych części imperium rosyjskiego. Struktura jego przemysłu kształtowała się pod wpływem rozwoju rynku wewnętrznego. Poziom rozwoju podstawowych gałęzi przemysłu włókienniczego, metalowego i spożywczego przekraczał znacznie chłonność rynku wewnętrznego, uwzględniając, że w skali całego Królestwa stopień urbanizacji ludności nie osiągnął 30%.2 W czasie I wojny światowej przemysł na terenie Królestwa poniósł straty szacowane przez władze polskie w 1921 r. na 3,3 mln rubli w złocie. Ponadto władze okupacyjne niemieckie i austriackie dokonały częściowej rekonstrukcji w kie­runku ograniczenia przemysłu przetwórczego na rzecz rabunkowej gospodarki surowcowej. W dobie odbudowy przemysłu po 1918 r. na sytuację gałęzi przemysłu przetwórczego niekorzystnie wpłynęła też utrata rynków wschodnich.

Obszar Wielkopolski i Pomorza, o przewadze gospodarki rolniczo­handlowej, przy wysokim poziomie kultury rolnej, cechował jedno­stronny rozwój przemysłu dostosowany do potrzeb rolnictwa i zaopatrzenia ludności wiejskiej. Przemysł spożywczy reprezentował 53,5% ogólnej liczby zakładów wytwórczych w Wielkopolsce, a ich produkcja w podstawowych gałęziach ( cukrownictwa, gorzelnictwo ) osiągnęła 17% w skali ogólnoniemieckiej. I tu ograniczenie zasięgu zbytu odbiło się dotkliwie, gdyż pojemność rynku wewnętrznego była znacznie niższa.

Galicja Zachodnia dopiero na przełomie XIX i XX w. przyśpieszyła proces uprzemysłowienia, jednak przeważał tam jeszcze przemysł drobny i rzemiosło. Galicja mogła być chłonnym rynkiem zbytu dla wyrobów przemysłowych, ale rolnictwo było rozdrobnione i zaco­fane, przeludnienie wsi powodowało silną emigrację. Urbanizacja postępowała powoli. W Galicji Wschodniej rozwinęło się górnictwo naftowe i przemysł drzewny, lecz surowcowa jej produkcja kierowała swój zbyt głównie do centralnych krajów monarchii austrowęgierskiej.

W rezultacie rynek wewnętrzny tak w Galicji Zachodniej, jak i Wschodniej był płytki.5 Od Galicji Zachodniej różniła się Wscho­dnia narodowością mieszkańców, głównie Ukraińców, jak i strukturą i poziomem rolnictwa, w którym dominowała wielka własność obszar­ników polskich.

Tak zwane kresy wschodnie na terytorium Państwa Polskiego po 1918 r. obejmowały część zachodniej Ukrainy, zachodniej Białorusi i część Litwy. Ich charakter był typowo rolniczy, dominowała wielka własność obszarnicza. Większość ludności wiejskiej, którą stanowili Białorusini i Ukraińcy, zachowała gospodarkę pół­naturalną. Stosunkowo wysoki poziom rolnictwa i przemysłu rolno­spożywczego na Wołyniu kontrastował z wybitnie zacofanym Polesiem. Przed I wojną światową Litwa, Ukraina i Białoruś stanowiły pewien rynek zbytu dla przemysłu Królestwa, to po 1918 r. ich zachodnie tereny ze względu na zniszczenia wojenne i sytuację polityczną straciły tę funkcję.

Można stwierdzić, że najwyższy poziom prezentował zabór pruski, niższy rosyjski, a najsłabiej rozwinięta była Galicja. Ponadto wewnątrz poszczególnych zaborów występowały poważne ró­żnice w poziomie rozwoju gospodarczego. W zaborze pruskim Górny Śląsk (wielkokapitalistyczny przemysł) i Poznańskie (rozwinięte rolnictwo) miały zdecydowaną przewagę nad Pomorzem. W Królestwie Polskim obok okręgów przemysłowych (Łódzki Okręg Przemysłowy, Zagłębie Dąbrowskie, Okrąg Staropolski, Okręg Warszawski) na tzw. ziemiach wschodnich utrzymywała się nadal gosp prawie naturalna.

W zaborze austriackim zasadnicze różnice występowały między tzw. Małopolską wschodnią, zamieszkałą przeważnie przez ludność ukraińską, i Małopolską zwaną zachodnią, zamieszkałą przez Polaków. Każdy zabór włączony był w wewnętrzny podział pracy w ramach je­dnego z państw zaborczych, co spowodowało, że wykształciły się tylko niektóre gałęzie produkcji. Po odrodzeniu Polska posiadała działy przemysłu stosunkowo nadmiernie rozwinięte wobec swych potrzeb, np. przemysł cukierniczy i włókienniczy, podczas gdy inne w ogóle nie istniały. Niedostatecznie rozwinięty był przemysł maszynowy, nie istniał praktycznie przemysł chemiczny i elektro­techniczny. Ziemie wschodnie państwa polskiego były pozbawione prawie całkowicie przemysłu.

W kraju brakowało ciągów komunikacyjnych łączących ziemie byłych zaborów. Sieć komunikacyjna wchodziła w skład systemów komunika­cyjnych państw zaborczych. Niezbędna stała się budowa bezpośred­niej linii kolejowej łączącej Śląsk z Wybrzeżem oraz budowa wła­snego portu morskiego. Jednolitą taryfę celną dla całego kraju wprowadzono dopiero w listopadzie 1919 r., a granicę celną z byłym zaborem pruskim zniesiono rok później. Jeszcze w 1919 r. znajdo­wały się w obiegu trzy różne waluty: marka niemiecka, korona austriacka i tzw. marka polska. W 1920 r. marki polskie stały się walutą ogólnopolską.

Ponadto na ziemiach polskich występowały poważne różnice admini­stracyjne i prawne. Ujednolicenie administracji państwowej było sprawą pilną, lecz brakowało odpowiednio przygotowanych kadr. W byłych zaborach obowiązywały różne przepisy prawne np. zdarzyło się, że czyn karalny w jednym zaborze nie był przestępstwem w innym.' Dezintegrację kraju pogłębiały jeszcze różnice narodowe, polityczne i kulturowe.

Reasumując stwierdzić należy, że najistotniejszą rolę w

procesach integracyjnych odegrały: zniesienie wewnętrznych granic państwowych, wzrost wewnętrznej migracji ludności, jednolita i obowiązkowa służba wojskowa, nowoczesny system szkolny itp. Natomiast rozbiory powstrzymały proces integracji narodowej, uniemożliwiając formowanie się rynku narodowego, stanowiącego podstawę tej integracji.

Należy nadmienić, że większość państw europejskich podjęła jedynie odbudowę swej gospodarki po zniszczeniach wojennych lat 1914-1918, Polska przystąpiła do odbudowy zniszczeń i jednocześnie do procesu scalania gospodarczego.

Niepodległe państwo dawało nowe możliwości rozwoju gospodarczego. Tkwiły one w integracji gospodarczej, zmianie struktury agrarnej oraz intensywnej polityce inwestycyjnej. Owe potencjalne możliwo­ści w szczególnych warunkach Polski początku lat dwudziestych mogły być wykorzystane jedynie przy zdecydowanej i konsekwentnej polityce państwa i przy pełnej aprobacie owej polityki przez społeczeństwo.

Bibliografa:

1. Albert Andrzej, Najnowsza historia Polski 1918-1980, POLONIA, Londyn 1989

2. Arnold Stanisław, Żychowski Marian, Zarys historii Polski, "POLONIA", Warszawa 1966,

3. Jezierski Andrzej, Historia gospodarcza Polski 1815-1980, Wydawnictwo Uniwersytetu, Warszawa 1987,. .80

4. Skodlarski Janusz, Zarys historii gospodarczej Polski do1945 roku, PWN, Warszawa-Łódź 1998,

5. Trzeciak Mieczysław, Bariery rozwoju Drugiej Rzeczypospolitej, Politechnika Radomska, Radom 1999,

---