ALDONA FOJKIS - WYOBRAŻENIA SUROGATOWE, ICH ROLA I ZNACZENIE W KSZTAŁTOWANIU WYOBRAŻEŃ ŚWIATA I POJĘĆ U NIEWIDOMYCH

Procesy poznawcze mają wielkie znaczenie w życiu każdego człowieka, dostarczają one informacji o otaczającym nas świecie. Informacje te zawarte są w wrażeniach, spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach.

Procesy poznawcze u dzieci niewidomych kształtują się inaczej niż u dzieci zdrowych. Mając uszkodzony wzrok, doznania niewidomych dzieci ograniczają się do odbioru wrażeń dotykowych, słuchowych, węchowych, smakowych i kinestetycznych.

Analizator dotyku u osób niewidomych ma charakter pierwotny, natomiast u osób widzących mają charakter wtórny.

Dotykając przedmiot dziecko niewidome poznaje takie jego cechy jak: twardość, gładkość, chropowatość ciepło, zimno, a także kształt. Wrażenia dotykowe łączą się z wrażeniami kinestetycznymi, słuchowymi, oraz węchowymi i smakiem. Powstają skojarzeni intermodalne, uboższe o skojarzenia wzrokowe. Spostrzeżenia niewidomych dzieci są skromniejsze, gdyż nie zawierają takich cech jak: barwa, perspektywa, horyzont.

Sprawność motoryczna jest ściśle związana z procesami poznawczymi niewidomych . Ważne jest aby jak najwcześniej usprawniać motorykę dziecka. Sprawność ruchowa ciała, głownie kończyn górnych i dolnych, gwarantuje szybsze dotarcie do otaczających przedmiotów i możliwość poznania ich właściwości. Zmysł dotykowo - kinestetyczny jest podstawowym narządem poznania świata przez niewidomych.

Bogactwo spostrzeganych przedmiotów i zjawisk wpływa na rozwój wyobraźni dziecka i jego wyobrażeń. Między spostrzeże nam a wyobrażeniami istniej zasadnicza różnica.

Spostrzeżenia trwają krótko, są żywe i dokładne, kończą się wraz z zakończeniem stymulacji zewnętrznej.

Wyobrażenia natomiast są mniej dokładne, trwają długo i są silnie związane z realnymi przeżyciami.

Wyobrażenia odtwórcze (reprodukcyjne) - są ściśle związane z odtworzeniem zjawisk lub obrazów wcześniej zaobserwowanych.

Wyobrażenia wytwórcze (fantazje) - powstałe w wyniku nałożenia się, komplikacji dawnych spostrzeżeń.

Dziecko zdrowe

U dziecka w wieku młodszym dominują mało precyzyjne wyobrażenia odtwórcze. Dziecko z czasem doskonali wyobrażenia o otaczającym go świecie. Odróżnia konkretne przedmioty i zjawiska od wytworzonych przez siebie wyobrażeń fantazyjnych. Przejawia się to w zabawach tematycznych, najpierw pełnych fantazji, później bardziej realnych. Dzięki wyobrażeniom dziecko gromadzi wiedzę o konkretnych przedmiotach i zjawiskach otaczającego go świata. Wiedza ta wykorzystywana jest w myśleniu.

Dziecko niewidome

Ze względu na brak bodźców wzrokowych u dziecka niewidomego w odmienny sposób kształtują się proces spostrzegania i tworzenia wyobrażeń. Rozwijają się tylko wyobrażenia oparte na treściach dotykowych, słuchowych, kinestetycznych, smakowych i innych. „Są one pierwszym trwałym produktem procesów poznawczych - spostrzegania, które w sposób konkretny odzwierciedlają rzeczywistość i reprezentują konkretną wiedzę dziecka o niej.”

Struktura psychiczna niewidomych od urodzenia jest haptyczno - słuchowa czyli pozbawiona składników wzrokowych.

Niewidomi z poczuciem światła

Niewielka liczba niewidomych od urodzenia zachowała poczucie światła. U tych ludzi stwierdzono wadę gałki ocznej. Nerw wzrokowy natomiast nie uległ zniszczeniu. Przy ucisku oczodołów i pobudzaniu nerwu wzrokowego dzieci te odbierają charakterystyczne wrażenie światła - błysk

Ociemniali - utracili wzrok

Dzieci które utraciły wzrok w wieku przedszkolnym lub później zachowały wyobrażenia wzrokowe z tego okresu. Kojarzą się one z nowo zdobytymi wrażeniami i wyobrażeniami dotykowymi. Taki ociemniały porusza się w przestrzeni wzrokowej .

Psychika dziecka ociemniałego po 8 roku życia nie odbiega znacznie od struktury psychicznej widzących rówieśników, za pomocą pytań, barwnych opowiadań wywołuje się wspomnienia faktów zdarzeń z okresu kiedy dziecko widziało. Ciągłe pobudzanie i podtrzymywanie wyobrażeń wzrokowych u takich ociemniałych stymuluję ich odnowę. Ten proces łączy się z transpozycją wrażeń.

DEFINICJA I PODZIAŁ WYOBRAŻEŃ SUROGATOWYCH

Na skutek swoistych warunków życia i konieczności przystosowania się do świata ludzi widzących, niewidomi wytworzyli charakterystyczne struktury psychiczne zwane surogatowymi.

Hitschman 1892r. - jako pierwszy wprowadził pojęcie „wyobrażenia surogatowe”. Ten rodzaj wyobrażeń ma ogromne znaczenie dla ludzi niewidomych. Rozwija się u nich na skutek niemożności dokonywania bezpośrednich obserwacji przedmiotów i zjawisk niedostępnych poznaniu dotykowemu.

M. Grzegorzewska - sprecyzowała pojęcie wyobrażeń surogatowych jako „ pewne struktury psychiczne tych treści poglądowych które ludziom niewidzącym w zupełności lub częściowo są niedostępne, odgrywają ważną rolę w kształtowaniu się ich wyobrażeń i pojęć.”

Wyobrażenia surogatowe noszą również nazwę wyobrażeń zastępczych. Są to wyrazy niezrozumiałe dla niewidomych, określające znaną im tylko treści o zabarwieniu często emocjonalnym. Mają one charakter wyobrażeń wytwórczych, fantazyjnych z wiekiem osoby niewidomej doskonalą się.

T. Heller i W.Steinberg podzielili wyobrażenia surogatowe na dwie kategorie:

1. Wyobrażenia surogatowe niedostępne dla percepcji ludzi niewidomych i ociemniałych, ujmujące stosunki przestrzenne. Do ich powstania przyczyniają się bodźce właściwe (adekwatne), czyli dotykowe. Osoby niewidome potrafią wyobrazić sobie wielkość drzewa, dotykając obwodu jego pnia lub posturę człowieka na podstawie kształtu i wielkości jego dłoni. Wyobrażenia surogatowe przestrzenne - mogą powstać także w wyniku bodźców słuchowych, np. ludzie niewidomi potrafią określić wysokość, wiek człowieka na podstawie barwy jego głosu oraz rodzaje pojazdów na podstawie odgłosu silnika.

2. Wyobrażenia związane z odbiorem wrażeń światła i barwy. Powstają one na tle bodźców niewłaściwych, głównie słuchowych. Niewidomi kojarzą sobie konkretny kolor z barwą dźwięków instrumentów muzycznych, np. kolor żółty z barwą klarnetu.

POEZJA, MALARSTWO I MUZYKA ŹRÓDŁEM INSPIRACJI DO TWORZENIA WYOBRAŻEŃ SUROGATOWYCH U NIEWIDOMYCH

Ludzie niewidomi i ociemniali wypowiadają się na temat odbieranych wrażeń, operując słownictwem ludzi widzących. Wypowiadają się na temat barw przedmiotów i zjawisk, oraz stosunków przestrzennych, np. koralowe usta, soczysta zieleń, purpurowe słońce, strzelista wieża.

Interpretując utwory poetyckie, uczniowie ociemniali wykorzystują resztki wspomnień wyobrażeń wzrokowych. Natomiast niewidomi od urodzenia dostosowują się do świata ludzi widzących przyswajają sobie ich słownictwo traktujące o treści wzrokowej. Luki znajdujące się w świecie wyobrażeniowym niewidomi wypełniają specyficznie. Przyswajają sobie konkrety dla nich niedostępne na podstawie własnej fantazji „Mowa widzących staje się w pewnym stopniu regulatorem w rozwoju wiadomości obiektywnych niewidomego”.

Uczniowie niewidomi są bardzo zainteresowani treściami poetyckiego opisu świata w kolorach , zmiennym oświetleniem generowanym momentem przeżycia, ulotnego nastroju, chwili. Dzięki opisom, porównaniom, i innym środkom akustycznego wyrazu język poetycki staje się podstawą do tworzenia wyobrażeń surogatowych związanych głownie z barwą, światłem, odczuwaniem ulotności chwili. Nazwy barw występujące w wierszach, wywołują u niewidomych odpowiedni nastrój i skojarzenia uczuciowe.

Muzyka - dodatkowo wzmaga przeżycia i kształtuje wyobraźnię młodzieży niewidomej. W miejsce barw niewidomi często podkładają obrazy - wytwory własnej fantazji.

Wrażenia otrzymane na temat barw, o których opowiadali im widzący lub ociemniali - przekładali na swoisty język uczuciowy np. pomarańczowy kolor oddawał smak i zapach owocu pomarańczy, barwę różową wiązali z zapachem i delikatnością płatków róż.

Elementy plastyki na zajęciach języka polskiego - podczas analizy wstępnej utworu poetyckiego uczniowie niewidomi czasami malują treści zawarte w wierszu, a niekiedy tylko korzystają z doświadczeń zdobytych na plastyce. Rozwijają w ten sposób umiejętności obserwacji, perspektywy, określają krzywizny. Mogą przedstawić niezrozumiałe treści w sposób symboliczny. Stosują różne techniki malarskie, zdobywają doświadczenia wrażeń zapachowych, dotykowych i węchowych. Farby, którymi malują są nasycone olejkami zapachowymi. Jest to zwykle czysta woń malin, cytryny, mięty, pomarańczy itp. Farby musza być gęste aby można je było nakładać rękami.

Na lekcjach sztuki - plastyki przed podjęciem pracy niewidomi uczniowie dokładnie obserwują wzorzec, dotykając np. kompozycje z martwej natury: jesienne liście, paterę z owocami, wazon z kwiatami. Badając kształt, wielkość, i przestrzenne ułożenie przedmiotów.

Percepcja obrazów przez niewidomych różni się od odbioru dzieł sztuki przez widzących. Zdrowy człowiek ogarnia całość powierzchni obrazu „w mgnieniu oka”, rozróżniając kompozycje je, rozumie perspektywę, wzajemne relacje detali i barwy.

Niewidomi spostrzegają poszczególne detale a nie całość obrazu. Percepcji niewidomych musi towarzyszyć komentarz nauczyciela. Wyjaśnia on wątpliwości, umożliwiając uzyskanie całościowego wrażenia artystycznego obrazu.

Malowanie ma wartość, poznawczą terapeutyczną a także relaksacyjną. Właściwy odbiór dzieła malarskiego i literackiego pozwala przezwyciężać trudności poznawania świata przez niewidomych.

Nic tak silnie nie działa na życie uczuciowe niewidomych ludzi jak muzyka. Pojedyncze tony lub całe fragmenty utworów kojarzą się niewidomym z barwami otaczającej przyrody. Te surogatowe wyobrażenia stwarzają możliwość przedstawienia barw przez porównanie z innymi wrażeniami zmysłowymi.

Zjawiska synestezji (poznawania poprzez zmysły)

Synestezja - w psychologii stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. wzroku) wywołują również doświadczenia, charakterystyczne dla innych zmysłów. Na przykład odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, obraz litery lub cyfry budzi skojarzenia kolorystyczne itp.

Odmianą zjawiska synestezji jest tzw. słyszenie barwne, które występuje u nielicznych osób widzących. Polega ono na wywoływaniu stale przez określone bodźce dźwiękowe, czegoś w rodzaju „obrazów” czy „wizji” poszczególnych barw. Bodźcami tymi są najczęściej dźwięki muzyczne, całe słowa, lub zapachy czy smaki. Barwy występują wówczas jako wrażenia wtórne.

„Każdy człowiek przyporządkowuje niskie tony temu co szerokie, masywne, ciężkie; wysokie - temu co, cienkie, smukłe drobne.” - Poczucie takie jest wrodzone psychice ludzkiej. Jest to własność nabyta przez skojarzenia lub wzory.

Zjawisko „słyszenia barwnego” zalicza się u ludzie widzących do fotyzmów i jest ono zbliżone do wyobrażeń surogatowych u ociemniałych i niewidomych. „Słyszący barwy” mają przeświadczenie, iż ucho obdarzone jest podwójną czynnością: w pierwszym rzędzie dostarcza wyobrażeń surogatowych, w drugim zaś - wrażeń barwnych.

ROLA ANALOGII W TWORZENIU WYOBRAŻEŃ SUROGATOWYCH

W tworzeniu wyobrażeń ogromną rolę odgrywa analogia. Analogia - stanowi „wielkie jądro struktury, które skupia dookoła siebie przeróżne cechy, należące do różnych dziedzin zmysłowych. W niektórych wypadkach struktury surogatowe powstawać mogą także na podstawie symboliki i metafory.” Analogia może obejmować czynności spostrzeżeniowe i wyobrażeniowe oraz może dotyczyć pojęć i wzruszeń. Analogizowanie polega na uświadomieniu sobie równoległych szeregów.

Analogia w życiu niewidomego spełnia ogromną rolę. Dotyczy przedmiotów znajdujących się w pobliżu. Dzieci niewidome zmuszone są do ciągłego wnioskowania o istniejącej sytuacji na podstawie dochodzących do nich bodźców, słuchowych, dotykowych, węchowych i innych. Aby poznać dokładnie badany przedmiot poddają do myślowej analizie, różnicują i klasyfikują. „Starają się znaleźć analogię do rzeczy znanych, zwracają uwagę na funkcję części wiążą w logiczne całości„

Ogromne znaczenie dla wyobrażeń przedmiotów i przestrzeni ma sfera doświadczeń niewidomego. Bogatsze doświadczenie powoduje, że proces budowy analogii jest łatwiejszy.

Więcej doświadczeń proces budowy analogii łatwiejszy.

Zadaniem nauczyciela, szczególnie w szkole dla dzieci niewidomych i słabowidzących jest wszechstronne pokazanie otaczającego świata.

1

---