36. Procesy automatyczne i kontrolowane i ich rola w sterowaniu zachowaniem.
Istnieje wiele czynności, które możemy wykonywać poza świadomą kontrolą, a tylko część czynności wykonujemy z pełną kontrolą. Rozróżnienie na procesy automatyczne i kontrolowane zastało wprowadzone przez Posnera i Snydera (1975) oraz Schneidera i Shiffrina (1977). Czynności automatyczne zwykle są wynikiem długiego procesu nabywania wprawy, na początku pod nadzorem świadomości. Porównanie właściwości:
Procesy automatyczne: nie angażują świadomości, małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi, przebiegają w sposób równoległy, wskutek czego można wykonywać różne czynności równocześnie. Zadania dobrze znane i łatwe, duża szybkość wynikająca z dobrego opanowania danej czynności i możliwości pracy w trybie równoległym, wykorzystują proste procesy poznawcze. Do procesów automatycznych należą między innymi procesy przetwarzania przeduwagowego.
Procesy kontrolowane: angażują świadomość, duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi, przebiegają w sposób sekwencyjny, do wykonania następnej czynności można przystąpić gdy zostanie zakończona poprzednia, zadania nowe i o dużym stopniu trudności, mała szybkość wynikająca albo z dużej złożoności czynności, niewielkiego jej opanowania albo z konieczności wykonywania jej w sposób sekwencyjny, wykorzystują złożone procesy poznawcze.
Czynności kontrolowane dzięki procesowi uczenia się, mogą stać się czynnościami automatycznymi. Wielokrotne powtarzanie jakiejś czynności może doprowadzić do jej przeuczenia, czyli do automatyzacji. Także niektóre, (nie wszystkie) czynności automatyczne mogą stać się czynnościami kontrolowanymi. Podział na czynności automatyczne i kontrolowane nie jest więc ostry, istnieje między nimi płynne przejście. Automatyzowanie czynności odgrywa dużą rolę w procesach poznawczych człowieka. Im szybciej jakaś czynność przechodzi z globalnego pięta kontroli na lokalne, tym łatwiej system poznawczy radzi sobie z nowymi czynnościami, jeszcze niezautomatyzowanymi. Świadoma uwaga skupiona może być na obsłudze czynności wyższego rzędu, trudniejszej do zautomatyzowania lub takiej, w wypadku której automatyzowanie byłoby niewskazane. Procesy automatyczne ułatwiają funkcjonowanie poznawcze ale w pewnych wypadkach mogą prowadzić do deficytów w zakresie zachowania. Zaburzenia wynikające z działania procesów automatycznych: ześlizg - rozpoczęcie czynności rutynowej powoduje ześlizg i kontrolę przejmują procesy automatyczne (powtórzenie stałej trasy, choć cel inny), ominięcie - przerwanie czynności rutynowej powoduje pominięcie pozostałych faz ( nagły powód zamknięcia komputera powoduje brak zapisania pracy), perseweracje - powtarzanie części lub całości procedury (te same ruchy gdy dłuższy czas próbujemy coś naprawić), błąd opisu - wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym obiekcie (lody wkładamy do pojemnika na chleb), błędy zależne od danych - informacja sensoryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania planowanego (napisanie nie tego co się chciało, a tego co się słyszy), błędy asocjacyjne - silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową (pukanie do swojego pokoju), brak aktywacji do zakończenia czynności (idziemy do innego pokoju zapominając po co).
Maruszewski, T. (2003). Psychologia poznania. GWP, s. 106-109
Nęcka, E. (2003). Procesy uwagi w: Strelau, J. Psychologia ogólna., s. 78-79