Grochowska Edyta historia nauczycielska grupa I

Temat: Aramejczycy i ich rola dziejowa.

Aramejczycy to plemiona semickie z grupy północno – zachodniej. Najstarsze wzmianki pochodzą z III tysiąclecia. Nazwa Aram pojawia się w tekstach klinowych w Mezopotamii i północnej Syrii, np. w Ebli. Natomiast wzmianki asyryjskie odnoszą się do „aramejskich Ahlamu” , którzy są znani od pierwszych wieków II tysiąclecia p.n.e. W I tysiącleciu utożsamia się ich po prostu z Aramejczykami. Określani są oni również jako Sutu. Był to lud znany już od pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e. Element Aram występuje w imionach własnych z II tysiąclecia p.n.e. Występują również w środowiskach o cechach huryckich. Śladów Aramejczyków doszukiwano się także w tekstach znalezionych w Ras Szamra, dawnym Ugaryt nad Morzem Śródziemnym. Teksty te pochodzą w większości z XIII wieku p.n.e. Aramejczyków doszukuje się również w źródłach egipskich z XIV i końca XIII wieku p.n.e. W liście topograficznym faraona Amenhotepa III, który panował w latach 1386 – 1349 p.n.e. oraz w tzw. Papirusie Anastasi III, spisanym ok. 1210 roku p.n.e.

Pierwsza pewna wzmianka o Aramejczykach pochodzi z inskrypcji asyryjskiego króla Tiglatpilesara I, który panował w latach 1114 – 1076 p.n.e. Walczył on przeciwko „aramejskim Ahlamu” wzdłuż środkowego Eufratu. Od krainy Suhu aż po Karkemisz. Król w pogoni za Aramejczykami przeprawiał się aż dwadzieścia osiem razy przez Eufrat w kierunku Gór Biszri, aż do oazy w Palmyrze. Te ciągłe wyprawy dowodzą, że presja ze strony Aramejczyków była coraz silniejsza. Fragment pewnej kroniki asyryjskiej wskazuje, że w roku 1082 lub 1081, pod koniec panowania Tiglatpilesara I, w Asyrii zapanował głód. „ Lud jadał mięso ludzkie, a Aramejczycy zapanowali nad drogami i zajęli dużą część Asyrii”. Ludność Asyrii schroniła się w rejonie Kiruri. Król wyruszył do krainy Kadmuhu, na północny – zachód od Asyrii, prawdopodobnie celem zaatakowania Aramejczyków w ich zapleczu wokół Tur Abdin. Drugi następca Tiglatpilesara I, Aszur – bel – kala, wspomina o Aramejczykach i o kraju Aramejczyków, rzadko używając określenia Ahlamu. Pierwotne znaczenie „ahlam” to po prostu „bandy”.

Niektóre szczepy aramejskie wymieniane są w źródłach asyryjskich w XIII i XII wieku. Średnioasyryjski dokument z Tell Billa zawiera wzmiankę o Bet Za – ma – ni. Dokument ten pochodzi z pierwszych dziesięcioleci XIII wieku. Szczep ten zaczął osiedlać się na północ od masywu górskiego Tub Abdin na przełomie XIV i XIII wieku. W IX wieku p.n.e. była Amida. Miasto nosiło inną nazwę przed przybyciem Aramejczyków, prawdopodobnie Eluhat. Terytorium Bet – Zammani w XIII wieku tworzyło prowincję asyryjską. Asyria utraciła ją w XII lub XI wieku. Także w XIII wieku p.n.e. pochodzi list wysłany do Dur – Kurigalzu (ówczesna stolica Babilonii ) z Asyrii. List ten wspomina o ściganiu wojowników szczepu Hi – Ra - na i Ha – as – mi przez pewnego dowódcę asyryjskiego. Inny szczep aramejski to Ruqahajowie znany z Asyrii sprzed panowania Tiglatpilesara I. Zamieszkiwali oni terytorium na południe od rdzennej Asyrii, przy ujściu Zabu Dolnego do Tygrysu.

Rozproszone informacje o szczepach aramejskich wskazują na aktywną obecność Aramejczyków w północnej Mezopotamii już w XIII wieku p.n.e. Upadek państwa Hanigalbat otwarło drogę do ugruntowania aramejskiej obecności na tym obszarze. Ułatwiło to osiedlenie się i powstanie szeregu aramejskich państewek. Bardziej na południe, poniżej wielkiego zakola Eufratu, obecność aramejską zdaje się potwierdzać tytuł jednego z ostatnich władców miasta Emar. Władca Emar potwierdza to na początku XII wieku p.n.e. Brzmi on „Pilsu – Dagan, syn Baal – kabara, król Emar, król ludu ziemi Qir”. Qir to kraina położona gdzieś nad środkowym Eufratem. Nazwa Aram używana była już wcześniej przez Aramejczków. Nie jako nazwa konkretnego szczepu, lecz jako ogólne określenie jakiejś aramejskiej wspólnoty. Aram znaczy „tury” lub „byki” i była totemicznym określeniem grupy etnicznej. Najważniejszym ich bóstwem był Hadad, bóg burzy, przedstawiony w postawie stojącej, na byku, który jest jego symbolem.

Izraelici i Aramejczycy walczyli ze sobą od czasów powstania ich starożytnych państw aż do ich upadku, tj. od X do VII wieku p.n.e. Jednak w X wieku p.n.e. kontakty przypadły na okres, kiedy Aramejczycy osiągnęli szczyt potęgi na północy. Na południu szczyt potęgi osiągnęło państwo Dawida i Salomona. Taki układ wywierał pozytywny wpływ na stosunki handlowe i kulturalne między tymi rejonami Bliskiego Wschodu. Między hebrajskim a aramejskim jest natomiast pokrewieństwo językowe, ale także arabskim, fenickim i językami używanymi w Transjordanii. Hebrajczycy również wiedli kiedyś półkoczowniczy tryb życia, tak samo jak Aramejczycy.

Laqe to terytorium położone nad dolnym Haburem i nad środkowym Eufratem, u ujścia Haburu. Terytorium to zamieszkane było w IX wieku p.n.e. przez kilka luźno ze sobą powiązanych szczepów aramejskich i północnoarabskich. Laqe to nazwa jakiejś federacji lub wspólnoty zamieszkujących ten obszar. Źródła asyryjskie wymieniają nazwy dwunastu szejków lub miejscowości, które oddały hołd królom asyryjskim. W najstarszej bowiem wzmiance o Bet – Halupe z 874 roku p.n.e., imię Halupe poprzedza determinatyw imion żeńskich. Możliwe, że mamy tu do czynienia z jakimś rodem kapłanek. Samo imię Halupe może też być tytułem, a nie zwykłym imieniem własnym. Prawdopodobnie miejscowość, z którą Bet – Halupe było związane, była siedziba centralnej świątyni szczepów Laqe. W 894 roku p.n.e. miejscowość ta nazywana była po aramejsku „mur” lub „gród”. Zmiana tej lokalizacji może być wynikiem presji asyryjskiej na terytorium Laqe w ciągu IX wieku p.n.e.

Terytorium Laqe leży na południe od Dur – katlimmu, na lewym brzegu Haburu. Miasto było siedzibą gubernatora asyryjskiego w XIII wieku p.n.e. Obszar położony na południe od miasta został zajęty przez Aramejczyków już pod koniec XII wieku lub na początku XI wieku p.n.e. Asyryjski król Aszur – bel – kala, panujący od 1073 do 1056 roku p.n.e. musiał walczyć przeciwko Aramejczykom pod Dur – katlimmu. Aszur – bel – kala przekroczył także Eufrat w pościgu za Aramejczykami. Nie upamiętnia w swoich inskrypcjach żadnego zdobycia miast aramejskich, żadnego haraczu lub hołdu oddanego mu przez aramejskich szejków. W późniejszych latach presja aramejska wzrastała i doprowadziła do upadku asyryjskiej władzy w tym regionie w okresie od połowy XI do końca X wieku p.n.e.

Nowe wyprawy asyryjskie na obszar federacji Laqe rozpoczął Adad – nirari w 894 roku p.n.e. Jego inskrypcje i inskrypcje jego następców odnoszą się do szczepów Laqe. Kolejni królowie asyryjscy Tukulti – Ninurta II i Aszurnacyrpal II podejmowali wyprawy wojskowe przeciwko Laqe celem pobrania haraczu. W 885 roku p.n.e. w czasie wyprawy króla Tukulti – Ninurty II dwa ważniejsze ośrodki kraju Laqe: Szur i Supru, były pod zarządem osoby nazwanej Hamatejczykiem. Prawdopodobnie był to gubernator zależny od króla Hamatu. Było to państwo w środkowej Syrii. Między królestwem Hamatu a krajem Laqe były bliskie stosunki. Fakt ten potwierdza, że Zakkur, szejk pochodzący z Ana, został królem Hamatu pod koniec IX wieku p.n.e. Haracz ściągany przez królów asyryjskich z obszaru Laqe składał się z owiec, bydła, zboża, słomy, chleba, czasami piwa. Król asyryjski w trzech miejscowościach otrzymał też złoto, srebro, cynę i miedziane naczynia. Miejscowości te to Szur, Serku oraz Sza – Harani. Obecność mirry i purpury w dorzeczu Haburu i Eufratu świadczy o stosunkach kraju Laqe z Fenicją na zachodzie i z Arabią Południową na południu, już na początku IX wieku p.n.e.

Król Tukulti – Ninurta II w 885 roku p.n.e. poślubił dwie siostry hamatejskiego gubernatora Szur. Ślub ten był układem pomiędzy władcą asyryjskim a miejscowym pełnomocnikiem króla Hamatu. Król Aszurnacyrpal II ok. 875 roku p.n.e. musi interweniować zbrojnie przeciwko szejkom w kraju Laqe. Na początku VIII wieku p.n.e. kraj Laqe pojawia się w źródłach asyryjskich jako część prowincji zarządzanej przez potężnego magnata Nergal – eresza. Kraj ten należał jeszcze w latach 770 – 760 do terytorium zależnych od asyryjskiego gubernatora. Zniszczenia spowodowane przez najazd plemienia Hatallu w latach 770 – 760 mogły skłonić niektóre szczepy kraju Laqe do przeniesienia się w okolice Nippur. Nazwę Laqe znajdujemy jeszcze w późniejszych tekstach asyryjskich, ale sporadycznie.

W górnej dolinie Haburu istniały natomiast państewka aramejskie, które powstały najpóźniej w X wieku p.n.e. Jednym z ich ważniejszych ośrodków był Nisibis. Aramejczycy z tego obszaru zwani są w tekstach asyryjskich „Temanitami”, byli z południa. Istniała również inna grupa aramejska określana jako „północna”. Żyła ona prawdopodobnie na północ od masywu górskiego Tur Abdin. Wczasach asyryjskiego króla Adad – nirari II Temanici stanowili potężną grupę aramejską. Jego inskrypcje wymieniają trzech szejków: Nur – Hadada, Mamliego i Muqura. Dzierżyli oni władzę w różnych częściach terytorium zamieszkanego przez Temanitów. Pierwsza wyraźna wzmianka o Temanitach w Nisibis pojawia się w opisie wyprawy wojennej króla Adad - nirari II przeciwko Nur – Hadadowi w 901 roku p.n.e. Zwycięstwo odniesione przez Asyryjczyków było połowiczne, ponieważ Nur – Hadad zdołał schronić się w obwarowanym mieście Nisibis. Druga wyprawa z 900 roku p.n.e. także nie przyniosła królowi zwycięstwa. W 899 roku p.n.e. Adad – nirari II wyprawił się dalej na zachód i zajął miasto Huzirina.

Ważnym ośrodkiem Temanitów była Gidara, zdobyta przez Aramejczyków za panowania Tiglatpilesara II, w połowie X wieku p.n.e. Aramejczycy zwali to miasto Raqamatu. Gidara stawiła silny opór Asyryjczykom w 898 roku p.n.e., ale ci użyli po raz pierwszy machin wojennych. Muquru poddał się, pałac jego został splądrowany, a jego i braci uprowadzono do Asyrii. Adad – nirari II mógł swobodnie poruszać się po kraju i zbierać haracz. W 896 roku p.n.e. Nur – Hadad znów postanowił przeciwstawić się Asyryjczykom w Nisibis. Nur – Hadad poddał się i został uprowadzony do Asyrii. Na zachód od Nisibis znajduje się stolica innego państewka aramejskiego założonego w X wieku p.n.e. W źródłach asyryjskich miasto to się zwie Guzana, ale właściwa jego nazwa brzmiała Gawzan . Miejsce to zamieszkane było co najmniej od VI tysiąclecia p.n.e. do późnego okresu rzymskiego.

Założycielem państwa aramejskiego był Bagjan. W źródłach asyryjskich jest to tylko nazwa dynastii i państwa Bet – Bahian. Pierwszym wymienionym z imienia władcą aramejskim był Abiszalam, czyli Absalom, syn Bagjana. W 894 roku p.n.e. w mieście Sikkan zapłacił on królowi asyryjskiemu Adad – nirarowi II haracz. Następca Abiszalama zapłacił haracz Aszurnacyrpalowi II w 879 i 870 roku p.n.e. Asyria straciła panowanie nad Gozanem wskutek trudności wewnętrznych i zaburzeń trwających przez ok. dwadzieścia lat Było to za rządów Salmanasara III, ok. 830 roku p.n.e. Gozaną zawładnął wtedy Kapara, król Balihu. Jedynym źródłem są inskrypcje Kapary z Gozany oraz opis wyprawy króla Salmanasara III z 853 roku p.n.e. Salmanasar III wkroczył do miast Sahlala i Til – sza – Turachi oraz wprowadził posągi asyryjskich bogów do pałaców Giammu, gdzie celebrował uroczyste święto. Miasto Balihu było zapewne stolicą tego państewka.

Harran nigdy nie pojawia się w tekstach asyryjskich jako miasto zdobyte, aczkolwiek w drugiej połowie IX wieku p.n.e. niewątpliwie należało do Asyrii. Salmanasar III odbudował czy odnowił tamtejszą świątynię Ehulhul, przybytek boga księżyca. Pod koniec IX wieku Asyryjczycy zajęli ponownie Gozan. Plemię Bet – Zammani było to jedno z najwcześniejszych poświadczonych źródłowo plemion aramejskich z XIII wieku p.n.e. Później jego stolicą była Amida. Miasto stanowiło ważny ośrodek handlu i komunikacji. Po wspomnianej już wzmiance z XIII wieku Bet – Zammani nie pojawia się w źródłach nowoasyryjskich aż do czasu panowania Tukulti – Ninurty II.

Królestwo Hamatu było największym państwem powstałym w Syrii po załamaniu się cywilizacji późnego brązu w XII wieku p.n.e. Obejmowało ono całą środkową Syrię ze stolicą w mieście Hamat. Państwo zostało założone przez Luwitów, nie Aramejczyków.

Damaszek uchodzi za jedno z najstarszych miast Bliskiego Wschodu. Nazwa miasta Damaszek ukazuje się poi raz pierwszy w spisach geograficznych Totmesa III, wyrytych w pismach w XV wieku p.n.e. na pylonach świątyni Amona w Karnaku. Do XII wieku p.n.e. Damaszek podlegał Egiptowi, ale w X wieku p.n.e. miasto było już stolicą jednego z państewek aramejskich powstałych na terenie Syrii. Inskrypcja z Tell el – Qadi mówi nam o odbiciu Abili przez króla izraelskiego. W 853 roku p.n.e. Salmanasar III podjął wyprawę do Syrii. W bitwie pod Karkar nad Orontesem, z udziałem dwunastu państw Syrii i Palestyny poniósł klęskę. Hazael doprowadził królestwo Damaszku do szczytu potęgi. W 841 roku p.n.e. Salmanasar III obległ Damaszek, ale go nie zdobył. Asyryjczycy ponownie najechali królestwo Damaszku w latach 838 i 837 roku p.n.e. Ostatnim królem Damaszku był Rasjan, Damaszek zdobyto w 732 roku p.n.e. i przesz kształcono w prowincję asyryjską.

Obecność Aramejczyków w Babilonii odnotowana jest po raz pierwszy w XI wieku p.n.e. Aramejczycy pojawiają się wówczas wraz z plemieniem Sutu jako najeźdźcy plądrujący miasta babilońskie za czasów panowania króla Adad – apla – iddina. Późniejsze teksty babilońskie z VIII i VII wieku p.n.e. określają mianem „Aram” pewne połacie kraju w południowo – wschodniej Babilonii, wzdłuż granicy z Elamem. Chaldejczycy ukazują się w Babilonii dopiero w IX wieku p.n.e. Ok. 850 roku p.n.e. Salmanasar III spotyka w Babilonii południowej trzy najważniejsze ich szczepy: Bit – Dakkuri, Bit – Amukkani i Bit – Jakin. Każde plemię podlegało jednemu szejkowi. Większość plemion wymieniają po raz pierwszy inskrypcje Tigalatpilesara III. Panowanie asyryjskie w Babilonii kończy się w 626 roku p.n.e.

Nebatejczycy to plemię aramejskie lub północnoarabskie. Stolicą była Petra, po nabatejsku brzmiała natomiast Raqmu. Niewiadomo czy stworzyli oni państwo w III wieku p.n.e. Pierwszym udokumentowanym królem był Haretat I, który panował już w 168 roku p.n.e. Kolejnymi władcami byli Rabbel I, Haretat II, Obodat, Obodat II, Haretat III, Obodat III. Pismo nabatejskie stało się pismem arabskim, które stopniowo przybrało swój obecny kształt.

Język aramejski to język z grupy semickiej, używany na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. do czasów dzisiejszych. Początkowo używali go Aramejczycy, ale na początku I tysiąclecia p.n.e. rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie. W VIII wieku p.n.e. stał się językiem urzędowym obok akadyjskego w Asyrii.

Bibliografia:

Lipiński Edward. Szkice z dziejów aramejskich. Instytut Historii UAM: Poznań 2000

Roux Georges. Mezopotamia. Wydawnictwo akademickie Dialog: Warszawa 2003, str. 235 – 237

Nowicki Piotr. Język aramejski. Akademia Teologii Katolickiej: Warszawa1964