Sławomir Maszewski

KONSTYTUCJE II RZECZYPOSPOLITEJ

(ANALIZA)

KONSTYTUCJA MARCOWA Z 17.III.1921 ROKU

ZASADY USTROJOWE ZAWARTE W KONSTYTUCJI

ciągłości państwa polskiego (w preambule) republikańska forma rządów (art., 1) zasada zwierzchnictwa narodu (suwerenności narodu) (art. 2) zasada podziału władz (trójpodziału) (art. 2) zasada państwa liberalnego (państwo było pojmowane jako organizacja do ochrony interesów indywidualnych obywateli) zasada demokracji reprezentacyjnej zasada rządów parlamentarnych zasada jednolitości państwa (państwo unitarne) (Wyjątek stanowiła auto­nomia Śląska. Gwarantowała ją ustawa konstytucyjna z 15 lipca 1920 roku zawierająca statut autonomiczny województwa śląskiego. Władzę ustawodawczą w zakresie uprawnień autonomicznych realizował Sejm Śląski. Obejmowała ona wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji łącznie z uchwalaniem budżetu, z wyjątkiem spraw wojskowych i zagranicznych. Organem wykonawczym Sejmu Śląskiego była Rada Wojewódzka). zasada państwa prawa (art. 3, ust. 5)

ORGANY WŁADZY

WŁADZA USTAWODAWCZA

ZGROMADZENIE NARODOWE (SEJM I SENAT)

Władzę ustawodawczą powierzała konstytucja sejmowi i senatowi. Sejmem nazwane zostało nie całe ciało ustawodawcze, ale jego część, nosząca w Polsce przedrozbiorowej nazwę Izby poselskiej. Kadencja sejmu i senatu trwała 5 lat. Prawo wyborcze do sejmu i senatu określała konstytucja marcowa i or­dynacje wyborcze. Czynne prawo wyborcze oparte zostało na 5-przy­miotnikowym głosowaniu (powszechnym, równym, tajnym, bezpośrednim i stosunkowym (proporcjonalnym). W wyborach do sejmu przysługiwało ono każdemu obywatelowi, który ukończył 21 lat, a do senatu - 30 lat, z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej, osób ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych lub pozbawionych praw publicznych. Bierne praw wyborcze do sejmu posiadał każdy, kto ukończył 25 lat, a do senatu, jeśli ukończył 40 lat, nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej. Sejm składał się z 444 posłów, a senat z 111 senatorów. Rozwiązanie sejmu przed upływem kadencji mogło nastąpić na mocy decyzji prezydenta, podjętej za zgodą 3/5 ustawowej liczby członków senatu. W razie rozwiązania sejmu rozwiązaniu podlegał również senat. Obydwie izby wybierały ze swego grona prezydia składające się z marszałka, wicemarszałków i sekretarzy. Marszałek kierował obradami izby. Przyjęty został sesyjny system pracy sejmu i senatu. Dla rozpatrywania projektów ustawodawczych sejm i senat powoływały komisje. Składały one na plenarnych posiedzeniach sprawozdania z prac nad projektami. Do prawomocności podejmowanych uchwał potrzebna była zwykła większość przy obecności co najmniej 1/3 ustawowej liczby posłów (quorum). Sprawy ważniejsze podejmowane były kwalifikowaną większością 11/20, 3/5, 2/3 głosów przy podwyższonym quorum. Posłowie i senatorowie byli przedstawicielami całego narodu i nie mogli być krępowani instrukcjami wyborców. Przysługiwał im immunitet parlamentarny i nietykalność poselska. Immunitet parlamentarny uwalniał posła lub senatora od odpowiedzialności za działalność związaną z wykonywaniem mandatu. Nietykalność poselska polegała na tym, że za zgodą sejmu lub senatu mogli być pociągani do odpowiedzialności za przestępstwo karne.

KOMPETENCJE ZGROMADZENIA NARODOWEGO

Ustawodawcze

uchwalanie ustaw (art. 3 - „Nie ma ustawy bez zgody sejmu, wyrażonej w sposób regulaminem ustalony”) uchwalanie budżetu państwa (art. 4) ustalanie stanu liczebnego wojska i zezwalanie na pobór rekruta (art. 5) nakładanie podatków, ustalanie ceł i monopoli oraz systemu monetarnego (art. 6) udzielanie amnestii ratyfikowanie traktatów międzynarodowych. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała rządowi i sejmowi, Senat miał prawo wnoszenia poprawek do ustaw uchwalonych przez sejm, któ­ry z kolei mógł je odrzucić 11/20 głosów. Ustawy podpisywał i ogłaszał prezydent.

Kontrolne

W pełnym zakresie przysługiwały sejmowi, w ograniczonym senatowi. obie izby miały prawo zapytań i interpelacji, ale tylko sejm mógł pocią­gać pojedynczych ministrów lub cały rząd do odpowiedzialności politycznej (votum nieufności) i konstytucyjnej (przed Trybunał Stanu) formą kontroli nad administracją państwową (finanse) było powołanie NIK, która składała swe sprawozdania sejmowi formą kon­troli sprawowanej przez sejm było wyrażanie zgody na wypowiedzenie przez prezydenta wojny, zawarcie pokoju, zatwierdzenie stanu wyjątko­wego wprowadzonego przez Radę Ministrów.

Elekcyjne

Polegały na obiorze przez sejm i senat połączone w Zgromadzenie Narodowe, prezydenta Rzeczypospolitej.

Ustrojodawcze

Kompetencje te uprawniały sejm i senat do dokonywania zmian i re­wizji konstytucji. Do nowelizacji konstytucji potrzebna była zwyk­ła większość głosów przy obecności przynajmniej 1/3 ustawowej liczby pos­łów (art.35). Art.125 przewidywał, że zmiana konstytucji może być dokonana w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub członków senatu większością 2/3 głosów. Wniosek o zmianę kon­stytucji winien być podpisany, przez co najmniej 1/4 ustawowej licz­by posłów i zapowiedziany 15 dni wcześniej. Drugi z rzędu na zasa­dzie tej konstytucji wybrany sejm mógł dokonać rewizji konstytucji własną uchwałą powziętą 3/5 głosów w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów.

WŁADZA WYKONAWCZA

PREZYDENT

Głową państwa był Prezydent Rzeczypospolitej. Prezydent Rzeczypospolitej. Był wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe. Stał na czele organów władzy wykonawczej. Reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych. Przysługiwały mu też uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej i sądowej. W wypadku, gdy nie mógł sprawować swego urzędu, wszystkie uprawnienia prezydenta przejmował marszałek sejmu. Do kompetencji prezydenta należało: w zakresie władzy wykonawczej mianowanie i odwoływanie rządu (Rady Ministrów) (Przy powoływa­niu rządu prezydent musiał liczyć się ze stanowiskiem i żądaniami większości sejmu; mianowanie ministrów odbywało się na wniosek prezesa Rady Minist­rów) obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych sprawowanie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi przyjmowanie przedstawicieli państw obcych i wysyłanie przedstawicieli państwa polskiego za granicę zawieranie umów międzynarodowych wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, ale tylko za zgodą sejmu prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń. w zakresie władzy ustawodawczej zwoływanie, zamykanie i odraczanie sesji zwyczajnych i nadzwyczajnych sejmu i senatu prawo rozwiązania sejmu za zgodą 3/5 członków senatu. podpisywanie ustaw wraz z ministrami (promulgacja) i zarządzanie ich publikacji w Dzienniku Ustaw Prezydent nie posiadał natomiast prawa weta wobec ustaw uchwalanych przez sejm. w za­kresie władzy sądowej mianowanie sędziów stosowanie prawa łaski Wszystkie akty rządowe prezydenta musiały być kontrasyg­nowane przez premiera i odpowiedniego ministra, którzy ponosili przed sejmem odpowiedzialność za ich treść. Nastąpiło w ten sposób pozbawienie prezydenta samodzielności funkcjonalnej i uzależnienie go od rządu. Prezydent za swoją działalność nie odpowiadał ani parlamentarnie, ani cywilnie. Kon­stytucja przewidywała jego odpowiedzialność jedynie za zdradę kraju, pogwał­cenie konstytucji i przestępstwo karne. Prawo pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu przysługiwało sejmowi.

RADA MINISTRÓW (RZĄD)

Radę Ministrów tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów. Ministrowie byli powoływani i odwoływani przez prezydenta na wniosek prezesa Rady Ministrów. Podstawowym uprawnieniem Rady Ministrów było decydowanie o ogólnym kierunku polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu. W jej ramach miała się mieścić polityka poszczególnych ministrów. Rada Ministrów występowała z projektami ustaw i przedstawiała coroczny bilans rachunków państwowych do zatwierdzenia przez sejm. Ponadto załatwiała sprawy przekazane jej przez ustawy zwykłe. Swe zadania realizowała Rada Ministrów przez uchwalanie rozporządzeń wykonawczych, zarządzeń i podejmowanie uchwał. Ministrowie stosownie do podwójnej roli, jaką odgrywali w systemie organów wykonawczych jako członkowie Rady Ministrów i jako szefowie resortów administracji państwowej, ponosili solidarną i indywidualną od­powiedzialność za swoją działalność. Solidarna odpowiedzialność obejmowała działania kolegialne ministrów podejmowane w charakterze członków Rady Ministrów. Odpowiedzialność indywidualna dotyczyła działalności ministra jako szefa adminis­tracji resortu. Pod względem formy wyróżniano odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) i konstytucyjną. Odpowiedzialność par­lamentarna obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra. Sejm zwykłą większością głosów mógł żądać jego ustąpienia (wotum nieufności). Minister lub rząd, który utracił zaufanie sejmu musiał ustąpić. Odpowiedzialność konstytucyjna dotyczyła zgodności działań ministrów z konstytucją i ustawami. Do odpowiedzialności konstytucyjnej pociągał ministrów sejm kwalifikowaną większością głosów. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu składający się z 12 członków, wybieranych przez sejm (8) i przez senat (4) spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Sądu Najwyższego. Oskarżenie popierali 3 posłowie wybrani przez sejm. Trybunał mógł skazać ministra na utratę urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, prawa piastowania urzędów, zmniej­szenie emerytury, a gdy minister popełnił przestępstwo w związku ze sprawo­waniem urzędu - na kary przewidziane w ustawach karnych.

WŁADZA SĄDOWNICZA

Władza sądownicza była niezależna i niezawisła w swoich działaniach. Organami wymiaru sprawiedliwości były sądy powszechne, sądy szczególne i sądy w zakresie stosunków publiczno-prawnych Sądy powszechne: Sąd Najwyższy, sądy apelacyjne, okręgowe i grodzkie (od 1928) Sądy szczególne: sądy wojskowe i sady pracy (od 1928) Sądy w zakresie stosunków publiczno-prawnych: Najwyższy Trybunał Administracyjny, Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu

PRAWA I OBOWIĄZKI OBYWATELI

Dzieliły się na: prawa polityczne, prawa obywatelskie sensu stric­to, prawa wolnościowe i prawa społeczne.

Prawa polityczne

Zabezpieczały demokratyczne założenia ustroju. czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu i senatu, organizacji samorządowych prawo piastowania urzędów i innych sta­nowisk publicznych.

Prawa obywatelskie sensu stricto

prawo do ochrony życia, wolności i mienia bez względu na pochodzenie, narodowość, język, rasę czy religię (art. 95) równość wobec prawa (art. 96) nie­tykalność osobista bez wyroku sądowego (art. 97) zakaz stosowania kar połą­czonych z udręczeniem fizycznym (art. 98) prawo nienaruszalności własności prywatnej (art. 99) prawo do wynagrodzenia szkód wyrzą­dzonych przez organy państwowe działające niezgodnie z prawem (art. 99)

Prawa wolnościowe

wolność słowa, i prasy (art. 104 i 105) wolność koalicji, gromadzenia się oraz zawiązywania stowarzyszeń i zrzeszeń (art. 108) tajemnicę korespondencji (art.106) nietykalność mieszkania (art. 100) prawo, zachowania swej narodowości i pielęgnowania swej mowy (art.109) wolność sumienia i wyznania (art.114) zakaz cenzury prewencyjnej (art. 105) Prawa te podlegały różnorakim ograniczeniom, które uzasadniano koniecznością zabezpieczenia praw innych obywateli, a przede wszystkim interesów państwa. Punkt ciężkości realizacji praw obywatelskich spoczywał na ustawodawstwie zwykłym.

Prawa społeczne

prawo do ochrony pracy (szczególnie młodocianych i kobiet) (art. 102) prawo do ubezpieczenia społecznego na wypadek niezdolności do pracy lub bezrobocia (art. 102) zakaz pracy dzieci poniżej 15 lat (art. 103) prawo do ochrony macierzyństwa (art. 103) prawo do bezpłatnej nauki w szkołach pań­stwowych i samorządowych (art.118,119) Prawa te wymagały pozytywnej interwencji państwa i nakładały na jego organy konkret­ne obowiązki.

Obowiązki obywatelskie

wierność Rzeczypospolitej Polskiej (art. 89) posza­nowanie ustaw i rozporządzeń władz (art. 90) obowiązek służby wojskowej (art. 91) ponoszenie ciężarów i świad­czeń publicznych (art. 92) sumienne wykonywanie obowiązków publicznych (art. 93) wychowywanie dzieci na prawych obywateli ojczyzny (art. 94) obowiązek pobierania nauki w zakresie szkoły pod­stawowej (art. 94)

NOWELA SIERPNIOWA

Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 roku zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. Nr 44 poz.267) - Nowela Sierpniowa

Ograniczenie praw Sejmu przez wprowadzenie sankcji za naruszenie art. 22 Konstytucji Marcowej polegających na utracie mandatu i korzyści osobistych otrzymanych od Rządu ( art. 22 głosił: „ Poseł nie może ani na swoje, ani na obce imię kupować, ani uzyskiwać dzierżaw publicznych dóbr państwowych, przyjmować dostaw publicznych i robót rządowych, ani otrzymywać od rządu koncesji lub innych korzyści osobistych”) (art. 2) Prezydent uzyskał prawo zwoływania Sejmu w każdym czasie na sesję nadzwyczajną, a także winien to zrobić na wniosek 1/3 ogółu posłów w ciągu dwóch tygodni. (art. 3) Ustalono ścisłe terminy uchwalania budżetu (art. 3): Rząd miał składać Sejmowi projekt budżetu na 5 miesięcy przed rozpoczęciem następnego roku budżetowego Sejm miał 3 i 1/2 miesiąca na uchwalenie budżetu, jeśli tego nie uczynił do rozpatrywania projektu przystępował Senat. Senat miał 30 dni na poprawki inaczej, inaczej uważano projekt rządowy za zaakceptowany. Jeżeli Sejm w ciągu 15 dni nie ustosunkował się do poprawek Senatu uważano je za przyjęte. Jeżeli Sejm i Senat w oznaczonych terminach poprawek nie wniosły ustawę budżetową Prezydent ogłaszał w wersji projektu rządowego. Prezydent otrzymał prawo do rozwiązywania Sejmu i Senatu umotywowanym orędziem na wniosek Rady Ministrów przy równoczesnym pozbawieniu Sejmu prawa „samorozwiązywalności” (art. 4) Prezydent został upoważniony do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w chwili gdy Sejm i Senat były rozwiązane. Rozporządzenia te nie mogły dotyczyć: zmian Konstytucji, ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu oraz spraw, które wymagały wyłącznej zgody Sejmu. Rozporządzenia traciły moc jeżeli nie zostały złożone Sejmowi w ciągu 14 dni po najbliższym posiedzeniu Sejmu lub zostałyby przez Sejm uchylone. (art. 5)

Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 roku o upoważnieniu prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy

Upoważniono prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w zakresie: uzgodnienia obowiązujących ustaw z konstytucją i wykonania jej postanowień reorganizacji i uproszczenia administracji państwa uporządkowania stanu prawnego w państwie wymiaru sprawiedliwości i świadczeń społecznych równowagi budżetowej stabilizacji waluty naprawy stanu gospodarczego w państwie, w szczególności w dziedzinie rolnictwa i leśnictwa Rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmiany Konstytucji i ordynacji wyborczych oraz spraw zastrzeżonych dla Sejmu, jak również: nakładania nowych podatków i opłat publicznych podwyższania stawek podatkowych ponad normę ustanawiania nowych monopoli podwyższania ceł zwiększenia obiegu biletów zdawkowych i bilonu ponad dotychczasowe uprawnienia obciążenia i zmiany nieruchomego majątku państwowego i jego sprzedaży o wartości ponad 100. 000 zł zmiany ustaw samorządowych zmiany granic województw zmiany ustaw językowych i szkolnych zmiany ustawy antyalkoholowej zmiany prawa małżeńskiego

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA Z 23.IV.1935 ROKU

GENEZA KONSTYTUCJI

Prace nad rewizją konstytucji marcowej rozpoczęły się w sejmie wybranym w 1928 r. Nie wyszły one jednak poza stadium dyskusji komisyjnych. Uległy intensyfikacji w sejmie wybranym w roku1930, w którym Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem dysponował już większością mandatów. Punktem wyjściowym prac legislacyjnych stały się tezy konstytucyjne, przygotowane w roku1933 przez posła BBWR Stanisława Cara. Tezy te odrywały się całkowicie od zasad, na jakich była zbudowana konstytucja marcowa i przyjmowały nowe założenia i rozwiązania ustrojowe. W dniu 26 stycznia 1934 roku złożone zostało na posiedzeniu sejmu sprawozdanie z prac Komisji Konstytucyjnej wraz z tezami nowej konstytucji. Gdy posłowie opozycji demonstracyjnie opuścili salę obrad, większość rządowa uchwaliła tezy konstytucyjne jako projekt konstytucji, od razu w drugim i trzecim czytaniu. Uchwała sejmu naruszała przepis normujący procedurę zmiany ustawy zasadniczej (art. 135 konstytucji marcowej), bowiem do większości 2/3 głosów zabrakło 6 głosów. Z tego też powodu ugrupowania opozycyjne odmawiały uznania jej mocy obowiązującej. Po przyjęciu projektu konstytucji przez senat w dniu 16 stycznia 1935 roku i aprobowaniu poprawek senatu przez sejm, konstytucja została podpisana przez prezydenta w dniu, 23 kwietnia 1935 roku. Nazywano ją w skrócie konstytucją kwietniową.

Prace nad nową konstytucją przypadły na okres kryzysu funkcjonalnego i ostrej krytyki zasad ustroju demokracji parlamentarnej oraz poszukiwania zarówno w teorii, jaki w praktyce nowych rozwiązań ustrojowych. Kryzys ten zaznaczył się nie tylko w Polsce, ale objął także inne kraje Europy. Nowe tendencje ustrojowe wyrażała najpełniej koncepcja państwa prerogatywnego. Model państwa zrealizowany w konstytucji kwietniowej określa się współcześnie mianem państwa autorytarnego dla podkreślenia odmienności od państwa totalnego. Konstytucja kwietniowa liczy sobie 14 rozdziałów i 81 artykułów. Podstawowe zasady ustrojowe, będące odbiciem określonych założeń doktrynalnych, zostały zawarte w tzw. dekalogu, czyli pierwszych 10 artykułach konstytucji kwietniowej. Wyrażały one pogląd jej twórców na jego cele i strukturę organizacyjną oraz stosunek państwa do społeczeństwa i jednostki. Stanowiły one zarazem dyrektywy interpretacyjne szczegółowych przepisów konstytucji.

ZASADY USTROJOWE ZAWARTE W KONSTYTUCJI

utrzymanie republikańskiej formy państwa (art. I. Rzeczpospolita Polska) zasada jednolitości państwa z ustępstwem na rzecz autonomii Śląska (art. 1) zasada państwa pojmowanego jako porządek prawny, co oznaczało odrzucenie koncepcji państwa jako organizacji prawnej narodu (art.1, ust.1. „Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”) zasada jednolitości władzy państwowej - koncentracja władzy w osobie prezydenta (art.2, ust.1 „Na czele państwa stoi prezydent Rzeczypospolitej”; art.2, ust.2 „Na nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i Historii za losy państwa”; art.2 ust. 4 „W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa”; art.3, ust.1 „ Organami państwa pozostającymi pod zwierzchnictwem prezydenta są: rząd, sejm, senat,, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa”) zasada prymatu interesów zbiorowych nad indywidualnymi (art.4, ust.1 „ W ramach państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa”) zasada reglamentacji praw obywatelskich (art.5, ust.3 „Granicą tych wolności (obywatelskich) jest dobro powszechne”) zasada uzależnienia praw od wykonywania obowiązków (art.7, ust. 1 „Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne”)

ORGANY WŁADZY

PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ

Konstytucja kwietniowa przyjęła specjalny system wyboru prezydenta. Uczestniczyli w nim zarówno sam prezydent, jak i specjalnie skonstruowane Zgromadzenie EIektorów, a ewentualnie także i ogół obywateli. Tryb powoływania prezydenta był tak skonstruowany, aby zapewnić decydującą pozycję ustępującemu prezydentowi. Zgromadzenie Elektorów złożone z 80 osób (w tym 50 wybranych przez sejm, 25 przez senat oraz 5 wirylistów: marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes Rady Ministrów, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, I prezes Sądu Najwyższego) wybierało kandydata na prezydenta. Ustępującemu prezydentowi przysługiwało prawo wskazania innego kandydata. Skorzystanie przez prezydenta z tego uprawnienia powodowało konieczność ogłoszenia głosowania powszechnego. Rozstrzygało ono, który z kandydatów zostanie prezydentem. Jeżeli ustępujący prezydent zrezygnował z tego upraw­nienia, prezydentem zostawał kandydat Zgromadzenia Elektorów, które mogło również wybrać ponownie ustępującego prezydenta. Kadencja prezydenta trwała 7 lat. W razie wojny okres urzędowania prezydenta przedłużał się do upływu 3 miesięcy od zawarcia pokoju. Zastępstwo prezydenta powierzała konstytucja kwietniowa marszałkowi senatu. Przysługiwały mu wówczas wszystkie uprawnienia prezydenta. Prezydent jako czynnik nadrzędny w państwie dysponował uprawnieniami w zakresie wszystkich funkcji państwowych, jemu powierzała konstytucja kwietniowa zadanie harmonizowania działalności naczelnych organów państ­wowych.

KOMPETENCJE PREZYDENTA

Ustawodawcze

Polegały na wydawaniu dekretów z mocą ustawy: z tytułu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi i administracją, w przerwach między kadencjami sejmu i senatu i na podstawie upoważnienia ustawowego. W stosunku do ustaw uchwalanych przez sejm i senat przysługiwało mu prawo weta zawieszającego. Prezydent mianował 1/3 senatorów. Zwoływał sejm i senat, otwierał, odraczał i zamykał sesje izb ustawodawczych. Dokonywał promulgacji i publikacji ustaw.

Ustrojodawcze

Prezydentowi przy­sługiwało prawo uprzywilejowanej inicjatywy w sprawie zmiany konstytucji oraz prawo weta w stosunku do poselskiego projektu zmiany konstytucji uchwalonego przez sejm i senat. Uprawnienia ustrojodawcze prezydenta były lak skonstruowane, aby wbrew jego woli nie można było dokonać zmiany konstytucji.

Wykonawcze

Prezydent wydawał decyzje związane z obsadzaniem urzędu prezydenta (zwoływanie Zgromadzenia Elektorów, wskazanie kandydata na prezydenta, zarządzanie głosowania powszechnego), mianowanie prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek ministrów, mianowanie sędziów, I prezesa Sądu Najwyższego, sędziów Trybunału Stanu, wykonywanie prawa łaski, mianowanie prezesa NIK i członków jego kolegium, sprawowanie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi, mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych, reprezentowanie państwa na zewnątrz.

Kontrolne

Obejmowały prawo roz­wiązania Sejmu i Senatu, prawo odwołania prezesa Rady Ministrów, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, naczelnego wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, ministrów, prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej.

Nadzwyczajne kompetencje w okresie wojny

Dotyczyły: wyznaczenia następcy, mianowania Naczelnego Wodza, zarządzenia stanu wojennego, wydawania dekretów w zakresie całego ustawo­dawstwa państwowego z wyjątkiem zmiany konstytucji, przedłużenia kadencji izb ustawodawczych, powoływania sejmu i senatu w zmniejszonym składzie. Pozwalały one prezydentowi sprawować władzę niemal absolutną.

Wszystkie akty urzędowe prezydenta dzieliła konstytucja kwietniowa na prerogatywy i uprawnienia zwykłe. Prerogatywy wynikały z władzy osobistej prezydenta i nie wymagały kontrasygnaty ministerialnej. Zapewniały mu one nieograniczoną swobodę decyzji. Wyrażała się w nim samodzielna rola państwowa prezydenta. Za akty z tego zakresu nikt prawnie nie odpowiadał. W koncepcji prerogatyw przejawiała się istotna cecha państwa autorytarnego.

Do prerogatyw konstytucja zaliczała: wskazanie kandydata na prezydenta i zarządzenie głosowania powszechnego, wyznaczanie na czas wojny swego następcy, mianowanie i odwoływanie prezesa Rady Ministrów, prezesa NIK, I prezesa Sądu Najwyższego, mianowanie i zwalnianie Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, powoływanie sędziów Trybunału Stanu, powoływanie 1/3 części senatorów, mianowanie i zwalnianie szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej, rozwiązywanie sejmu i senatu przed upływem kadencji, oddawanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu, stosowanie prawa łaski.

Wszystkie inne akty urzędowe prezydenta, wchodzące w zakres uprawnień zwykłych, wymagały kontrasygnaty prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra.

RADA MINISTRÓW

Rada Ministrów powoływana była przez prezydenta. Mianowanie prezesa Rady Ministrów należało do jego prerogatyw. Nominacje ministrów uzależnione były od wniosku prezesa Rady Ministrów. W stosunku do postanowień konstytucji marcowej pozycja prezesa Rady Ministrów w gabinecie została wzmocniona. Kierował on pracami rządu i przewodniczył Radzie Ministrów. Do niego, a nie do Rady Ministrów, należało ustalanie ogólnych zasad polityki państwowej. W jej ramach mieścić się musiała polityka ministrów. Do kompetencji Rady Ministrów należało: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych oraz decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy. Szczegółową or­ganizację i kompetencje Rady Ministrów i ministrów określał w formie dekretu prezydent. Sprawy niezastrzeżone innym organom należały do uprawnień rządu (ogólna klauzula kompetencyjna).Tryb i formy pracy Rady Ministrów nie uległy zmianie. W zakresie odpowiedzialności ministrów konstytucja kwietniowa odróżniała: odpowiedzialność polityczną ministrów przed prezydentem odpowiedzialność parlamentarną przed Sejmem i Senatem, której prezydent mógł nie aprobować, ale wówczas musiał rozwiązać izby ustawodaw­cze, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu, składającym się, stosownie do postanowień ustawy z 1936 roku, z 6 sędziów i 6 zastępców powoływanych przez prezydenta, spośród kandydatów przed­stawionych przez sejm i senat, pod przewodnictwem I prezesa Sądu Najwyż­szego.

SEJM i SENAT

Konstytucja kwietniowa pomniejszała rolę izb ustawodaw­czych w systemie naczelnych organów państwowych. Przewaga sejmu nad senatem, występująca w konstytucji marcowej, została zniwelowana przez powiększenie uprawnień senatu. Prawo wyborcze zawarte w konstytucji kwietniowej i ordynacji wybor­czej z 8 lipca 1935 roku określało skład i system głosowania do sejmu i senatu. Sejm składał się z 208 posłów wybieranych w głosowaniu 4-przymiotnikowy (powszechnym, tajnym, równym i bezpośrednim), w 104 okręgach dwumandatowych. Kandydatów na posłów zgłaszały nie grupy obywateli, lecz specjalnie skonstruowane zgromadzenia okręgowe, co godziło w powszechność i równość prawa wyborczego. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli 24 lata i korzystali z praw cywilnych i obywatelskich, a także zawodowym wojskowym; bierne - obywatelom, którzy ukończyli 30 lat. Senat składał się z 96 senatorów powoływanych w 1/3 przez prezydenta, a w 2/3 wybieranych w głosowaniu pośrednim przez niewielką grupę obywateli, tzw. elitę. Czynne prawo wyborcze do Senatu wymagało ukończenia 30 roku życia, a bierne - 40 roku życia. Do elity uprawnionej do głosowania do senatu zaliczono obywateli: z tytułu zasługi (posiadający określone odznaczenia państwowe) z tytułu wykształcenia (posiadający wykształcenie wyższe, średnie zawodowe lub stopień oficerski) z tytułu zaufania (piastujący stanowiska z wyboru w samorządzie i określonych organizacjach). Kadencja Sejmu i Senatu trwała 5 lat. Elitarność wyborów do Senatu służyła zabezpieczeniu utrzymania władzy w rękach sanacji.

Sejm i Senat realizowały funkcje ustrojodawcze, ustawodawcze i kontrolne w zakresie ograniczonym uprawnieniami prezydenta. Konstytucja zawierała klauzulę ogólną stwierdzającą, że „funkcje rządzenia państwem nie należą do sejmu” (art. 31). Na przykład izby ustawodawcze nie mogły przeprowadzić zmiany konstytucji wbrew opinii prezydenta. Z kompetencji ustawodawczych wyłączone zostały sprawy organizacji rządu, administracji oraz sił zbrojnych. Pozostałe uprawnienia zostały ograniczone bądź przez prawo dekretowania prezydenta i prawo weta prezydenta, bądź przez wyłączenie inicjatywy ustawodawczej sejmu w sprawach budżetu, kontyngentu rekruta, ratyfikacji umów międzynarodowych i we wszystkich sprawach pociągających za sobą wydatki ze skarbu państwa. W ramach kompetencji kontrolnych Sejm i Senat mogły żądać ustąpienie rządu lub ministra. Żądanie takie musiało uzyskać zgodę prezydenta. Przysługiwało im ponadto prawo pociągania premiera i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, interpelowania rządu, zatwierdzania corocznie zamknięć rachunków państwowych przed­stawionych przez Najwyższą Izbę Kontroli i udzielania rządowi absolutorium. Zwiększenie kompetencji Senatu wyrażało się w konstytucji m.in. w trybie głosowania nad jego popraw­kami do projektów ustaw. Sejm mógł je odrzucić większością 3/5 głosów. Ograniczeniu uległ zakres immunitetu i nietykalności poselskiej. Posłowie i senatorowie mogli być pociągani do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu za działalność nie dającą się pogodzić z wykonywaniem mandatu, a zwłaszcza za uzyskiwanie od rządu korzyści osobistych.

PRAWA I OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE

Konstytucja kwietniowa stała na stanowisku podporządkowania jednostki interesom zbiorowości, reprezentowanym przez państwo. Nie pomijała jednak całkowicie określenia stosunku państwa do jednostki. Prawa obywatelskie w konstytucji kwietniowej były rozproszone po jej różnych częściach. Część z ich znajduje się w dekalogu, cześć w art. 68, ust. 2-4, a inne, jak prawo własności, prawa narodowościowe, wolność sumienia i wyznania, wolność nauki i nauczania, przejęte zostały z konstytucji marcowej (art. 81 absorbuje z konstytucji marcowej art. 99, 109-118 oraz 120). Znaczenie praw politycznych, które przyznawała konstytucja, uległo zmniejszeniu w związku z ograniczeniem roli Sejmu i Senatu w systemie najwyższych organów państwowych i wprowadzeniem zasady elitaryzmu przy wyborach do senatu. Uszczupleniu ilościowemu uległa kategoria praw społecznych. Natomiast przepisom dotyczącym praw wolnościowych nadała konstytucja charakter ogólny, akcentując wieloznaczne dobro powszechne jako granicę praw wolnościowych, co pozwalało uzasadnić nawet najdalej sięgające ich ograniczenie. Wśród obowiązków obywatelskich konstytucja wymieniała: wierność wobec państwa i sumienne wypełnianie nakładanych przez nie obowiązków, ponoszenie świadczeń na rzecz państwa, powszechny obowiązek służby wojskowej, pobieranie nauki w zakresie szkoły powszechnej.

SCHEMAT USTRÓJU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ według konstytucji z 23.IV.1935 roku

PREZYDENT źródło władzy państwowej

Wybierany przez Zgromadzenie Elektorów bądź w wyborach powszechnych na 7 lat. Dzierżyciel jednolitej i niepodzielnej władzy państwowej. Czynnik nadrzędny i harmoni­zujący działalność naczelnych organów państwowych. Kompetencje ustawodawcze (dekrety), wykonawcze i kontrola naczelnych organów państwowych. Nieodpowiedzialny za swoją działalność (odpowiedzialność przed Bogiem i Historią).

RZĄD

Premier i ministrowie mianowani przez prezydenta i odpowiedzialni politycznie przed nim, parlamentarnie przed Sejmem i senatem, konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Rząd kieruje sprawami niezastrzeżonymi innym organom, wykonuje ustawy i dekrety, posiada inicjatywę ustawodawczą.

SEJM

208 posłów wybieranych w 4-przymiot­nikowych wyborach na 5 lat. Ograniczone funkcje ustawo­dawcze (ustawy) i kontrola rządu

SENAT

96 senatorów wybieranych w 2/3 w elitar­nych wyborach a w 1/3 powoływanych przez prezydenta na 5 lat

SIŁY ZBROJNE

Zwierzchnictwo Sił Zbrojnych wykonuje prezydent przez generalnego inspektora sił zbrojnych, ministra spraw wojsko­wych i dowód­ców okręgów i korpusów

SĄDY

Sądy powszechne(najwyższy, apela­cyjne, okręgowe i grodzkie) Sądy szczególne (wojskowe i pracy). Sądy w zakresie stosunków publi­czno-prawnych: Najwyższy Trybunał Administracyjny, Trybunał Stanu, Trybunał Kompe­tencyjny

KONTROLA PAŃSTWOWA

Najwyższa Izba Kontroli

4

8

---