Max Weber: Obiektywność poznania w naukach społecznych (1904)
Max Weber (ur. 21 kwietnia 1864 w Erfurcie, zm. 14 czerwca 1920 w Monachium) - niemiecki socjolog, historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca i teoretyk polityki. Najważniejsze dzieła Webera to Etyka protestancka i duch kapitalizmu z 1905, oraz Gospodarka i społeczeństwo
Punktem wyjścia zainteresowań nauk społecznych jest rzeczywisty, a więc jednostkowy kształt otaczającego nas społecznego życia kulturowego w jego uniwersalnym wszechzwiązku i w jego powstawaniu z innych społecznych stanów kulturowych. W naukach społecznych chodzi głównie o jakościowe, a nie ilościowe zabarwienie procesów. Nauki społeczne traktują o przebiegu procesów duchowych, których empatyczne rozumienie stanowi zadanie całkiem innego rodzaju, niż to, które można rozwiązać za pomocą formuł ścisłej wiedzy przyrodniczej. Funkcjonuje błędna opinia, że zjawiska społeczne są kwantyfikowalne (policzalne?) i dlatego uchwytne pod postacią praw. Co się tyczy współudziału motywów duchowych to nie wyklucza on ustalania reguł racjonalnego działania.
Pytanie: czy cel poznania społeczno-ekonomicznego, a więc poznanie znaczenia kulturowego rzeczywistości jej przyczynowego kontekstu, może zostać osiągnięty przez odnalezienie prawidłowej powtarzalności? Nie. Musielibyśmy wówczas podjąć następujące zadania:
1. W poznaniu rzeczywistości chodzi o konstelacje zdarzeń, w których tkwią hipotetyczne czynniki w zestawieniu tworzącym zjawisko kulturowe dla nas historyczne znaczące. Skoro zechcemy wyjaśnić przyczynowo ten indywidualny układ, stale musimy się odwoływać do innych, też całkowicie indywidualnych układów, na podstawie wyjaśnilibyśmy go, używając naturalnie owych (hipotetycznych) pojęć prawa. Ustalenie tych praw i czynników byłoby tylko jedną z pierwszych prac, które prowadziłyby nas do pożądanego poznania.
2. Analiza i uporządkowanie przedstawienie każdorazowo danego historycznie indywidualnego układu owych czynników uwarunkowanego przez ten układ konkretnego, znaczącego współdziałania, uczynienie zrozumiałymi podstaw i rodzaju tego znaczenia to drugie z kolei zadanie.
3. Retrospektywne, sięgające jak najdalej w przeszłość przebadanie poszczególnych, znaczących dla współczesności indywidualnych właściwości tych układów w procesie ich rozwoju oraz ich historyczne wyjaśnienie na podstawie równie indywidualnych konfiguracji
4. Przewidywanie możliwych konfiguracji przyszłych.
Dla wszystkich tych celów dysponowanie jasnymi pojęciami i znajomość owych praw byłaby niezbędna. Mianem nauk o kulturze oznaczyliśmy takie dyscypliny, które zmierzają do poznania kulturowego znaczenia zjawisk życiowych. Znaczenie ukształtowania jakiegoś zjawiska kulturowego i podstawy owego znaczenia nie mogą jednak zostać wprowadzone, uzasadnione i uczynione zrozumiałymi nawet na podstawie najlepszego systemu pojęć nomologicznych, gdyż zakłada ono odniesienie zjawisk kulturowych do idei wartości. Pojęcie kultury jest pojęciem odnoszącym do wartości. Obejmuje ono tylko te części składowe rzeczywistości, które stają się dla nas znaczące dzięki odniesieniu do wartości. Tego, co ma dla nas znaczenie nie sposób zrekonstruować przez żadne bezzałożeniowe badanie danych empirycznych. Natomiast ustalenie tego znaczenia jest przesłanką do tego, by coś stało się przedmiotem badania.
Odniesienie rzeczywistości do idei wartości, które nadają jej znaczenie oraz wyodrębnienie i uporządkowanie zabarwionych przez to części składowych rzeczywistości z punktu widzenia ich znaczenia kulturowego stanowi zupełnie odrębne podejście niż analiza rzeczywistości ze względu na prawa i jej uporządkowanie w pojęciach ogólnych. Znaczenie kulturowe jakiegoś zjawiska np. wymiany pieniężno-towarowej, może polegać na tym, że jest to zjawisko masowe, co czyni je fundamentalną komponentą dzisiejszego życia kulturowego. Ten fakt historyczny sam musi stać się przedmiotem wyjaśniania przyczynowego w aspekcie jego historycznej genezy, by uczynić zrozumiałym jego kulturowe znaczenie. Cechy gatunkowe wymiany kupna itd. interesują prawników naszym zadaniem jest zaanalizowanie kulturowego znaczenia tego historycznego faktu, że wymiana jest dzisiaj zjawiskiem masowym. Pojęcia, których dostarcza badanie cech gatunkowych masowych zjawisk ekonomicznych będziemy stosować jako środek prezentacji, ale nie wystarczy to badaczowi kultury, aby osiągnąć ostateczny cel pracy. Problem co powinno stać się przedmiotem tworzenia pojęć gatunkowych nie ma charakteru bezzałożeniowego, lecz rozstrzygany jest ze względu na znaczenie, jakie dla kultury mają określone składniki. Zmierzamy wszak do poznania zjawiska historycznego tj. znaczącego ze względu na swą swoistość. Czynnikiem decydującym jest to, że tylko przy założeniu, że skończona część nieskończonej wielości zjawisk sama posiada znaczenie myśl o poznaniu zjawisk jednostkowych staje się logicznie sensowna. Nawet przy najpełniejszej znajomości wszystkich praw historycznych niemożliwe byłoby wyjaśnienie przyczynowe pojedynczego faktu, bo nie można opisać wyczerpująco najmniejszego nawet wycinka rzeczywistości. Bezzałozeniowe poznawanie rzeczywistości byłoby jedynie chaosem sądów egzystencjalnych na temat niezliczonych postrzeżeń. Porządek do tego chaosu wnosi jedynie okoliczność, że w każdym przypadku interesuje nas tylko pewna część rzeczywistości jednostkowej, która powiązana jest ideami kulturowych wartości, poprzez które kształtujemy nasz stosunek do rzeczywistości. Godne poznania są tylko te strony poszczególnych zjawisk, którym przypisujemy znaczenie kulturowe i wybieramy tylko te przyczyny zjawisk, którym możemy przyporządkować w danym przypadku istotne składniki jakiegoś zdarzenia. Problem przyczynowy jest pytaniem o konkretne związki przyczynowe, nie o prawa. Znajomość praw przyczynowego warunkowania może być jedynie środkiem, nie zaś celem badań.
Co z tego wynika?
Jeśli przyczynowe poznanie uzyskane przez historyka jest przyporządkowaniem konkretnych wyników konkretnym przyczynom, to prawomocne przyporządkowanie jakiegoś jednego skutku jest w ogóle niemożliwe bez zastosowania wiedzy nomologicznej, tj. wiedzy o prawidłowościach ich związków przyczynowych. Od konkretnych okoliczności zależy, z jakim stopniem pewności historyk może dokonać przyporządkowania przy pomocy swej wzbogaconej doświadczeniem życiowym i wyćwiczonej metodycznie wyobraźni, w jakiej zaś zdany jest na pomoc nauk szczegółowych. Pewność przyporządkowania jest tym większa, im pewniejsze i bardziej wszechstronne jest nasze poznanie ogólne. Poznanie tego co ogólne nigdy nie jest dla nas celem samym w sobie.
Obiektywne ujęcie procesów kulturowych, w tym sensie, że idealnym celem pracy naukowej miałaby być redukcja empirii do praw jest pozbawione sensu. Dzieje się tak, ponieważ:
1. Poznanie praw społecznych nie jest poznaniem rzeczywistości społecznej, lecz tylko jednym z różnych środków pomocniczych, których nasze myślenie do uzyskania tego poznania potrzebuje
2. Nie jest do pomyślenie inne poznanie procesów kulturowych niż na podstawie znaczenia jakie ma dla nas zawsze indywidualnie ukształtowana w określonych jednostkowych powiązaniach rzeczywistość życia.
Kultura stanowi z punktu widzenia człowieka, obdarzony sensem i znaczeniem skończony wysiłek bezsensownej nieskończoności wydarzeń w świecie. Jest ona tym także dla człowieka i wtedy, gdy przeciwstawia się on jakiejś konkretnej kulturze jako jej śmiertelny wróg i żąda „powrotu do natury”, bo także do tego stanowiska może on dojść tylko wtedy, gdy konkretną kulturę odniesie do swych idei wartości i uzna ją za „nazbyt pustą”. Transcendentalnym założeniem każdej nauki o kulturze jest to, że jesteśmy ludźmi kultury, obdarzonymi zdolnościami i wolą zajmowania świadomego stanowiska wobec świata i nadawania mu sensu. Jeśli mówi się o uwarunkowaniu poznania kultury przez idee wartości, to nie będzie to prowadzić do nieporozumień. Wszelkie poznanie rzeczywistości kulturowej jest zawsze poznaniem ze specyficznie wyodrębnionych punktów widzenia. Badacz społeczeństwa musi świadomie lub nieświadomie odnosić procesy zachodzące w rzeczywistości do uniwersalnych wartości kulturowych i wg tego uwypuklać te związki, które są dla nas znaczące.
Element osobisty jest tym, co rzeczywiście wartościowe w dziele naukowym, w każdym dziele musi znaleźć wyraz osobowość uczonego. Poznanie w naukach o kulturze jest związanie z subiektywnymi założeniami, ponieważ troszczy się o te tylko części składowe rzeczywistości, które mają jakieś odniesienie do procesów, którym przypisujemy znaczenie kulturowe. Mimo to jest ono poznaniem czysto przyczynowym. W naszych rozważaniach cel oznacza rezultat, który staje się przyczyną działania. A jej specyficzne znaczenie polega na tym, że działanie ludzkie możemy i chcemy nie tylko skonstatować, ale też zrozumieć.
s.80-95
*Najpierw wyjaśnienia ściągnięte z netu na ten temat -może trochę rozjaśnią
TYP IDEALNY - to narzędzie metodologiczne służące do rekonstrukcji jakiegoś wycinka rzeczywistości społecznej w sposób przejaskrawiony, idealnym modelowy - np. homo economus - typ człowieka, który kieruje się w swych działaniach wyłącznie kalkulacją ekonomiczną.
Typ idealny to zdaniem Webera najważniejsze narzędzie służące do realizacji celów poznawczych w naukach społecznych.
TYP IDEALNY:
Idealny to nie znaczy „doskonały”, lecz „nierealny”, bowiem nigdzie w rzeczywistości nie występuje, jest utopijny. Czyli, typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość” bądź „fałszywość”.
Typów idealnych nie odkrywa się poprzez badania empiryczne. Typy idealne tworzy się, aby tę rzeczywistość badać i rozumieć, ale nie oczekuje się, że będzie z nim kiedykolwiek całkowicie zgodna.
Typ idealny pokazuje, jaka rzeczywistość mogłaby być, ale jaka nie jest.
A teraz notatki:
Abstrakcyjna teoria gospodarki jest przykładem syntez, które zwykło się określać jako idee zjawisk historycznych. Przedstawia ona idealny obraz procesów zachodzących na rynku dóbr w warunkach organizacji społecznej polegającej na gospodarce wymiennej, wolnej konkurencji i ściśle racjonalnym działaniu. Ten myślowy obraz jednoczy określone stosunki i procesy życia historycznego w kosmos związków. Pod względem treści jest to UTOPIA. Jeśli zależności abstrakcyjne przestawione w owej konstrukcji zostaną stwierdzone jako w jakimś stopniu zachodzące w rzeczywistości lub jeśli można to domniemywać, to na podstawie pewnego typu idealnego możemy unaocznić swoiste cechy tych zależności. Pojęcie typu idealnego przysposabia do formułowania sądów przyporządkowujących dla potrzeb badawczych. Samo nie będąc hipotezą wskazuje kierunek hipotez i dostarcza srodków wyrazu przedstawianiu rzeczywistości. TYP IDEALNY uzyskuje się przez jednostronne spotęgowanie jednego lub kilku punktów widzenia oraz przez złączenie w jednym wewnętrznie spójnym myślowym obrazie całego bogactwa rozproszonych jednostkowych zjawisk.
Typ idealny nie występuje w rzeczywistości, jest utopią. Historyk przyrównuje do typu idealnego poszczególne zjawiska i ocenia na ile są one z nim zbieżne. Tak jak istnieją różne punkty widzenia, tak w różny sposób można wybierać konteksty jakiegoś typu idealnego określonej kultury.
Typ idealny należy oddzielić od wzorca. Tworzenie typów idealnych nie jest celem lecz środkiem dla nauki - pomaga w opisie zjawisk.
Typ idealny stanowi obraz myślowy, który nie jest rzeczywistością historyczną, ani właściwą, nie nadaje się by służyć jako schemat, gdzie rzeczywistość byłaby przykładem, lecz taki obraz myślowy, który ma znaczenie czysto idealnego pojęcia granicznego, do którego przykłada się rzeczywistość, by uwyraźnić określone znaczące części jej empirycznej zawartości i z którym się ją porównuje. W tej funkcji typ idealny jest w szczególności próbą ujęcia indywiduów historycznych, bądź ich pojedynczych składników, za pomocą pojęć genetycznych np. pojęcia: „kościół” i „sekta”. Jeżeli historyk odrzuci próbę sformułowania takiego typu idealnego jako konstrukcje teoretyczna to świadomie bądź nie stosuje on inne konstrukcje czyniąc to bez sformułowania językowego i logicznego opracowania, albo tkwi w sferze nieokreślonych odczuć. Bardziej niebezpieczne jest jednak pomieszanie teorii z historią.
Między ideą w sensie praktycznego lub teoretycznego ukierunkowania myśli oraz ideą w sensie typu idealnego zachodzą określone związki. Typ idealny określonej sytuacji społecznej, który da się wyabstrahować z określonych zjawisk mógł przyświecać jako ideał, do którego należy zmierzać lub maksyma do regulowania stosunków społecznych.
Stosunek myślowy miedzy ideą, a częściami składowymi rzeczywistości, z których da się wyabstrahować korespondujący z nią typ idealny może się kształtować różnie, ale trzeba pamiętać, ze są to dwie zasadniczo różne rzeczy. Same idee opanowujące ludzi jakiejś epoki możemy ująć w sposób pojęciowo ostry tylko w postaci typu idealnego, ponieważ empirycznie żyją one w głowach nieokreślonej i zmiennej liczby jednostek i są różnorako doświadczane.
Elementarna powinnością naukowej samokontroli jest ostre oddzielenie logicznego porównawczego odnoszenia rzeczywistości do typów idealnych w sensie logicznym od wartościującego oceniania rzeczywistości z punktu widzenia ideałów. Typ idealny jest obojętny wobec oceny wartościującej jest doskonałością wyłącznie logiczną (na tym samym poziomie są typy idealne burdeli i religii).
Tworzenie pojęć typów poprzez wyłączenie tego co przypadkowe”, ma miejsce także w przypadku indywiduów historycznych. Każdy indywidualny typ idealny składa się z elementów pojęciowych, które mają charakter gatunkowy i zostały uformowane jako typy idealne.
Celem tworzenia pojęć typów idealnych jest uświadomienie sobie nie tego co gatunkowe, ale swoistości zjawisk kulturowych.