MIEJSCE SOCJOLOGII
W
NAUKACH SPOŁECZNYCH
W potocznym rozumieniu nie mamy żadnych wątpliwości, iż socjologia jest nauką społeczną zwłaszcza, jeśli ktoś będzie brał pod uwagę przedmiot badań. By jednak z pewnością stwierdzić, czy jest coś nauką społeczną należy zadać pytanie, co to jest nauka społeczna? Jest to nauka badającą strukturę i funkcję dziejów społeczeństwa, jego kulturę, ustala prawa i prawidłowości rozwoju. Podstawowe nauki społeczne to: filozofia, historia, archeologia, etnografia, ekonomia, pedagogika, psychologia, prawo, nauka o języku, nauka o literaturze oraz socjologia.
Mając pewność, iż socjologia to jedna z nauk społecznych można jeszcze zastanowić się czy istotnie socjologia jest odrębną nauką czy tylko jedną z dziedzin jakiejś ogólnej gałęzi wiedzy. W przypadku podstawowych wątpliwości istotna może okazać się semantyka. Można sięgnąć po prostu do słownika i sprawdzić jak pojęcie: „socjologia” jest definiowane. „Słownik języka polskiego” w istocie definiuje socjologię jako naukę, podając w pierwszym znaczeniu: „Socjologia - nauka o społeczeństwie, o strukturze i prawach rozwoju społeczeństwa, o formach i przejawach życia oraz współżycia grup społecznych”. Mamy tu więc w sensie językowym jednoznaczne określenie socjologii jako odrębnej nauki. Jednak nie jest to w pełni adekwatne dla metodologii i systematyki nauk. W tym wypadku należy przeprowadzić podstawowe sprawdzenie czy ma ona, tj. socjologia wszelkie cechy nauki wyodrębnionej.
Z odrębną nauką możemy mieć do czynienia w wypadku, jeśli posiada ona własną odrębną od innych nauk dziedzinę badawczą oraz pewną ilość standardowych metod badawczych.
Na wstępie należy się zastanowić czy istotnie socjologia posiada własną dziedzinę badawczą. Należy więc sprawdzić na ile pozostałe dziedziny nauk społecznych nie absorbują tej części wiedzy, którą zajmuje się socjologia. W wypadku filozofii sprawa jest dość jasna, gdyż socjologia nie zajmuje się ogólną teorią nauk, pojęciem wartości, bytu itp. Dość oczywiste jest, iż inny przedmiot zainteresowania ma historia, gdyż badając stosunki społeczne nie zawsze celem jest poznanie dziejów, czyli przeszłości, podobnie jak archeologia, którą od historii różnią głownie metody. Oczywisty jest również inny przedmiot badań nauki o języku czy literaturze. Ekonomia ogranicza się do zjawisk związanych z produkcją i podziałem dóbr oraz metodami gospodarowania, podobnie prawo w żaden znaczący sposób nie wkracza w obszary zainteresowania socjologii. Etnologia zajmuje się bardziej stosunkami kulturowymi, nie zaś zależnościami wewnątrz społeczeństw. Najbardziej zbliżone do socjologii wydają się być pedagogika i psychologia. Pedagogika jako odnosząca się do dzieci, więc nie zawiera całości problematyki, którą zajmuje się socjologia; natomiast psychologia zajmuje się nie tylko relacjami grup, ale co najważniejsze, relacjami jednostki wobec grup czy jednostek.
Jak wynika z zarysowanego wyżej przeglądu dziedzin, jakim zajmują się poszczególne nauki społeczne wyraźnie widać, iż socjologia ma własny, odrębny obszar badawczy mimo iż spotyka się on z obszarami badawczymi innych dziedzin, lecz nie ma mowy o zawieraniu się całości jego w jednej bądź kilku dyscyplin. Jeśli posiada własny autonomiczny obszar badawczy, spełnia jedne z podstawowych warunków określenia socjologii jako nauki odrębnej. Drugi z tych warunków to metody badawcze charakterystyczne dla danej dyscypliny.
Oczywiście należy tu zauważyć, iż obok standardowych metod w każdej dziedzinie występują także metody niestandardowe zależne od typu badania bądź badacza. Tak więc to właśnie dysponowanie określoną ilością różnych metod badawczych powoduje, iż socjologię można nie tylko wyodrębnić jako naukę, ale w ogóle określić ją mianem nauki. Definicje metody badawczej można tak określić: „określony, powtarzalny i wyuczany sposób, schemat lub wzór postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do celu”. Oczywiste jest, iż celem tym jest poznanie rozwiązania problemu badawczego. Rozwiązywanie problemów badawczych jest konieczne dla posiadania wiedzy naukowej. Jeśli więc badacze posługując się tymi samymi metodami otrzymują takie same wyniki (rozwiązania), to mamy do czynienia z nauką, posiadającą własne metody badawcze, co jest dowodem na to, że jest to nauka. Wiedza naukowa nie jest zbiorem przypadkowych informacji, lecz ma charakter zbioru wiedzy w jakimś określonym kierunku. Tak definiuje wiedzę naukową S. Nowak: „pewien uznawany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego one tak się mają oraz wyrażających te sądy twierdzeń, stanowiących bądź opisy poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź też teorie wyjaśniające zjawiska danej dziedziny.”
Tak więc nauką jest taka dziedzina, która posiada określone metody badawcze, dążące do zdobycia wiedzy naukowej. By udowodnić, iż rzeczywiście socjologia jest wyodrębnioną dyscypliną nauki należy przytoczyć metody badań typowe dla tejże dziedziny. Można powiedzieć, iż typowe metody badawcze to: „typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych służących uzyskaniu maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”. Socjologia wypracowała metody badawcze służące do poznania typowej dla niej dziedziny poznania tj. poznania rzeczywistości społecznej i prawidłowości życia społecznego. Do metod tych zaliczamy:
badania terenowe,
metoda reprezentacyjna,
metoda eksperymentalna,
analiza źródeł zastanych,
metoda socjometryczna.
Podział taki zaproponowany przez Halinę Milecką nie jest jedynym, lecz niewątpliwie posiada zaletę ujmując większość stosowanych metod. O wyodrębnieniu tych metod decydują różnice, jakie mają te metody zarówno pod względem ich stosowania, jak i pod względem ich potencjału badawczego. Poszczególne metody badawcze charakteryzują się swoistym znaczeniem dla socjologii:
Metoda badań terenowych - polega na przebywaniu badacza w badanym środowisku. Stosowana przy badaniu małych zbiorowości. Techniką stosowaną najczęściej jest wywiad kwestionariuszowy. Prowadzenie rozmowy w formie wywiadu z respondentem pozwala na kierowanie jej przez badacza w pożądanym kierunku, lecz nie zapewnia bezstronności badacza, który, co naturalne, nie jest wolny od sądów czy stereotypów. Zazwyczaj badania te uzupełnia się obserwacją, ankietą oraz analizą danych statystycznych.
Metoda reprezentacyjna - pozwala zebrać dane na temat badanej zbiorowości poprzez dokonanie wyboru grupy respondentów. Wybór ten powinien jednak być reprezentatywny dla badanej zbiorowości. Wybrać należy odpowiednią grupę w odpowiednich proporcjach. Techniką zbierania danych jest ankieta. Metoda ta pozwala szybko przebadać bardzo dużą zbiorowość. Praca tą metodą zbliża socjologię do nauk ścisłych. Samo ustalenie reprezentatywnej grupy jest możliwe tylko dzięki metodom statystycznym. W tym momencie statystyka, a w zasadzie demografia stają się nauką pomocniczą dla socjologii. Bardzo ważnym etapem pracy jest dobre opracowanie ankiety zarówno pod względem merytorycznym, jak i technicznym, co znacznie ułatwia pracę i analizę. Metoda ta jednak dość ogólna i nie można nią badać złożonych czy drażliwych kwestii. Wypada zauważyć, iż jest dobrą metodą badania opinii podstawowych i wstępem do uściślenia problematyki badań.
Metoda eksperymentalna - wymaga istnienia grupy bądź grup eksperymentalnych. Należy dokonać pomiaru badanej grupy pod kątem celu eksperymentu. Następnie, na grupę tę oddziałuje się jakimś czynnikiem, by dokonać ponownego pomiaru po jakimś czasie. Można wyodrębnić dwa typu eksperymentu: tj. laboratoryjny i terenowy (bądź naturalny). W wypadku eksperymentu laboratoryjnego sprawuje się pełną kontrolę nie tylko nad samą grupą, ale również nad wszystkim czynnikami. Sytuacje i bodźce są kierowane wolą badacza i mają określony ściśle cel. Niepożądane bodźce mogą być eliminowane do zera. Daje to nam jednoznaczne odpowiedzi, jakie bodźce przynoszą, jakie efekty. Metoda ta mimo swych niewątpliwych zalet ma także wady. Jedną z nich, choć wcale nie najważniejszą, jest jej koszt. Metoda ta niewątpliwie jest dość droga. Drugą w tym wypadku ważniejszą jest fakt, iż wzbudza ona wątpliwości moralne. Oddziaływanie świadome na grupę wkracza w sferę psychiki. Powoduje określone zmiany, często o charakterze nieodwracalnym.
Wyraźnie więc można założyć, iż do pewnego typu zjawisk ta metoda nie może mieć zastosowania właśnie ze względów moralnych. Warto ponadto zauważyć, iż metoda ta pełnej kontroli w warunkach laboratoryjnych musi odbyć się za zgodą ludzi. Świadomość, iż przeprowadzany jest eksperyment musi w jakiejś mierze oddziaływać na zachowanie i w ostateczności na wyniki. Warunki laboratoryjne są nienaturalne i nie wszystkie wyniki łatwo można przenieść na grupy funkcjonujące w normalnym otwartym świecie. Stosowanie eksperymentu w warunkach laboratoryjnych budzi wiele wątpliwości natury etycznej, dlatego najczęściej stosownym eksperymentem jest eksperyment terenowy. Badacze obserwują zaistniałe już zjawisko określając, jaki wpływ określony bodziec może mieć konsekwencje dla danej społeczności. Porównanie dwóch grup podobnych, z których na jedną oddziałuje określony czynnik i drugiej podobnej, na którą ten czynnik nie oddziaływał. Różnice w rozwoju i przemianie tych grup to w większym prawdopodobieństwie skutek oddziaływania danego elementu bądź jego braku. Chcąc ustalić, jakie zmienne oddziaływały na daną grupę, badacz musi często opierać się na pamięci respondentów. Metoda ta, mimo iż nie ma do niej zastrzeżeń natury etycznej, choćby ze względu, iż jest ona próbą ustalenia skutków, czyli działania ex post facto, ma pewne wady. Nie ma pewności, co do trwałości i precyzji pamięci respondentów. Ponadto, istotne warunki czy czynniki uznane przez respondenta za nieważne bądź niezauważone, mogą być pominięte. Badacz nie zawsze może precyzyjnie wyodrębnić badaną grupę i określić jej stan sprzed badania.
Metoda analizy źródeł zastanych - bada się tak zjawiska z przeszłości. Oczywiście, bada się szczególnie takie zjawiska z przeszłości, które mają wpływ na teraźniejszość. Przy tego typu pracach socjologia zbliża się do historii przez materiał badawczy, jakim niewątpliwe są źródła historyczne oraz przez metodę badania, polegającą na postgnozie. Jednak inny jest cel. Dla historyka celem i ostatecznym efektem jest samo zbadanie przeszłości, dla socjologa badającego źródła historyczne, działającego zgodnie z zasadami heurezy historycznej, celem jest odpowiedź na pytanie, dotyczące społeczności dzisiejszej. Dla socjologii istotne jest badanie zarówno źródeł pierwotnych jak protokoły, dokumenty, świadectwa, listy, pamiętniki, jak i źródła wtórne. Do źródeł wtórnych należy zaliczyć wszelkie opracowania, monografie, dotyczące i napisane na podstawie pracy nad źródłami pierwotnymi. Należy zaznaczyć, iż autorami tych źródeł nie są najczęściej socjologowie, ale historycy lepiej znający metodę pracy ze źródłem historycznym. Na marginesie, to, co nazywamy w socjologii źródłami wtórnymi, dla historyka w ogóle nie jest źródłem.
W tym miejscu należy dodać istotne zastrzeżenie, iż taka różnica semantyczna świadczy o wypracowaniu przez socjologię własnego aparatu pojęciowego, czyli jest kolejnym dowodem na odrębność tej nauki. Jak wiadomo konceptualizacja aparatu pojęciowego jest jednym z wyraźnych czynników wyodrębnienia nauki. W wypadku socjologii eksplikacja pojęć wydaje się zakończona, ergo socjologia jest niewątpliwie odrębną dziedziną.
To, co dla historyka jest efektem pracy i produktem finalnym procesu poznawczego jest więc w tym wypadku dla socjologa podstawą jego badań. Służebna rola historii tworzy sytuacje, w której historia staje się nauką pomocniczą wobec socjologii.
Metod socjometryczna - możliwa do badania małych zbiorowości. Bada ona grupę i współzależności, występujące pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Dzięki metodzie można ustalić autorytet poszczególnych jednostek, stopień integracji grupy, czy osoby odrzucane przez grupę. Metod ta wspomagana jest zwykle w socjologii ankietą, wywiadem i obserwacją. W wypadku tej metody socjologia posługuje się identycznym sposobem badania jak psychologia. Nieco inaczej jednak jest rozłożona podstawowa problematyka badania. W wypadku psychologii jest to badanie relacji jednostki wobec grupy w socjologii. Jednak nacisk jest położony na funkcjonowanie grupy jako grupy i kreację zachowań grupowych w ramach istnienia układu.
Istnieją również inne podziały metod. Przykładem takiego podziału jest przytoczony w książce Normana Goldmana podział na metody: eksperyment, wywiad, obserwacja wtórna, analiza wtórna. Niewątpliwie podział ten ma swoje zalety, jest prostszy i łatwiejszy do usystematyzowania. Autor jednak uznał metody i techniki badawcze jako zjawiska o równym znaczeniu dla systematyki i w ten sposób w jednym szeregu ustawiono zarówno to, co Mielecka uznała za metody z tym, co wspomniana autorka uznała jedynie za technik np. wywiad czy obserwacja. Nie umniejsza to jednak logiki drugiego z przytoczonych tu podziałów, gdyż istotnie niektóre metody badawcze jednoznacznie implikują techniki przeprowadzania badań. Goodman omawia techniczne uwarunkowania stosowania poszczególnych metod.
Uwarunkowania te w przypadku eksperymentu omówiono wyżej. Natomiast warto w tym miejscu przytoczyć dla przykładu omówienie wywiadu, który w systematyce Mieleckiej jest tylko techniką, tu podniesiony został do rangi metody.
Jak zauważa Goodman jest to najbardziej rozpowszechniona metoda (technika). Można ją wykorzystywać zarówno do zbierania informacji, jak i do badania związków pomiędzy „faktami”. Oczywiście wywiad może dostarczyć materiału do opisania populacji z tą uwagą, iż należy stosować tu reguły reprezentatywności próbki. Najprostszą, acz zawodną metodą jest wybór losowy, by reprezentatywność była zachowana ilość losowanych jednostek musi być dość duża w stosunku do badanej populacji. Co jednak ważniejsze, autor zagłębia się w techniki wywiadu, ujmując tu dwie główne tj. wywiad kwestionariuszowy i swobodny. Wywiad taki jest serią pytań lub stwierdzeń, na które odpowiada osoba ankietowana. Ma postać formularza do zakreślania odpowiedzi. Oczywiście, występują wywiady zamknięte tj. takie, gdzie istnieją pytania zamknięte. Istnieje możliwość wysyłania takiej ankiety ze względu na łatwość jej wypełnienia. Natomiast wywiad otwarty nie zawiera zestawy gotowych możliwych wypowiedzi. Analiza takiego wywiadu jest już trudniejsza. Natomiast wywiad swobodny to zadawanie pytań ogólnych respondentom. Osoba pytająca na podstawie odpowiedzi może zadawać następne pytania, co uelastycznia formę i nie stanowi ograniczeń, jak w wywiadach kwestionariuszowych. Analiza jest jednak trudna, gdyż można wpaść w pułapkę nieobiektywności. Jednak bogactwo źródła stanowi o jego atrakcyjności dla badaczy.
Kolejnym dowodem, aczkolwiek nie koniecznym, by można socjologię uznać za naukę wyodrębnioną, jest wypracowanie przez socjologów postępowania w procesie badawczym. Skrótowo ujmuje to Goodman:
zdefiniowanie problemu
przegląd literatury
formułowanie hipotez
rozważanie kwestii etycznych
wybór projektu badawczego
zbieranie danych
analiza danych
wyciąganie wniosków.
Sformułowania te są dość jasne i nie wymagają komentarzy czy wyjaśnień. Należy jednak zwrócić uwagę na punkt 4. Wiąże się to niewątpliwie z badaniem na żywym organizmie społeczeństwa i to badanie, które w określonych warunkach może mieć wpływ zarówno na jednostki, jak i na całe badane grupy, o czym wspomniano wyżej, omawiając metodę eksperymentu.
Reasumując można spokojnie stwierdzić, iż socjologia jest nauką ostatecznie wyodrębnioną. Podstawowym dowodem na to jest to, iż jak przytoczono wyżej, ma swoją dziedzinę badania odrębną od pozostałych nauk społecznych. Ważnym dowodem na takie stwierdzenie jest fakt, iż posiada własne metody badawcze dość zróżnicowane z uświadomieniem ich ograniczeń i specyfiki w zastosowaniu praktycznym. Ponadto, jak przytoczono na niewielkim przykładzie techniki wywiadu, socjologia ma rozbudowaną bazę technik pracy i ,co może ważniejsze dla kwestii socjologii jako nauki odrębnej, istnieje krytyczna refleksja nad metodologią badań. Podobnie wypracowanie własnego modelu postępowania badawczego świadczy, iż jest to nauka w pełni tego słowa znaczeniu. Bardzo ciekawym argumentem, potwierdzającym fakt ostatecznego wyodrębnienia się socjologii jako nauki, jest przytoczony wyżej przykład jej odrębnego aparatu pojęciowego metajęzyka socjologii. Ostatnim, choć nie najważniejszym, jednak bardzo uchwytnym argumentem może być fakt, iż w pewnej metodzie badań historia - stara dyscyplina akademicka jest dla socjologii nauką pomocniczą nie zaś odwrotnie. Tak więc socjologii dyscyplina młoda jako samodzielna nauka ma już wszelkie cechy odrębnej dziedziny i jako taka jest jedną z podstawowych i równouprawnionych nauk społecznych i humanistycznych.
Benon Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, PWN Warszawa-Poznań 1985 s.51
Słownik Języka Polskiego, PWN Warszawa 1994, s.270
S. Nowak Metodologia badań społecznych, PWN Warszawa 1985 s.19
tamże s.19
tamże s.22
Halina Mielecka, Podstawy socjologii, Kielce 2000, s.24 - 26
tamże s.24-25
tamże s25. Norman Goodman, Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka, s.28
Halina Mielecka, Podstawy socjologii, Kielce 2000, s.25 - 26
tamże s. 26
2