Michael Oakeshott (1901-1990)
"Być konserwatystą oznacza woleć znane od nieznanego, sprawdzone od niesprawdzonego, fakt od tajemnicy, rzeczywiste od możliwego, ograniczone od nieograniczonego, dostępne od doskonałego, śmiech dzisiaj od utopijnego raju"
RYS BIOGRAFICZNY
Michael Oakeshott urodził się 11 grudnia 1901 r. w Chelsfield. Jego ojciec był urzędnikiem, należał do Towarzystwa Fabiańskiego. Uczył się m.in. w postępowej i koedukacyjnej szkole St. George's School Harpenden. Studiował w Cambridge, a także w Tybindze i Marburgu. Następnie pracował w Cambridge, za wyjątkiem czasu pobytu w armii (1940-44), a od 1949 w Oksfordzie. W 1951 objął katedrę nauk politycznych w London School of Economics, gdzie pracował przez następnych 18 lat, choć swoją działalność kontynuował od lat 70. Przez studentów uważany za fantastycznego wykładowcę. W swoich poglądach opowiadał się za tradycją, empiryzmem i wolnością jednostki, czerpiąc z Arystotelesa, Hobbes'a, Burke'a i Hume'a. Brad Miner w „Encyklopedii konserwatyzmu” pisze, że był „nie tyle zwolennikiem konserwatywnej polityki, ile przeciwnikiem liberalnych eksperymentów.” Oakeshott był trzykrotnie żonaty, miał jednego syna. Zmarł w Acton, tydzień po 89. urodzinach. Główne dzieła: „Rationalism in Politics and Other Essays” (1962), “On Human Conduct” (1975).
FILOZOFIA I POLITYKA
Michael Oakeshott nie zgadza się na ukazywanie ludzkiego działania jedynie przez aparaturę nauk społecznych. Stosunek do socjologicznych uogólnień przejawia następująco: „Wiedzieć wszystko, a nie znać szczegółu, to nic nie wiedzieć.”. Uważa, że doświadczenia moralne można oddać przy pomocy dwóch kategorii: samoobjawienia (self-discolsure) i samoprezentacji (self-enactement). Samoobjawienie to ujawnienie się człowieka przez jego pragnienia. Pasmo takich samoobjawień składa się na ludzkie życie wszak pełne różnych potrzeb. Samoprezentowanie się to ukazanie siebie przez czyny. Wprowadzone tu zostaje ważne rozróżnienie na czyn i charakter jego odbioru. Każdy bowiem przez określony czyn prezentuje się, ale odbiór zależy od charakteru danego czynu, który jest już osadzony w konkretnych normach, obowiązujących w danej społeczności. Jest to zatem „jawienie się” w oczach innych, niekonieczne tożsame z intencją czynu. Ten rozdział jest szczególnie istotny z punktu widzenia oceny postępowania.
Polityka jest powiązana z filozofią, która ma charakter burzycielski, znosząc każdą polemikę, podczas gdy polityka potrzebuje określonych aksjomatów. Gdy braknie filozofii jej miejsce jest zajmowane przez pewność, reprezentowaną przez jakąś doktrynę czy też przez samą naukę. Polityka nie jest dla Oakeshotta najważniejszą z dziedzin, dostrzega też ważność innych nauk. Ponieważ ceni rozmowę, jako sztukę osiągania konsensusu, brak w niej reprezentantów kultury, filozofii czy nauki, uważa za zubożenie ludzkiego życie Zaproszeniem do takiej rozmowy, która trwa od początków kultury europejskiej, była właśnie filozofia.
Działalność polityczną definiuje Oakeshott jako czynności związane z rządzeniem oraz zabezpieczeniem warunków, w których ludzie mogą rozwijać się bezpiecznie i swobodnie, zajmując się własnymi sprawami.
W tradycji europejskiej wyróżnia dwa nurty: moralność - podążanie za tradycjami i indywidualizm - przeciwieństwo człowieka masowego, który ceduje swoją nieznośną odpowiedzialność na rzecz dyktatora.
KONSERWATYZM
W jego poglądach istotne jest rozróżnienie na politykę wiary i przeciwstawianą jej polityką sceptycyzmu, którą zaleca konserwatystom. Uważał zatem, że konserwatysta nie powinien szukać rozwiązań ostatecznych, ale najlepszych w danej sytuacji. Wątpi (stąd też użycie pojęcia sceptycyzmu) też w możliwość planowania ludzkich działań, gdyż takowe są zniewolenie i deprecjacja ludzkiego ducha. Oakeshott stara się wykazać ograniczoność świata polityki, który bynajmniej nie obejmuje tylko politycznych doktryn, ale także właśnie dostosowane do sytuacji rozwiązania. Konserwatysta ostrzega przed zagrożeniami, jest sceptycznie nastawiony wobec ludzkiej doskonałości i zasadności kierowania wszystkich wysiłków w jedną stronę. Polityk zamiast tworzyć abstrakcyjne idee, powinien odwoływać się do wcześniejszych doświadczeń opartych na racjonalnych zasadach i wartościach. Drugim jego zadaniem jest ochrona przed wszelkimi odmianami tyranii. Jest dobrym fachowcem, przyrównywanym do angielskiego sędziego, który znajduje rozwiązania na podstawie wcześniejszych precedensów. Konserwatysta nie powinien być zatem ideologiem, gdyż zdaniem Oakeshotta konserwatyzm nie może systematycznie opisywać zachowań ludzkich czy uzasadniać ich w kategoriach inżynierii społecznej. Polityk winien natomiast podchodzić krytycznie do wszelkich iluzorycznych rozwiązań., będąc moderatorem we wszelkich konfliktach. W tym ujęciu Oakeshott zbliża się do Halifaxa, odrzuca natomiast poglądy Burke'a, Coleridge'a czy Disraelego. Jak sugerują badacze, jest to podejście bliższe postmodernizmowi.
POLITYKA WIARY
Zaprzeczeniem takiego podejścia jest polityka wiary. Odwołując się do Objawienia (jak purytanie) czy też do jedynie słusznych zachowań ekonomicznych (jak komunizm wojenny czy merkatylizm), wiedzie ona ludzkość ku własnej wizji doskonałości. Taki dogmatyzm przyrównuje Oakeshott do pelagianizmu. Politycy wiary nie uznają tradycyjnego wykształcenia, wartości i autorytetów, są nieufni względem instytucji trwałych. Pokładają natomiast niemal bezgraniczną wiarę w możliwości rozumu, stąd też zwani są także politykami racjonalistami. Temu optymistycznemu racjonalizmowi sprzeciwia się Oakeshott, uważając centralne planowanie za zniewolenie, a politykę za niezdolną podporządkowaniu się „racjonalistycznej obróbce”. Należy tu dodać, że racjonalizm jest postrzegany jako teoria, zbiór reguł, podczas gdy konserwatyzm to działanie praktyczne, „nauka od mistrzów”. Ci perfekcjoniści dążą do zmian całego porządku i uniformizacji myślenia, nie ufają bowiem innym sposobom myślenia.
SCEPTYCYZM
Dużą rolę w jego rozważaniach poświęcał pojęciu sceptycyzmu w polityce, który znajdujemy w „Racjonalizmie w polityce”. Jego źródła wywodzi z nastroju epoki baroku, gdy w poglądach ówczesnych myślicieli często można było znaleźć świadomość śmiertelności i niedoskonałości człowieka. Za Michelem de Montaigne zwraca uwagę, że w życiu „rozdwojonego w sobie” człowieka potrzeba skutecznych reguł, którymi mógłby się kierować. Z tego wyprowadza krytykę dla rozwiązań uznanych za idealnych z punktu widzenia ludzkiej doskonałości, ale faktycznie mających nikły stopień zastosowania.
Rola zwyczaju jest tu o tyle charakterystyczna, że odgrywa on w prawie i całym ustroju angielskim bardzo dużą rolę, a właśnie na Anglii Oakeshott opierał swoje przemyślenia. Dalszy rozwój sceptycyzmu owocuje w kolejnych rewolucjach, jednak rewolucja francuska rychło zboczyła ku polityce wiary, natomiast XX-wieczna rewolucja rosyjska nie miała nic wspólnego ze sceptycznym myśleniem. Wzorem natomiast pozostaje rewolucja amerykańska i stworzona przez nią konstytucja.
Analizując różnych XVII-wiecznych twórców, reprezentujących różne style myślenia, poddaje wątpliwość przemożną władzę państwa, bowiem jego instytucje często mają przygodny i arbitralny charakter. Odrzuca pogląd, że rządzenie to narzucanie innym swojej woli.
Za jeden z triumfów sceptycyzmu uważał oddzielenie religii od polityki. Z tego założenia wynikało nieobarczanie rządu kwestiami i zobowiązaniami religijnymi. Polityka wiary zacierała tę granicę, z religijnym „entuzjazmem” narzucając swoje wizję. Rozdzielenie tych dwóch sfer nie tylko teoretyczne, ale i praktyczne miało być jednym z głównych zadań sceptycyzmu.
Kolejnym triumfem tej polityki było wypracowanie w XVIII-wiecznej Anglii nowej sceptycznej formuły dyplomacji, przeciwstawianej dyplomacji prowadzonej w formie krucjaty.
Sceptycyzm negatywnie odnosi się do kumulowania władzy w rękach rządzących. Instrumentem zapobiegającym jest tu prawo wyborcze i demokratyczny rząd. Polityka wiary stara się wykorzystać każdą dziejową sposobność by tę władzę powiększyć dla realizacji swoich celów. Dla sceptyków ważne jest by dostosować rozwiązania do zmieniających się warunków. Rozproszeniu władzy ma zapobiec jej podział, choć tę ideę uważa Oakeshott za nigdy nie zrealizowaną.
Wobec rozrostu ośrodków władzy, powstałych jako efekt ciągle rozszerzającej się kontroli i eksploatacji zalecane jest utrzymywanie równowagi dążeń i sił. Jest to jedno z głównych zadań współczesnego sceptycyzmu - upowszechnienie polityki jako rozmowy, zachowanie równomiernego wpływu przeszłości, teraźniejszości i przyszłości (polityka wiary jest na ogół zaabsorbowana tą ostatnią). W praktyce przekłada to się na podział władzy między niezależne podmioty, co uniemożliwi narzucenie jednej wizji działania. Instytucje takie muszą być samokrytyczne i nie dążyć do władzy absolutnej. Należy tu jednak zachować czujność, by uchwycić przemiany w nich zachodzące i ewentualne absolutystyczne zapędy.
Symbolem rozproszenia stają się rządy prawa, które zobowiązują zarówno rządzących, jak i rządzonych, zapewniają umiarkowanie i kontrolę ośrodków władzy.
SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIE I PRZEDSIĘBIORCZE STOWARZYSZENIA
Michael Oakeshott przeprowadza rozróżnienie między posiadaniem autorytetu a byciem autorytetem. Na tej podstawie wyróżnia dwa typy rządów: społeczeństwa obywatelskie i przedsiębiorcze stowarzyszenia. Przedsiębiorcze stowarzyszenia nie mogą przystać na oddzielenie autorytetu od merytorycznych zalet prawa. Tworzą je osoby o konkretnych celach: podboju, dystrybutywnej sprawiedliwości, materialnego dobrobytu. Gdy stworzą one organizację polityczną, ich reguły stają się prawami zorientowanymi na realizację celów. Jeśli ktoś się z nimi nie zgadza, wówczas nie musi ich przestrzegać. Rezultatem jest zawsze niestabilność lub tyrańska teleokracja. Społeczeństwo obywatelskie akcentuje natomiast różnorodność celów i koncepcji. Ich członkowie podporządkowują się autorytetowi, chcąc uzyskać możliwość realizacji swoich celów. To podporządkowanie się stanowi jedyną konstytutywną cechę społeczeństw obywatelskich. Autorytet wymusza szacunek dla „jakościowych rozstrzygnięć”, które zawierają warunki istnienia tychże społeczeństw. Najczęściej cel ten jest osiągany przez rozwiązywanie sporów. Nie mówią co robić, ale jak wolno postępować. Dzięki temu warto ich słuchać i nie ma powodów do niepodporządkowania się. Wszystkie znane stowarzyszenia stanowią mieszankę tych obu typów. Ze społeczeństw obywatelskich czerpią one rolę autorytetu, z przedsiębiorczych stowarzyszeń tezę, że autorytet prawa stanowi pewien powód, dla którego należy go przestrzegać. Wykorzystanie władzy do realizacji celów przedsiębiorczego stowarzyszenia stwarza niebezpieczeństwo nadużyć, jednak sprzeciwia się przy tym instytucjonalnym ograniczeniom. Akceptuje demokrację, ale uważa, że sprzyja ona konformizmowi i tyranii większości. Ten dychotomiczny podział zawarty został w pracy „On Human Conduct”.
Źródła:
M. Oakeshott, Losy sceptycyzmu, ”Res publica” 2000 nr 9
B. Szlachta, Konserwatyzm, Kraków-Warszawa 1998
Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000
K. Minnogue, Czy demokracja wpływa na przemianę moralności? www.omp.org.pl/minogue.htm
Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, red. R. E. Goodin, Ph. Pettit, Warszawa 1998
Hanna Karp, Religia i konserwatyzm. Sprzymierzeńcy czy konkurenci?, „Opcja na prawo” nr 35
Pelagianizm to nazwa herezji z IV w., głoszącej, że łaska Boska nie jest niezbędna do zbawienia, które można osiągnąć siłą woli. Negował też obciążenie grzechem pierworodnym całej ludzkości.