W wielu państwach XX-wieku pojawiło się rozczarowanie demokracją, jej kryzysem i niedostatkiem. Ambicje modernizacyjne i mocarstwowe rosły w siłę, kreując nową doktrynę polityczną - totalitaryzm, który opierał się na autokratycznej władzy nad społeczeństwem. a całkowitej kontroli społeczeństwa, "wykuwaniu" człowieka nowego typu, którego życie miało mieć charakter wyłącznie polityczny. Upowszechnienie światopoglądu było realizowanie w formie masowej propagandy, programowego terroru i sterowania życiem prywatnym i społecznym obywateli. Obecnie przyjmuje się, że wszystkie cechy państwa totalitarnego prezentowały III Rzesza Adolfa Hitlera - narodowy socjalizm oraz ZSRR Józefa Stalina - komunizm. W swojej pracy chciałabym się skupić na literaturze i sztuce, które propagowały system totalitarny - socjalizm w Polsce w latach 1949-1955, co jest ściśle związane z przejęciem władzy przez komunistów w 1944r.
W 1949r miał miejsce IV Zjazdu Literatów Polskich w Szczecinie, na którym ukształtowały się podstawy programu realizmu socjalistycznego czyli socrealizmu. Podczas tego zjazdu narzucono zgromadzonym pisarzom nową metodę twórczości. Realizm socjalistyczny. W ciągu roku zorganizowano podobne zjazdy dla malarzy, architektów, filmowców i uczniów szkół Artystycznych. W taki sposób, wszyscy zaczęli tworzyć dzieła o nikłej wartości artystycznej i zmierzającej do rzekomo prawdziwego odzwierciedlenia rzeczywistości społecznej i przedstawienia jej z pozycji poglądu socjalistycznego i interesów klasy robotniczej.
Jedną z zasad twórczości socrealistycznej była identyfikacja odbiorcy z bohaterem utworu. Pozytywna kreacja bohatera miała służyć celom dydaktycznym i miała być wzorcem do naśladowania przez odbiorcę. Bohater nie mógł być jednak bez wad, ponieważ trzeba było w nim odnaleźć własne cechy i poglądy. Typ takich bohaterów odnajdziemy w filmie reż. Aleksandra Forda „Piątka z ulicy Barskiej” nakręconego na podstawie powieści produkcyjnej Kazimierza Koźniewskiego o tym samym tytule. Tematyka filmu jest bardzo typowa. Dotyczy ona losów 5 przyjaciół, którzy biorą udział w odbudowy zrujnowanej Warszawy. W innych utworach produkcyjnych znajdziemy motyw pracy w fabryce, czy w rolniczej spółdzielni. Chodziło bowiem o przedstawienie świata robotniczego, odbudowy zrujnowanego społeczeństwa czyli sytuacji, odnoszącej się do ówczesnych realiów.
Bohaterami filmu jest 5 chłopców, którzy wkraczając na ścieżkę przestępstwa i stają przed sądem. Jako, że socjalizm ma budować nowy świat i nowego człowieka bohaterowie dostają drugą szansę i zostaje im przydzielony sądowy kurator: Wojciechowski. Postać ta odgrywa bardzo szczególną rolę w filmie, ponieważ jest ona przedstawicielem państwa i ideologii komunizmu, który sprowadza bohaterów na dobrą ścieżkę. To Wojciechowski znajduje chłopcom pracę na budowie i bierze czynny udział w ideologicznym dojrzewaniu bohaterów. Jest on pewnego rodzaju przewodnikiem, pozwalającym odnaleźć się w tworzącym się świecie. To on także przekonuje Marka Kozła do wzięcia udziału w przełomowej chwili czyli pierwszej trójce murarskiej, która działa na wzór radzieckich budowniczych. Dzięki temu, wydajność pracy wzrasta do 640% normy a Marek przekonuje się do idei pracy i odbudowy. Wojciechowski jako postać jest przedstawiony bardzo pozytywnie. Zawsze gdy pojawia się jego osoba w filmie dzieje się coś dobrego.
W przeciwieństwie do postaci Zenona, który jest kontrastem dla filmowego kuratora. Zenon jest szefem tajnej organizacji, do której należy 5 bohaterów. Jest on przeciwnikiem władzy Zenon namawia chłopców do akcji sabotażowej i jest odzwierciedleniem wszystkich złych wątków w życiu bohaterów. Sama kreacja jego postaci w prosty sposób daje odbiorcy do zrozumienia, że jest to tzw. czarny charakter. W taki oto sposób w życiu bohaterów toczy się spór ideałów. Odbudowy i pracy na rzecz społeczeństwa, co ewidentnie dla odbiorcy jest utożsamieniem dobra, oraz tajna, niebezpieczna działalność, która jest nielegalna i działa na szkodę wszystkich obywateli. Oczywiście ostatecznie wygrywa dobro czyli socjalizm, ponieważ bohaterowie sprzeciwiają się Zenonowi i zostaje on złapany przez UB
Tło wydarzeń w filmie odgrywa również bardzo dużą rolę. Jest to bowiem czas budowy trasy Wschód zachód czyli przełomowego wydarzenia, w którym oczywiście biorą udział bohaterowie. Oglądając sceny pracy na budowie zawsze obraz jest rozjaśniony, a bohaterowie epizodyczni uśmiechnięci, zapracowani i oddani wspólnej sprawie.
Konstrukcja filmu oparta była na czytelności i prostocie. Zapewniało to bowiem łatwy odbiór przedstawianych wartości socjalizmu, gdyż odbiorca był raczej człowiekiem niedoświadczonym i prostym.
POEZJA
Jeśli chodzi o poezję stała się ona niewolniczą. Stwarzała nieistniejący świat ułudy i zapewniała o jego realności. Mówiła o tym co chciano osiągnąć w sposób, jakby to już istniało. Dodatkowo poezja mogła bezpośrednio reagować na najważniejsze wydarzenia, chwalić je lub negować. W zależności od potrzeb. Istniała bowiem praktyka, w której poeci tworzyli na zamówienie. Dzwonili do nich partyjni urzędnicy lub członkowie redakcji i zamawiali wiersz na daną okoliczność. Tworzono więc wiersze nie tylko chwalące Rosję Radziecką, ale także Stalina czy Bieruta
Jednym z najważniejszych tematów wierszy socrealistycznych była praca. Przedstawiano ją na dwa sposoby. Pierwszy gdzie praca była sztuką, artyzmem, a drugi gdzie sztuka była pracą. Górnika i poetę zaczęło łączyć wiele rzeczy, dlatego stworzono nowy obraz artysty czyli poetę górnika. Artysta również pracuje dla społeczeństwa, wykuwa twarde, pokrzepiające i wychwalające słowa, i tworzy coś co jest tak cenne jak węgiel. Górnika i artystę łączy więc społeczna użyteczność. Poeta socrealizmu przestaje stawać wyżej ponad klasą robotniczą i wyrzeka się swej intelektualnej przewagi, ponieważ najważniejszą wartością staje się siła i praca i to górnik - artysta pracy zasługuje na szacunek i podziw.
Przykładem takiego stanu rzeczy może być wiersz Juliana Przybosia Węgiel i marmur.. Podmiot liryczny- poeta rozmyśla na temat pracy górników i kamieniarzy, jego zmysły odbierają każdy element świata. Słyszy gwizd pociągów i echo kilofów, liczy rytm kół i dni przelicza na tony węgla. Obraz staje się wyraźniejszy gdy w wierszu pojawia się wspomniany „on” tyle że w wyolbrzymionej wersji. Górnik jest artystą, który zrywa „wieniec podziemnego lauru szczarniałego w bryle”. Proszę zwrócić uwagę jak wyszukana jest to peryfraza dla słowa węgiel. Wieniec podziemnego lauru. Artystą jest również kamieniarz, który pracuje przy skale. Górnik rzeźbi w węglu, kamieniarz w marmurze, poeta też rzeźbi w mowie.
W ostatniej strofie w obrazie pracującego człowiek pojawia się hiperbolizacja i zwielokrotnienie. TO ON GÓRNIK I RZEŹBIARZ MASZYNISTA ARCHITEKT MILIONORĘKI, KTÓRY RUSZYŁ WIEK I STRĄCIŁ OPOKĘ ZE SZCZYTEM. Poeta traktuje więc górnika jako wyzwoliciela, osobę, która stworzyła nowy świat. Piękny jest zatem obraz górnika ocierającego pot, ponieważ to on WYZWALA PŁOMIEŃ I PIĘKNO: PRZEKAZUJE RYTM REWOLUCJI.
Według niektórych mieszkańców Warszawy piękno zostało również ukazane w architektonicznym wyzwaniu jakim był Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. Był to dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego. Jak ujął to Prezydent RP Bolesław Bierut w liście do Stalina „(…)będzie symbolem niewzruszonej i scementowanej po wieki przyjaźni między narodem polskim i narodami Związku Radzieckiego, będzie pomnikiem wielkiej epoki stalinowskiej i jej nieprzebranych sił i jej niezwyciężonych idei”. W taki oto sposób w dniu 36 rocznicy Wielkiej Rewolucji Październikowej stanął wielki, monumentalny pałac, który był propagandą sam w sobie. Zbudowany z inicjatywy radzieckiej, z radzieckich funduszy, przez radzieckich budowniczych, na wzór 8 pereł radzieckiej architektury. Symbol nie tyle przyjaźni co manifestu mocy i potęgi ideologii. Dodatkowo proces tworzenia otoczony był nimbem cudu: techniki, pracy, ofiary i siły rąk ludzkich.
Propaganda przejawiała się nawet w magicznych liczbach, które były publikowane w ówczesnej prasie. W Pałacu znajduje się ponad 3000 sal i pokoi, obszerne korytarze, przestronne hale. Wszystko wielkie i reprezentacyjne. Do wykończenia prac użyto materiału o najwyższej jakości, stworzono boazerię o kunsztownych wzorach. Do tego kryształowe żyrandole, ozdobne kraty, gałki, grzejniki. Wszystko służyło podkreśleniu splendoru i kunsztu.
Architektura stała się królową sztuk, oddawała bowiem najlepiej ideę i myśl epoki. Cała terminologia socrealizmu wiązała się przecież z architekturą: budować pokój, architekt świata, scementować przyjaźń. Pełniła ona rolę wychowawczo - dydaktyczną. Obiekt był komunikatem nadawcy - państwa, do odbiorcy - społeczeństwa. Komunikatem Pałacu Kultury było więc „patrzcie jak potężny jest Związek Radziecki i jakie państwo można zbudować dzięki socjalizmowi!
W realizmie socjalistycznym było także miejsce dla kobiety. Przestała być ona tylko opiekunką domu i symbolem delikatności i zmysłowości. Kobiety socrealistycznych czasów to robotnice: włókniarki, murarki, brygadzistki, kobiety na traktorach. Kontrast między kobietą dawniej i dziś przedstawiony został na obrazie Postaci Wojciecha Fangora. Dawna kobieta ( po lewej stronie) jest ubrana w modną, dopasowaną zwiewną sukienkę, z angielskimi napisami: Miami, Wall Street, London. Jej dłonie są wypielęgnowane, delikatne i na pewno nie miały do czynienia z pracą. Rzucające się w oczy okulary mogą być symbolem stylu zachodniego, przed którym tak bardzo stronił komunizm. Tło dla kobiety stanowią ruiny, które są symbolem dawności, oraz ciemne chmury sprawiające wrażenie zagrożenia. Z kolei kobieta socrealizmu jest dobrze zbudowana, krzepka i gotowa do pracy. Jej ubranie to strój robotniczy. W dodatku opiera rękę o łopatę co daje do zrozumienia, że bierze czynny udział w budowaniu nowego świata i systemu. Towarzyszy jej mężczyzna, który przedstawia takie same ideały jak ona, przez co ich związek jest symbolem pełni. W tle piękny socrealistyczny budynek i pogodne niebo. Przekaz dzieła zgodnie z konwencją socrealizmu jest prosty i przejrzysty. Kobieta, która pracuje dla państwa i systemu jest doceniona, natomiast kobieta delikatna i łaknąca zachodniego stylu jest przez artystę wyraźnie negowana.
Podsumowując moją prezentację mogę śmiało stwierdzić, że najważniejszym elementem twórczości realizmu socjalistycznego były składniki drugoplanowe, czyli założenia ideologiczne przemycane przez artystów w swoich dziełach, które działały ściśle propagandowo. Po pierwsze tworzone dzieła charakteryzowała zasada typowości, która sprawiała, że w obrazie literackim znajdowały się tezy materializmu historycznego. Po drugie ogromną rolę spełniała funkcja wychowawcza , której towarzyszył optymizm i wiara w zbliżający się triumf klasy robotniczej. Po trzecie socrealizm wymagał od twórcy tendencyjności, która cechowałaby się szczerością i odpowiadała przekonaniom autora. Po czwarte określona została hierarchia ważności zagadnień. Najwyższe miejsce zajmowała praca i dlatego stanowiła temat szczególny. Najbardziej zaś pożądaną techniką była prostota i maksymalna czytelność, która wpływałaby na rzeszę czytelników, o średnim bądź niskim wykształceniu, korzystając z antytez my - oni, tu - tam oraz hiperboli, która dodawała patosu i emocjonalizmu. Podporządkowanie twórczości realizmu socjalistycznego celom perswazyjnym i propagandowym prowadziło do wykorzystywania w niej rozwiązań dobrze sprawdzonych i emocjonalnie chwytliwych, tworząc tym samym tak dobrze nam znany prastary topos raju na ziemi.