Systemy totalitarne - faszyzm i nazizm
Faszyzm
Przez pojęcie faszyzm rozumiemy masowe ruchy polityczne, których głównym celem jest zdobycie władzy, jej utrzymanie oraz stworzenie państwa totalitarnego, a także ideologię, która cechuje się nacjonalistycznym charakterem.
Faszyzm narodził się Włoszech. W 1919r. Benito Mussolini stworzył związki kombatanckie, tzw. Fasci di Combattimento, które powstały w nawiązaniu do starożytnej rzymskiej tradycji. Członkowie tej organizacji pozdrawiali się poprzez uniesienie prawej ręki. W 1921r. związki kombatanckie zostały przekształcone w Narodową Partię Faszystowską (Il Partito Nazionale Fascista). W 1922r. Mussolini przejął władzę i rozpoczął budowę faszystowskiego państwa. Stopniowo określenie faszyzm rozprzestrzeniło się w świecie.
Cały czas trwa spór dotyczący zakresu, który słowo faszyzm obejmuje oraz samej istoty tego terminu. Dyskusje prowadzone na ten temat mają zabarwienie emocjonalne i niestety nie są także niezależne od poglądów politycznych danego uczonego. Istnieje powszechna opinia, że najostrzejszą wersją faszyzmu był nazizm w III Rzeszy. Niemcy początkowo odcinali się od związków z włoskim faszyzmem, ale po 1935r. faszyzm wywarł duży wpływ na kształt włoskiego porządku. Partie faszystowskie powstały w wielu europejskich krajach: w Wielkiej Brytanii były to Czarne Koszule, we Francji - Croix de Feu, w Austrii i Finlandii, a także w krajach Ameryki Łacińskiej. W Polsce przedstawicielami faszyzmu był ONR. W trakcie trwania działań wojennych faszyzm rozprzestrzenił się w Chorwacji - ustasze na czele z Ante Pavelicem, Rumunii - Żelazna Gwardia, Słowacji oraz na Węgrzech - Strzałokrzyżowcy. Również ustroje autorytarne Hiszpanii po wojnie domowej i Portugalii po roku 1932 przejawiały pewne elementy, które były bliskie faszyzmowi.
Rozwój faszyzmu był odpowiedzią na skutki I wojny światowej, a stworzyli go ludzie rozczarowani, pokonani i spragnieni zemsty Również rozwój komunizmu i liczne kryzysy ekonomiczne przyczyniły się do jego postępu. W Niemczech i we Włoszech faszyści domagali się zniesienia ładu powstałego w Europie po traktacie wersalskim. Byli przeciwnikami liberalizmu, demokracji, partyjnego pluralizmu, parlamentarnej formy rządów oraz kapitalizmu. Odwracali się oni od indywidualizmu lansowanego przez liberalizm, racjonalizmu i humanitaryzmu. Faszyzm wymagał od człowieka pełnego poświęcenia. To człowiek miał być dla państwa, a nie państwo dla człowieka. Zasady faszyzmu miały być przez obywateli przyjmowane po prostu bez żadnej weryfikacji i sprzeciwu. Faszyści żywili taką samą nienawiść tak do komunizmu jak i do chrześcijaństwa. Uważali, że udało im się wyjść ponad dotychczasowe dokonania tradycji europejskiej.
Faszyzm opierał się na poglądach Machiavellego, który twierdził, że cel uświęca środki i w polityce nie ma miejsca na moralność, Vilfredo Pareto i Georga Sorela. Nawiązywał również do dziewiętnastowiecznych tradycji nacjonalistycznych oraz do wymyślonej przez F. Crispiego ideologii włoskiego imperializmu. Czerpał także z doktryny Hegla.
W Niemczech wzorem dla faszyzmu były teorie Nietzschego, Gobineau, Chamberlaina i Wagnera, które nawiązywały do rasizmu i teorii Darwina. Inne kraje faszystowskie odwoływały się do antydemokratycznych i nacjonalistycznych rodzimych tradycji.
Mussolini w 1932r. zawarł swoje poglądy na temat faszyzmu w dziele La dottrina del fascismo.
Faszyzm nie był jednolitym systemem światopoglądowym, gdyż można w nim dostrzec elementy rasizmu, darwinizmu społecznego, antysemityzmu, etnocentryzmu i elitaryzmu. Jest to ideologia nacjonalistyczna, która opierała się na przekonaniu, że własny naród jest narodem przewyższający inne. W faszyzmie zawsze tworzono kategorię wroga, kogoś obcego, kto był przyczyną sprawczą wszelkich nieszczęść. Takim wrogiem byli liberałowie, komuniści, demokraci czy też Żydzi.
Antysemityzm pojawił się w hitlerowskich Niemczech, gdy w 1935r. zostały tam uchwalone ustawy norymberskie regulujące kwestie Żydów mieszkających w kraju. Początkowo w faszyzmie włoskim niechęć wobec Żydów mściwie nie występowała, ale w późniejszym okresie to się zmieniło.
Charakterystyczną cechą systemów faszystowskich jest apologia wojny. Skoro istniał wróg, to należało go zniszczyć. Wojna była postrzegana jako coś wzniosłego i uzasadnionego.
Społeczny program proponowany przez faszyzm zawierał w sobie wiele elementów zapożyczonych z socjalizmu. Faszyści domagali się zniesienia kapitalizmu i podziału na klasy, a we Włoszech proponowano stworzenie korporacji. Faszyzm zakładał likwidację bezrobocia poprzez zorganizowanie robót publicznych, wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy, godziwe pensje, a także stworzenie wielu resortowych i rekreacyjnych organizacji. Propagowanie haseł socjalistycznych sprawiało, że coraz więcej osób popierało politykę państwa faszystowskiego.
Państwo według faszystów miało być państwem monopartyjnym i policyjnym. Miało ono absorbować zarówno sfery prywatnego jak i publicznego życia obywateli. To państwo miało prawo ingerencji w kulturę i naukę oraz w proces tworzenia prawa. Policja polityczna miała kontrolować wszystkie sfery życia. W państwie istniało kilka rodzajów policji tajnej i mundurowej. Jedną z nich była np. włoska OVRA.
W państwach o ustroju faszystowskim został zahamowany rozwój kultury, a przepisy prawne właściwie straciły na znaczeniu. Obowiązywał kult państwa, na czele którego stał wódz (duce). Utożsamiał on jednym państwo i narów. Był on jednocześnie najwyższym sędzią, przywódcą partii i państwa, a także dowódcą wojskowym. To wódz miał zawsze racę i był nieomylny, a także decydował co można uznać za przestępstwo. Od niego zależało jaki czyn można było uznać za moralny. Państwo faszystowskie nieodłącznie jest także związane z terrorem i masową zagładą ludzi.
Faszyzm poniósł jednak klęskę w II wojnie światowej i nigdy potem nie udało mu się odrodzić. Jednak w wielu państwach powstały partie i organizacje, które nawiązywały w swoi programie bezpośrednio do faszyzmu i nazizmu. Wystarczy wymienić niemiecką Narodowodemokratyczną Partię Niemiec (NPD) z lat 60-tych, włoski Ruch Społeczny, Amerykańską Partię Nazistowską oraz francuski Front Ludowy. Takie partie powstały także w państwach Ameryki Łacińskiej, Belgii, Wielkiej Brytanii i RPA. Programy tych organizacji określa się mianem neofaszyzmu. Z faszyzmu czerpią głównie kult wodza i styl działania. Jednak członkami takich organizacji jest przeważnie młodzież, która nie ma pracy i perspektyw na przyszłość, a swoją frustrację chce wyładować na stworzonym wrogu.
Nazizm
Nazizm powstał w hitlerowskich Niemczech. Określany jest również mianem hitleryzmu bądź narodowego socjalizmu. W 1919r. narodził się jako ruch polityczny, a po dojściu Hitlera do władzy w 1933r. i powstaniu III Rzeszy stał się jej reżimem państwowym. Podobnie jak to jest w faszyzmie ciągle toczone są spory o istotę faszyzmu. Uczeni zastanawiają się y jest on niemieckim typem faszyzmu czy zupełnie odrębnym systemem totalitarnym.
Rozwój nazizmu był odpowiedzią na przegraną Niemiec w wojnie. Klęska poniesiona w trakcie I wojny światowej położyła kres polityce ekspansjonizmu państwa. Nazizm był również sprzeciwem wobec ustanowionego ładu wersalskiego i kryzysowi, który pojawił się w pierwszym powojennym okresie.
Twórcą nazizmu w Niemczech był Hitler, który chciał likwidacji powstałej po wojnie Republiki Weimarskiej i stornia na jej miejscu potężnych wielkogermańskich Niemiec. Hitler zawarł swoje plany i rozmyślenia w książce „Mein Kampf”, którą napisał w 1925r. Podstawy programu znalazły się także w dziele G. Federa z 1920r. i Rosenberga (Der Mythos des 20. Jahrhunderts) z 1930r.
Naziści podobnie jak faszyści spragnieni byli zemsty i domagali się obalenia ładu wersalskiego. Nazizm stawiał się w opozycji do liberalizmu, pacyfizmu, marksizmu, demokracji, pluralizmu politycznego i komunizmu. Uważał bowiem, że wszystkie te doktryny i założenia były dziełem Żydów. Nazizm przeciwstawiał się również religio chrześcijańskim, a sam dążył do stworzenia własnej religii - religii germańskiej.
Naziści sprzeciwiali się indywidualizmowi, gdyż t nazizm miał zawładnąć człowiekiem i każdym aspektem jego życia. Liczyła się nie tylko lojalność i podległość jednostki, ale także jej zaangażowanie w działalność ruchu. Należało np. doskonalić swój narodowosocjalistyczny instynkt.
Naród według nacjonalizmu był uznawany za wspólnotę krwi, która byłą zdeterminowano zarówno biologicznie jak i rasowo. Naziści odwoływali się o teorii darwinizmu społecznego, który uzasadniał zwalczanie słabszych jednostek w społeczeństwie, co prowadziło do walki za jedno z podstawowych społecznych praw. Podobnie jak w faszyzmie pojawiała się kategoria wroga, którego wystarczyło jedynie wykreować. Mógł nim być liberał, komunista czy też Żyd. Nacjonalizm przejawiał się w pochwale dla wojny, teorii o zdobywaniu przestrzeni życiowej (Lebensraum) oraz teorii „ziemi i krwi”.
Pojawiły się w nazizmie także elementy socjalistyczne. Naziści uważali, że każdy naród może sam wybrać sobie własną wersję socjalizmu. Połączenie haseł nacjonalistycznych z socjalistycznymi pomogło nazistom zdobyć ogromne poparcie wśród mas. To właśnie niemieckie społeczeństwo samo wybrało Hitlera w demokratycznych wyborach.
Również w nazizmie na czoło wysuwa się postać wodza (führera) w osobie Hitlera. Zasada wodzostwa została zaczerpnięta z filozofii Nietzschego, a jej wyrazem była dyktatura Hitlera, który w III Rzeszy miał nieograniczoną władzę.
Od 1933r. do 1945r. nazizm obowiązywał w Niemczech jako ideologia państwowa. Był czynnikiem, który jednoczy społeczeństwo niemieckie wokół Hitlera i jego polityki. Totalitarny system, w którym panowało bezprawie oraz terror to obraz III Rzeszy. Nazizm miał stworzyć podstawy pod uzasadnienie popełnionych zwłaszcza w trakcie II wojny światowej zbrodni. Rok 1945 i przegrana wojna oznaczał koniec nazizmu w Niemczech. Główni zbrodniarze zostali ukarani. W Niemczech miano także przeprowadzić denazyfikację, która jednak została zrealizowana niekonsekwentnie. W kolejnych latach po wojnie odradzał się ruch nawiązujący do założeń nazizmu. Ruch ten nazywany jest neonazizmem.
Faszyzm i nazizm
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że zarówno faszyzm jak i nazizm wyrosły na kanwie podobnych idei. Oba ruchy powstały z powodu rozczarowania społeczeństw po przegranej w I wojnie światowej i były swoistą mieszanką nacjonalizmu, syndykalizmu i socjalizmu. Zarówno w faszystowskich Włoszech jak i nazistowskich Niemczech ustrój gospodarczy został oparty o korporacje, władza należała do charyzmatycznej jednostki i była nieograniczona. We Włoszech władzę przejął Benito Mussolini, a w Niemczech Adolf Hitler. W obu tych państwach wykreowano wroga, z którym należało walczyć i zwyciężyć, wojna była postrzegana w kategoriach pozytywnych. Faszyzm i nazizm zakładały likwidację opozycji oraz parlamentarnej formy rządu. Kultura była reglamentowana, a propaganda służyła mobilizacji mas. Jednostka w obu wypadkach była podporządkowana państwu.
Jednak różna w skutkach okazała się praktyka tych systemów. Faszyzm włoski zapowiadał stworzenie wielkiego włoskiego imperium, ale na zapowiedziach poprzestał. Tymczasem Hitler rozpoczął realizację swojej polityki i walczył o zdobycie przestrzeni życiowej, co doprowadziło w końcu do wybuchu II wojny światowej, która okazała się tragiczna w skutkach. Eksterminacja ludności żydowskiej, ale także innych mniejszości narodowych czy nawet seksualnych pociągnęła za sobą miliony ofiar.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.