Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod,

oprac. Stefan Chwin, wyd. 3 zm., Wrocław 1990, BN I 72.

WSTĘP

1. Okoliczności powstania poematu. Wyobraźnia romantyczna a spisek.

• 8/9 listopada 1823 - 15 maja 1829 w Rosji (Petersburg, Odessa i Moskwa), przyjaźń z deka-brystami, nieustanna, daleko idąca ostrożność wobec władz, życie salonowego dandysa.

• praca nad powieścią: 1825, wiele miesięcy w 1827 r., druk w Petersburgu w lutym 1828 r.

• choć akcja umieszczona w XIV wieku, problematyka współczesna, konflikty duchowe człowie-ka XIX wieku.

• rzeczywisty Wallenrod - mistrz Zakonu w latach 1391-1393, podczas wyprawy na Litwę w 1392 r. opuścił swoją armię tuz przed rozpoczęciem oblężenia Wilna, czym przyczynił się do klęski Krzyżaków; zagadkowa śmierć w obłędzie; wyjątkowo okrutny wróg Litwy.

• Litwin Alf, młodzieniec ochrzczony w Prusach i przebywający wśród Krzyżaków, zbiegł na Lit-wę, pomagając w ucieczce więzionemu przez Zakon księciu litewskiemu, Kiejstutowi.

• Aldona:

1. córka Kiejstuta, w 1395 r. uprowadzona przez rycerza Waltera Stadiona, po porzuceniu przez kochanka - w klasztorze mogunckim.

2. wiejska dziewczyna dobrowolnie zamurowana w osobnej celi klasztoru w Marienburgu, jej grób słynął cudami.

3. Dorota z Mątów, średniowieczna pustelnica, żyjąca w Marienwerder (Kwidzyniu).

• realia drugorzędne z punktu widzenia artystycznej wyrazistości losów bohatera pominięte, np. unia Polski z Litwą; narracja achronologiczna, zasada ujęć fragmentarycznych i poetyka odle-głych połączeń motywów.

2. Poetyka tajemnicy.

• w miejsce sensacyjności - wieloznaczność i bogactwo sensów.

• nieciągłość i przeskoki między pieśniami.

• prezentacja bohaterów jakby z oddalenia, brak perspektywy narratora wszechwiedzącego.

• narracja o charakterze „wielopodmiotowym”; niejasność sytuacji i znaczeń; technika retardacji odsłonięć prawdy; ostateczne odsłonięcie prawdy o bohaterach następuje dopiero w scenach kończących poemat.

3. Makiawelizm i imperatyw jawności.

• niekonsekwencje i sprzeczności w owej „poetyce tajemnicy”, m.in. brak inteligencji oszukiwa-nych Krzyżaków po wysłuchaniu Powieści walejdoty, zachowanie Konrada i walejdoty.

• gwałtowność Konrada, teatralność ekspresji zachowania, gestykulacji, mimiki i sposobu mó-wienia; lektura pism Machiavellego w czasie pisania Konrada… Mickiewicz: ważny cel dą-żeń, a nie ich zewnętrzny sztafaż; Wallenrod nie jest osobowością makiaweliczną, nie traktuje „maski” jako środka neutralnego etycznie.

4. Ethos rycerski wobec „ethosu maski”.

• konflikt norm moralnych u Konrada: aspekt tragizmu w biografii Wallenroda, najważniejszy jednak nakaz patriotyczny; moralnie wątpliwy sposób zdobycia pozycji mistrza.

5. Psychospołeczny paradoks „jawnego spiskowania”.

• problem szczególnego zachowania człowieka we „wnętrzu” wrogiej mu przestrzeni społecznej - Aleksander Gribojedow, pisarz związany z ruchem dekabrystów, sztuka Mądremu biada.

• mieszanina patosu i groteski w zachowaniach dekabrystów.

6. Zrzucenie „maski” przed tyranem.

• zrzucenie „maski” przez spiskowca po aresztowaniu groziło jeszcze poważniejszymi konsek-wencjami świadoma strategia państwa dezideologizacji dążeń spiskowców.

• niekiedy spiskowcy usiłowali przekształcić proces w konfrontację ludzi idei z bezrozumną ty-ranią, trybunał zaś dążył do kryminalizacji spisku.

• ujawnienie się Bestużewa szok psychiczny „człowieka idei” w zetknięciu z rytuałami degra-dacyjnymi autokratycznego imperium, które miały pozbawić go honoru, zmieniając w „przed-miot” przeznaczony do unicestwienia.

7. Naród i „ludzie idei”. zagadnienie społecznej obcości spisku.

• psychologia „maski” stanowiła jeden z aspektów psychologii romantycznego spisku jako „sek-ty” ideologicznej.

• przedwczesne odsłonięcia - swoistą materializacją wartości, którym wciąż zagrażał w świa-domości spiskowca status iluzji.

8. „Porwany za młodu”. Wallenrod jako „obcy”.

• pamięć świadoma Wallenroda - pamięć obrazów (ojciec wybiegający na ulicę i nie wracający, niewyraźny obraz domu rodzinnego i pejzażu, traumatyczne doświadczenie odebrania dzie-cka od matki, płonące miasto…); uraz oddzielenia.

• Wallenrod a Ojczyzna - więzi telluryczne (więź psychocielesna łącząca człowieka z ziemią).

• correspondance - współzależność, harmonia; ukryta, niewidzialna sieć związków i współza-leżności obejmujących cały kosmos.

• patriotyczne wychowanie to działanie majeutyczne (każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, którą nauczyciel tylko wydobywa; Sokrates), Konrad nigdy nie będzie Niemcem.

• metaforyczny obraz uwięzienia sokoła.

• związek oddalenia - Konrad nie zna słów litewskich itp.

• walka o duszę chłopca: walejdota i Winrich, przebieg wychowania religijnego?

• Wallenrod nie tęskni za religią Litwy, jest chrześcijaninem, obcość wobec obyczajowości litewskiej, poczucie wyższości własnej, chrześcijańskiej kultury, chce zmienić Litwinów pod względem religijnym i obyczajowym.

9. Bunt indywidualistyczny. Powołanie do moralnej wielkości jako los.

• postawę Konrada wobec zwykłych ludzi charakteryzuje rys dumnej wyniosłości.

• wezwanie do hipermoralności - do wzięcia na siebie tak wysokich moralnych zobowiązań, ja-kim zwykli ludzie nie potrafią sprostać.

• konflikt między Wallenrodem a Halbanem to konflikt między racjami jednostki w racjami zbio-rowości, reprezentowanymi przez pieśniarza uczta, Pieśń i Powieść walejdoty o dziejach Waltera-Alfa a słowa Konrada po ich wysłuchaniu (bunt i sarkazm).

• topika chrześcijańska i starotestamentowa Pieśni a gotycka topika grozy słów Konrada.

10. Samobójstwo Wallenroda.

• altruistyczne samobójstwa Samsona i Almanzora; Wallenrod po dokonaniu zemsty chce uciec z Aldoną, jej odmowa scena razi sentymentalizmem; Aldona przywraca Wallenrodo-wi świadomość, że społeczno-egzystencjalnym losem „obcych” jest bezdomność.

• symboliczny obraz „ojczyzny wewnętrznej”, np. Konrad marzy o powrocie, ale marzy o Litwie bez Litwinów.

• najistotniejszą cechą samobójstwa Wallenroda jest jego steatralizowany charakter, jego gesty maja sens symboliczny - wallenrodyczny „teatr śmierci” to rytuał oczyszczania duszy spla-mionej dwuznacznością ethosu działań tajnych.

• samobójstwo poza ethosem chrześcijańskim - oczyszczenie nie jest pełne.

• samotność w obliczu śmierci - myśli przy Aldonie, nie Halbanie.

11. Doświadczenie moralne i forma.

• trzy barwy: biel, czerń, kolor krwi oraz świetlno-kolorystyczne efekty płonącego ognia.

• swoista „kolorystyczna asceza” w przedstawianiu dziejów Wallenroda; w centrum uwagi to, co wewnątrz; celowa dysproporcja między dialogami a akcją; „teraźniejszość”.

• elementy dramatu (rozszerzenie skali możliwości kreacyjnych).

• cesarska administracja chciała zniszczyć spisek oraz kształtującą się nową, romantyczną „estetykę moralną” człowieka zbuntowanego.

• nawiązanie do powieści poetyckich Byrona (możliwość języka symbolicznego).

• piękno osobowości rozdartej, pełnej drastycznych dysonansów (patos dysharmonii).

• odnarratorska relacja - powaga sprawozdawczo-opisowej rzeczowości.

• patos romantycznej „przesady uczuć”.

• patos dysharmonijnej ekspresji Konrada i patos jednolitości postaw Aldony i Halbana.

• nostalgiczny liryzm wyznań Aldony a frenetyczna stylistyka ekspresji Wallenroda.

• samooskarżenia formułowane przez Konrada.

• mowa walejdoty - patetyczna autoratywność moralnego nakazu.

12. Recepcja w Polsce.

• druk w petersburskiej drukarni Karola Kraya w lutym 1828 r., przyjęty niejednolicie - charak-ter polityczny sporu, w odbiorze początkowo dwa typy lektury: tyrtejska (romantycy) i politycz-na konserwatywna (klasycy).

• lektura tyrtejska.

• czas radykalizacji nastrojów niepodległościowych.

• zarzuty o nadmierne zmodernizowanie kolorytu epoki i sposobu myślenia głównego bohatera.

• krytyka zbytecznego sentymentalizmu wątku erotycznego.

• lektura konserwatywna.

• utwór naruszający niepodważalne normy estetyczne, kwestionujący realia polityczne lat 20.; zagrożenie dla polskiego życia duchowego: estetyczne i polityczno-moralne.

• zakaz Nowosilcowa wymieniania w czasopismach nazwiska Mickiewicza (cofnięty w 1829 r., dozwolone tylko dyskredytujące opinie).

• zarzuty: grzechy przeciwko dobremu smakowi, wymowa polityczna poematu, charakter naro-dowy dzieła, wartość Mickiewiczowskiego wzoru moralnego.

• błędy logiczne, np. jak pogodzić śluby zakonne Wallenroda z jego małżeństwem z Aldoną? (Franciszek Morawski); zdrajca nadużywający „gorących napojów” (brak dobrego smaku).

• wybór „zdrady” jako sposobu walki o wolność ojczyzny.

• kategoria „zdrady” jako sposobu walki o wolność ojczyzny.

• główna idea poematu: użycie „maski” i podstępu dla realizacji celów patriotycznych, postawa wallenrodyczna jest moralnie dwuznaczna, Słowacki: istnieje niebezpieczeństwo usprawiedli-wiania zdrady wallenrodyzmem.

• w 2. połowie XIX wieku pojawiły się opinie, że Mickiewicz jest przeciwnikiem postawy wallen-rodycznej (chciał ją zohydzić Polakom).

• L. W. Szczerbowicz Mniemany wallenrodyzm (1897) - jedna z najjaskrawszych manifestacji lojalistycznej wykładni poematu.

• próby dezideologizacji poematu - dzieło „czystej” sztuki, pozbawienie konkretnej wymowy po-litycznej, Bolesław Prus: piękna opowieść pozbawiona jakiejkolwiek wartości programowej; Włodzimierz Spasowicz: Wallenrod fanatyk idei zemsty postać bajroniczna, rozdarta i chwiejna, Mickiewicz pisał, by poruszyć serca w Petersburgu.

• Stanisław Tarnawski: idea wallenrodyczna niewykonalna, jest możliwa tylko w poezji, poeta zawarł w poemacie „złą myśl” (cel uświęca środki) oraz niesłusznie przedstawił zdrajcę i kłamcę jako narodowego bohatera.

• Stanisław Witkiewicz: ostra krytyka „wallenrodyzmu” - postawy lojalistycznej wobec zaborcy.

• autorecepcja.

• Mickiewicz sam przyznał, że nie jest to jego najlepsze dzieło.

• sformułowanie o błędach.

• szybko zdystansował się od idei Konrada Wallenroda.

• „lektura tragiczna” poematu.

• Ignacy Danielewski (1870): poetyckie studium duchowych skutków zbrodni wynaradawiania, zobrazowanie deformacji osobowości człowieka wychowanego w niewoli, tragedia humaniza-cji niemożliwej do urzeczywistnienia w warunkach niewoli.

• Maria Konopnicka (1899): „to nie apoteoza zdrady, to jej tragizm”, kategorie moralno-egzys-tencjalne, tragizm „procesu rozkładu” wielkiej duszy podlegającej „intoksykacji” (moralnemu zatruciu uczuciami negatywnymi).

• Adam Bełcikowski: zła ocena psychologicznych komplikacji przedstawianych w finale utworu, lektura jawnie anty-tragiczna, właściwym finałem byłby happy end.

• „lektura tragiczna” między ujęciem metafizycznym i ujęciem historycznym tragizmu.

• Zofia Gąsiorowska-Szmydtowa: porównanie do tragedii Edypa.

• Stefan Kołaczkowski: ponadczasowy „tragizm ludzi wielkich”.

• Józef Kallenbach: tragizm „moralnego załamania” duszy.

itd.

• Stefan Żółkiewski (1952): „tragiczność rewolucji szlacheckiej”, samotnego buntu bez ludowe-go wsparcia.

• Maria Janion (1955): wielka metafora symbolizująca „ogólną sytuację moralną pokolenia” spiskowców z lat 20. XIX wieku.

• Przyboś: utwór „martwy”, bohaterowie „postaci papierowe, literackie, manekiny bez rumień-ców i życia", błędy z fałszywej „pozy bajronowskiej", „patetyczno-sentymentalne zawodzenie Aldony i Konrada” budzą śmiech.

• „Wallenrodowie” w legendzie.

• najsłynniejszym Jan Witkiewicz (1808-1839): mając 15 lat, został wcielony do wojska (za nie-legalną działalność patriotyczną), agent dyplomatyczny, doprowadził do konfliktu angielsko-rosyjskiego w Afganistanie, prawdopodobnie popełnił samobójstwo.

• Stanisław Schwallenberg, działacz ZHP w Niemczech, wcielony do Wehrmachtu w czasie II wojny światowej.

13. Recepcja obca.

• w Rosji: pierwszy przekład całości - prozatorska wersja Stiepana Szewyriowa w kwietniu 1828 r., wpływy wallenrodyczne w twórczości Lermontowa czy Wasyla Lubicz Romanowicza; przekład poetycki - Szpigocki w 1832 r.; większa popularność Sonetów; w 1863 r. „dowód” zdradzieckiej i podstępnej natury Polaków; apolityczność Konrada… - Piotr A. Wiaziemski (1873).

• Litwa: przekład Ludvikas Adomas Jucevicius (rękopis zaginął), drugi z 1865 r. Mikołaja God-lewskiego; kolejne: Stanisława Dagilisa i Jonasa Ziliusa (J. Żylińskiego).

• Niemcy: przekład w Rosji Karoliny Jaemisch-Pawłowej; lata 30. zainteresowanie „sprawą pol-ską”.

• Czechy: zainteresowanie pisarzy skupionych wokół Karola Hynka Machy; przekład Wacława Stulca (1834).

• Słowacja: zainteresowanie pisarzy skupionych wokółL'udovita Stura; w twórczości Josefa Mi-loslava Hurbana, Andrzeja Sladkovica, Bohudana Hrobona, Jana Kalinciaka; pierwsze tłuma-czenie Andrzej Zarnov (1948).

• Czechy: elementy wallenrodyczne ok. 1878 u przeciwników ugody z Wiedniem; najznakomit-szy przekład Józefa Matousa i Franciszka Halasa (1947).

• Francja: tłumaczenie 1830 r.: J. H. Burgaud de Marets (lub Jastrzębowski) oraz F. Miaskow-skiego i G. Fulgence; entuzjastyczne recenzje; najlepsze tłumaczenie W. Gasztowta (lata 80. XIX wieku).

• Anglia: pierwsze informacje w 1830 r., 1841: prozatorski przekład Leona Jabłońskiego i poe-tycki Henry'ego Cattleya (podkreślanie w komentarzu osobliwości języków słowiańskich i wskazanie na związki Mickiewicza z Byronem).

TEKST

• Dedykacja: „Bonawenturze i Joannie Zaleskim na pamiątkę lata tysiąc ośmset dwudziestego siódmego poświęca autor”.

• Przemowa: naród litewski w europie od XIII wieku, jego dzieje; „Litwa jest już całkiem w prze-szłości” (próba zmylenia cenzury).

• Wstęp: opis krajobrazu litewskiego, Prusaków i Litwinów.

1. Pieśń. Obiór.

• wybór Wallenroda na Wielkiego Mistrza, jego tajemnicza biografia, charakterystyka, zwycza-je, dziwna melancholia, jego towarzysz i spowiednik, Halban, gwałtowne wybuchy.

2. Pieśń.

• Hymn do Ducha Świętego.

• rycerza słyszą głos pustelnicy i fragment jej rozmowy z kimś zakonnicy rozumieją to jako proroctwo.

• Halban nuci Pieśń [Wilija].

3. Pieśń.

• Wallenrod wybrany na mistrza.

• po roku Wallenrod nie przedsiębierze żadnych wojen przeciwko Litwinom niezadowolenie zakonników.

• Pieśń z Wieży - biografia pustelnicy.

• odpowiedź Wallenroda.

• Głos z Wieży - świadomość wyższości nad rodakami.

• Konrad: „Wielkość! i znowu Wielkość, mój aniele!”.

• Głos z Wieży: „niech zaginie pamięć tej godziny, / W której nie miałeś litości nade mną”.

• Konrad: prośba o litość, jeśli ona jej nie wysłucha, on popełni samobójstwo.

• Głos [z Wieży]: Konrad przybył do Maryi-grodu, żeby się zemścić.

• Konrad: „mściwy Halban wytchnąć mi nie daje”, dla narodu poświęcił całą młodość.

• Konrad odchodzi.

4. Pieśń. Uczta.

• uroczyste święto, uczta.

• Halban śpiewa Pieśń walejdoty: zbliża się dzień sądny dla Krzyżaków.

• Powieść walejdoty: biografia Waltera Alfa.

• Konrad: „Zaśpiewam koniec, jeśli ty się boisz”, Ballada. Alpuhara: Almanzor, udając, że zdra-dza swoich, przynosi Hiszpanom chorobę.

• Konrad wpada w szał, zasypia, biesiadnicy zdegustowani odchodzą.

5. Pieśń. Wojna.

• klęska Krzyżaków.

• narada sądu tajemnego - Wallenrod zdrajcą, skazany na śmierć.

6. Pieśń. Pożegnanie.

• Konrad namawia Aldonę na ucieczkę, ona odmawia (zbrzydła po tylu latach w celi).

• Alf wpada w szał, dowiaduje się, że został zdemaskowany.

• pożegnanie z Aldoną.

• rozmowa z Halbanem (rozsławi imię Wallenroda), samobójstwo Wallenroda, jego monolog przed śmiercią; krzyk Aldony.

Ziemianie z Ukrainy, z którymi Mickiewicz zaprzyjaźnił się podczas pobytu w Odessie i Moskwie.

5

---