Piotr Wilczek HUMANIZM RENESANSOWY
Może się to wydawać nieprawdopodobne, ale pojęcie humanizmu w odniesieniu do osiągnięć kultury renesansowej pojawiło się dopiero na początku XIX wieku - użył go w swojej książce niemiecki uczony F. I. Niethammer. Samo pojęcie było odnoszone do różnych epok - mówiło się o humanizmie oświeceniowym, czy nawet średniowiecznym, ale przypisywano tym terminom różne znaczenia. Nas interesuje tutaj humanizm XVI XVI wieku, czyli humanizm renesansowy.
W odniesieniu do epoki renesansu wyraz "humanizm" należy wiązać nie tyle z przymiotnikiem "humanus" (ludzki), ale z często wówczas używanym, włoskim wyrazem "umanista", który oznaczał nauczyciela "studia humanitatis", czyli nauk humanistycznych, obejmujących wówczas przede wszystkim poetykę, gramatykę i retorykę. Ruch humanistyczny zrodził się bowiem we Włoszech w wieku XV przede wszystkim jako ruch filologiczny, a dopiero w dalszej konsekwencji filozoficzny. Głównym celem humanizmu była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna - choć odgrywała ona ważną rolę - ale elokwencja, wymowa, której wzorców szukano w dawnych teoriach tekstu literackiego i dawnej, starożytnej praktyce oratorskiej. Ideałem był wymieniany w klasycznym dziele Kwintyliana Institutio oratoria (Kształcenie mówcy) doskonały mówca, który był też dobrym człowiekiem - "vir bonus dicendi peritus" - człowiek dobry, biegły w słowie. Warto dodać też przy tej okazji, że retoryczny ideał człowieka jednocześnie dobrego i mądrego jest zawarty również w przymiotniku humanus, który może znaczyć nie tylko "ludzki", ale również "łaskawy" , "życzliwy", "przyjazny", "szlachetny".
Można by powiedzieć, że głównym hasłem humanistów włoskich i północnoeuropejskich było "ad fontes" - do źródeł. Humaniści starali się bowiem o poznanie właściwych znaczeń dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów nie zepsutych średniowiecznymi komentarzami i zniekształceniami. Czytano i zaczytywano się tekstami reprezentującymi różne kierunki filozoficzne - na nowo odczytany Arystoteles był autorytetem obok Platona. W przeszłości niejednokrotnie twierdzono, że humaniści renesansowi w przeciwieństwie do scholastycznych filozofów średniowiecznych stracili zainteresowanie Arystotelesem i zwrócili się ku Platonowi, rozwijając cały bogaty nurt neoplatonizmu. Podobnie uważano, że nie byli religijni, głosili świeckie, laickie ideały światopoglądowe (takie podejście do humanizmu dominowało w podręcznikach z lat 50-tych). To wszystko uproszczenia - rzeczywiście platonizm był popularny, ale studiowano również Arystotelesa (silny był nurt arystotelesowski na uniwersytecie padewskim) Istotnie, niektórzy humaniści głosili poglądy pogańskie - choćby znany nam Filip Kallimach, który musiał uchodzić z Rzymu. Było też jednak wielu humanistów chrześcijańskich, którzy często wnosili interesujący wkład do teologii (jak Erazm z Rotterdamu) czy nawet tworzyli oryginalne systemy łączące filozofię pogańską z chrześcijaństwem (Theologia Platonica Marsilia Ficina). To prawda, że humaniści odwracali się od tradycyjnych uniwersytetów, zakładając Akademie (jak Accademia Romana kierowana przez Pomponiusza Letusa, do której należał Kallimach czy florencka Akademia Platońska, w której ważną rolę odgrywał Marsilio Ficino). Uniwersytety ówczesne - jak Sorbona czy nasza Akademia Krakowska - odwracały się od nowych prądów. Udowodniono jednocześnie, że silne były związki humanizmu z uniwersytetami północnych Włoch.
Wielość poglądów, jakie głosili czołowi przedstawiciele humanizmu, powodował, że trudno było przez długi czas o spójną charakterystykę całego prądu. Ciekawą koncepcję zaproponował w swoich pracach wybitny znawca epoki, Paul Oskar Kristeller. Zwrócił on uwagę na to, że istota humanizmu renesansowego polega na tym, w jaki sposób przejmuje się i wyraża idee i poglądy, a nie na tym, jaka jest zawartość, istota tych poglądów. Humanista może być więc arystotelikiem i platończykiem, chrześcijaninem czy poganinem, ważne jest to, w jaki sposób odnajduje swe idee (sięgając do źródeł starożytnych, "ad fontes") i jak wyraża te idee (zgodnie z zasadami retoryki, wzorując się na starożytnych). Retoryka (elokwencja) pełniła wówczas funkcję kluczową, a najlepszym przykładem humanistycznych kontrowersji dotyczących sposobu wyrażania idei był spór cyceronianistów - pragnących niewolniczo naśladować Cycerona - z antycyceronianistami, którzy zachowując szacunek do starożytnego mistrza, wzywali do umiarkowania w naśladownictwie i uwzględnienia wzorców chrześcijańskich w teorii i praktyce pisarskiej.
Realizacja ideałów humanistycznej erudycji i sięgania do źródeł trzech równie szanowanych tradycji - greckiej, rzymskiej i biblijnej - nie byłaby możliwa bez dążenia do znajomości trzech języków klasycznych - greckiego, łacińskiego i hebrajskiego. Ideałem był więc wówczas homo trilinguis - człowiek znający biegle te trzy języki. Humaniści nie byli więc filozofami, czy teologami, ale przede wszystkim filologami, a dopiero ustalenia filologiczne prowadziły do nowej interpretacji tekstów filozoficznych czy biblijnych. Filologiczne ustalenia humanistów odegrały ważną rolę u początków nowego prądu religijnego, reformacji, która oparła swe idee na nowej interpretacji nowo odczytanego źródła - Biblii. Rola humanistów, zwłaszcza Lorenzo Valli i Erazma z Rotterdamu - była tu ogromna.
Mówi się często o wielu humanizmach - średniowiecznym barokowym czy oświeceniowym. Jednak istota humanistycznego działania, odkrywanie starożytnych źródeł i twórcze włączanie ich w krwiobieg kultury należy do humanistów renesansowych. Jak trafnie zauważył Andrzej Borowski, "humanizm renesansowy jest najdojrzalszą i najbardziej europejską, w sensie powszechności, formacją w dziejach całego prądu humanistycznego. jeśli tak jest, to zasługę w tym należy przypisać zarówno godnej podziwu konsekwencji i woli, jak też dojrzałości intelektualnej jego twórców. Musieli oni bowiem dokonać swoistego przewrotu umysłowego, który można słusznie określać mianem rewolucji humanistycznej. W największym skrócie mówiąc, chodzi o to, iż "trywialne" (...) czyli wstępne i pomocnicze dyscypliny umiejętności w średniowiecznym układzie sztuk wyzwolonych, jak gramatyka i retoryka, znalazły się w ciągu około stulecia na miejscu naczelnym, jako tzw. studia humaniora. Wymagało to zmiany sposobu widzenia i wartościowania metod dochodzenia do prawdy o człowieku, a poprzez tę prawdę również do wiedzy o rzeczywistości".