Pozytywizm. Józef Bachórz. Wstęp do Lalki Bolesława Prusa - streszczenie

1. O autorze

Historia Lalki i Nad Niemnem przypomina historię Dziadów i Pana Tadeusza: o ile Dziady i Nad Niemnem okrzyknięto od razu arcydziełami, to Pan Tadeusz i Lalka budziły zrazu uczucia ambiwalentne, a dopiero z czasem zyskały uznanie.

Prus zawsze był w cieniu „wielkiej” Orzeszkowej oraz następcy „wieszczów” - Sienkiewicza; zawsze był „tym trzecim”. O ile pierwsi dwoje mieli w swych dorobkach całkiem pokaźne doświadczenia powieściowe, to dokonania Prusa nie były imponujące (kilka nowel i jedna powieść Placówka). Prus był przede wszystkim publicystą (=rzemieślnik, a nie artysta) i nim pozostał w oczach ówczesnej krytyki.

2. Tytuł

Sam autor przyznawał, że właściwszym tytułem byłyby Trzy pokolenia. Tytułowe pokolenia to: Rzecki (dawni idealiści), Wokulski (ludzie fazy przejściowej) i Ochocki (idealiści nowej epoki). Trzy możliwe genezy tytułu Lalka:

-> Izabela Łęcka, panna z wyższych sfer, to tytułowa lalka (teza Świętochowskiego);

-> alegoria świata jako teatru marionetek: bohaterowie powieści to lalki, maszyny (teza Kazimierza Ehrenberga);

-> tytuł przypadkowy, impulsem miała być notatka z procesu o kradzież rzeczywistej lalki dziecięcej (stanowisko Prusa).

3. Pierwsi recenzenci i sprawa kompozycji

Wydaną w 1890 Lalkę sędziwy Teodor Tomasz Jeż przyjął pozytywnie, ale był to głos odosobniony. Rówieśnicy pozytywizmu (np. Świętochowski) chwalili co prawda szczegóły, ale ganili całokształt (szczególnie kompozycję). Władysław Bogusławski uznaje powieść za zbyt publicystyczną. Lalka bywa często określana jako produkt dziennikarskiego pióra (co nie jest przychylne). P. Chmielowski zarzuca ułomność kompozycyjną (niepotrzebne przerywanie akcji wyjątkami z pamiętnika Rzeckiego). Podobnie Józef Kotarbiński zarzucał brak artystycznej jednolitości i harmonii. Antoni Lange twierdził, że co prawda zdania, sceny i rozdziały są świetne, ale całość średnia.

Wiemy, że sam Prus przywiązywał wielką wagę do kompozycji. Skąd więc taka rozbieżność na linii autor-recenzenci? Podłożem rozbratu była odmienna filozofia realizmu i koncepcja powieściopisarstwa (proza Prusa była po prostu zbyt nowatorska). Głównym założeniem Lalki miał być przegląd problemów całej epoki. Nie można było tego dokonać poprzez dawne schematy powieściowe (jednowątkowość) -> dlatego kompozycja powieści ma charakter panoramiczny.

O zabarwieniu realistycznym dzieła decydują:

1. obrazki (nie jest to jednak tylko obraz społeczeństwa, ale dynamika zmian w nim zachodzących) - np. opis jednego dnia w sklepie galanteryjnym (rozdz. II, t. I), czy opisanie nędzy i ohydy Powiśla (rozdz. VIII, t. I);

2. szkice fizjologiczne - np. wizerunek pana Łęckiego i panny Izabeli (rozdz. V, t. I) oraz księcia (rozdz. XI, t. I).

Akcja powieści trwa prawie 2 lata (1878-79), ale dzięki Pamiętnikowi starego subiekta czytelnik poznaje wydarzenia sprzed 50 laty:

1. dzieje rodzinnego domu Rzeckiego na Starym Mieście,

2. wspomnienia o dwóch pokoleniach Minclów,

3. obraz węgierskiej Wiosny Ludów i dramatu Augusta Katza,

4. życie Wokulskiego do 1877 roku.

Lalkę z pow. tendencyjną łączą jeszcze „zbiegi okoliczności”: np. spotkanie Wokulskiego z Geistem w Paryżu (aby czytelnik poznał szansę zbawienia świata przez niezwykły wynalazek), czy obecność Wysockiego-dróżnika „w odpowiednim czasie i miejscu” (skierniewicka próba samobójcza Wokulskiego).

4. Narrator a fabuła

Obowiązujący schemat: o każdej nowowprowadzanej postaci dowiadujemy się najpierw z subiektywnej relacji kogoś postronnego, by później przejść do „twardych” (narratorskich) informacji - np. postać Wokulskiego pojawia się w rozmowie piwoszów (Węgrowicz, Szprot, Deklewski), a sam bohater nieco później; analogicznie jest z panem Łęckim i Izabelą (rozmowa Wokulskiego z Rzeckim o Łęckich -> wprowadzenie Łęckich na scenę w następnym rozdziale). Każda nowa postać jest przez kogoś „zapowiadana”.

Fenomen plotki - żadna polska powieść nie wykorzystywała tego elementu w takim stopniu jak Lalka (plotkuje Rzecki, Wirski, piwosze…). Plotka pobudza czytelnika do ostrożności w przyjmowaniu sądów o postaciach (dla Szprota Wokulski to obieżyświat-awanturnik [jakby wyjęty z dawnych romansów], a dla Rzeckiego - heroiczny patriota). Narrator wcale nie opowiada się za którąś z wersji.

Ograniczenie wszechwiedzy narracyjnej:

• pisarstwo prezentacyjne - narrator Prusa (w przeciwieństwie do Orzeszko, u której pisarstwo jest raczej narracyjne) ogranicza się do prezentacji (H. Markiewicz), przytaczania dialogów, monologów, pamiętnika, listów;

• brak autorytetu sędziego - narrator jest wszechwiedzący, ale nie ma kompetencji nieomylnego sędziego;

• postawa obserwacyjna - narrator ogranicza dydaktyzm, niekiedy nawet poddaje się nastrojowi chwili.

Co ciekawe, wraz z rozwojem fabuły zwiększa się autonomia bohaterów, a oni sami ulegają komplikacji, przez co jeszcze bardziej maleje władza narratora nad światem przedstawionym.

Przemiana roli Pamiętnika Rzeckiego:

1. początkowo pełni on funkcję charakteryzującą i kreuje wypadki (przedakcja),

2. w tomie II narrator ustępuje miejsca narracji Rzeckiego, który „opowiada” 7 z 12 miesięcy akcji tegoż tomu.

Jedno zakończenie - cztery wersje:

1. dr Szuman - Wokulski zginął przywalony gruzami feudalnego zamczyska,

2. Rzecki - Wokulski podróżuje z dala od ludzi, którzy mu obrzydli,

3. Ochocki - główny bohater zaszył się w pracowni Geista,

4. Węgiełek - w liście pisze, że Stach zginął w ruinach zamku, a on ma zrobić płytę nagrobną.

Każdy z wariantów zawiera jakąś dozę prawdy, ale zarazem od każdego wytłumaczenia dystansuje się narrator. Takie niejednoznaczne zakończenie spotęgowało krytykę powieści za niespójna kompozycję. Świętochowski twierdził, że Prus ciągnął powieść „na siłę” i nie wiedział jak ją zakończyć.

Niejednoznaczność i wielowymiarowość Lalki zbliża ją do prozy Conrada; odstępstwa od tendencyjności - do Flauberta; „faktograficzność” (obrazki) - do Zoli. Proza Prusa odbiega od naturalizmu, stając się zapowiedzią modernizmu (który jeszcze bardziej rozluźnił schemat kompozycyjny).

5. Charakteryzowanie postaci: dialog

W utworze nie ma zbyt wielu bezpośrednich charakterystyk postaci, są za to pośrednie, np. poprzez dialogi.

Cechy dialogów Prusa:

• realistyczność (np. rozmowa Wokulskiego z fryzjerem trwa tylko tak długo ile czasu zabiera rzeczywiste golenie);

• równorzędność racji - narrator nie przychyla się do żadnej z racji dyskutantów;

• antyretoryczność - bohaterowie: gadają, mówią, rozmawiają, kłócą się, dowcipkują…;

• indywidualizacja języka bohaterów (np. salonowa mowa Łęckiej, czy żydowska polszczyzna Szlangbauma);

• żywiołowość języka - próby przeniesienia intonacji na pismo (elipsy, równoważniki, pytania, wielokropki).

6. Charakteryzowanie postaci: fizjologia

Cechy portretowania bohaterów:

• przełamanie tradycji fizjonomicznej - u Prusa (w przeciwieństwie do Orzeszko, czy Sienkiewicza) postacie piękne, doskonałe fizycznie nie zawsze są takie wewnętrznie (np. Łęcka), a bohaterowie o fizjonomii ułomnej nie zawsze są antypatyczni;

• realistyczna fizjologia - bohaterowie (nowość w polskiej powieści!) są świadomi własnego ciała, tzn. realistycznie reagują na różne sytuacje np. czerwienią się w wielu sytuacjach (specjaliści naliczyli 121 rumieńców w Lalce); Prus wspierał się Darwinem (Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt). [by szwati]

7. Psychologia

1. Bohaterowie Lalki są bogaci pod względem psychicznym i społecznym. Powieść zawdzięcza to zainteresowaniom autora: dziełami m.in. F. Szokalskiego (Fantazyjne objawy zmysłowe) i J. Ochorowicza (psychologia, psychopatologia, magnetyzm, hipnoza). Prywatnymi pobudkami Prusa, aby pogłębiać wiedzę w tym kierunku, była jego depresja (przerwał studia w Szkole Głównej) oraz zdruzgotanie psychiczne (obłęd) brata Leona.

2. Widzenia, majaki bohaterów:

1. Izabela - ni sen ni widzenie, ma charakter poszarpanego monologu wewnętrznego, stylem odwołującego się do języka romantycznej ekspresji poetyckiej - referuje upiorną podróż powozem, pojawia się człowiek, który zaczyna grać w karty z jej ojcem;

2. sen Rzeckiego - zmaltretowanego widokiem Wokulskiego na występie Rossiego (we śnie widzi Izabelę, za którą idzie Wokulski, ta niczym ptak przefrunęła z wieży na dach teatralny, Wokulski chcąc lecieć za nią pada na ziemię z wysokości dziesięciu pięter).

3. Sny tutaj to przeczucia przyszłości, ale nie prorocze objaśnienia. Celowo mają być czymś niezbadanym, tajemniczym, niewyjaśnionym. W kreacjach bohaterów zauważamy, że nie ma wyraźnej granicy między zdrowiem a chorobą psychiczną. Najbardziej narażeni na nerwicę, obłęd są ludzi wrażliwi, bogaci duchowo (Wokulski). Od normy psychicznej odbiega wielu innych: Rzecki z rozedrganiem uczuciowym, Ochocki - ekscentryk, Izabela - intymna sprawa z posążkiem Apollina.

4. Prus klasyfikuje swoich bohaterów wg typu psychicznego:

-> Izabela - typ kobiety uczuciowo chłodnej, skłonnej do rozwiązłości zmysłowej;

-> Rzecki - typ sentymentalnego melancholika, altruista i marzyciel;

-> Wokulski - typ nerwowca, zdolny umysłowo, ale o przytłumionym życiu uczuciowym.

Prus buduje postacie o złożonej strukturze psychicznej, podkreślając, że w każdym człowieku istnieją pierwiastki sprzeczne. Patologie psychiczne w Lalce nie wynikają jednak z typu osobowości, ale są konsekwencją czasu historycznego, kraju, kultury i społeczeństwa.

5. Pamiętnik starego subiekta -> opisanie procesu pogłębiającej się nerwicy Wokulskiego.

8. Miłość

1. Wokulski - miłość mieszczanina do zepsutej powodzeniem arystokratki (dwa razy młodszej). Właśnie ta miłość jest powodem jego tragedii (stanowi dla niego problem egzystencjalny -> mimo, że widzi ukochaną kokietującą innych zalotników, to nie może przestać jej kochać, ale nie może też żyć kochając ją. Wokulski widzi świat, w którym nie ma pewności Boga (decyduje prawdopodobieństwo). Sceptycyzm Lalki kieruje się zarówno ku ateizmowi i ku religii.

2. Lalka jest powieścią gorzką, najdobitniej mówiącą o tragizmie istnienia, upominającą się o życie godne. Skoro nie znamy sensu i celu ostatecznego, zmieniajmy to, co jest w zasięgu naszych możliwości.

9. Non omnis moriar

1. Wokulski - wyraziciel postawy zasadniczej, pozbawiony złudzeń wobec świata, maksymalista.

2. Rzecki - rozumie i ceni Wokulskiego, zna się na ludziach; ludzi mają go za dziwaka, naiwniaka. Prus wyposażył go w dzieciństwo, które trwa w bohaterze jako wspomnienie (fantazjowanie, marzenie) -> dzieciństwo będzie mu towarzyszyć do śmierci. Rys dzieciństwa objawia się u Rzeckiego zdolnością do „zawieszania” rzeczywistości, narzucania jej znaczeń. To Rzecki jest przyczyną (powodem, twórcą) scen humorystycznych. Drugim rysem jego naiwności jest jego ludowość, nie potrafi przejść obok cudzej biedy, jest przywiązany do rodzinnych progów. To on ociepla wizję Warszawy, pamięta o żołnierzach-tułaczach, o wielkich nadziejach i ważnych doświadczeniach przeszłości.

10. Warszawa

1. Realistyczny obraz Warszawy. Rodzajowe widoki Starego Miasta. Jest to miasto bogate w nastroje, rojna ludźmi (żywa). Na pierwszym pralnie jest W-wa mieszczańska (sklepy).

2. Obok mamy W-wę arystokracji: miasto zamożnych pałaców i mieszkań. Osobno są przedstawione dzielnice żydowskie, inteligencji (niewdzięcznej pracy umysłowej), „gazeciarzy”, studentów. Brak tu przemysłu.

11. O polityce i polskości

1. W powieściowej stolicy nie ma zamku (rezydencji namiestnika carskiego), brak Pałacu Namiestnikowskiego. Belweder pojawia się tylko jako element topograficzny, brak cerkwi, koszarów rosyjskich, rosyjskich napisów i szyldów. Jest to intencjonalne ignorowanie faktu zaboru rosyjskiego. Ludzie nie mówią o niewoli, ale nawet we własnych czterech ścianach ją czują. Brak faktów politycznych jest wymogiem cenzury. Powstanie listopadowe, styczniowe, Wiosna Ludów są wspominane jako tradycja chwalebna.

2. Wokulski wg Prusa bogaci kraj, mimo że robi interesy z Rosjanami. Bohater uważa, że głębią życia narodowego jest sfera pracy, polityka to tylko sfera powierzchowna.

12. Rodzina i społeczeństwo

• Założenie i ustabilizowanie rodziny było spełnieniem najważniejszego obowiązku wobec narodu i warunkiem jego trwania i pomyślności.

• Wszystkie rodziny w Lalce są ułomne: niekompletne (wdowy, starzy kawalerowie i panny, rozwodnicy - obraz kryzysu rodziny). Małżeństwo nie jest źródłem moralności ani podwaliną rozwoju społecznego. Nie od stanu rodziny zależy kondycja społeczności, ale od zasobności ekonomicznej, kultury i dynamiki rozwojowej. Silniejsze niż związki rodzinne są tu związki społeczno-zawodowe, pokrewieństwo poglądów, etc.

Szuman - Wokulski -> eks-powstańcy, zesłańcy, o aspiracjach naukowych;

Szlangbaum - Wokulski -> podobnie dyskryminowani;

Ochocki - Wokulski -> pasje badawcze;

Arystokraci -> łączy ich klasowość; Studenci -> wspólnota przekonań ideowych.

• Zmory społeczeństwa polskiego:

-> brak spójności, rozsypka; -> wzajemna podejrzliwość (fabrykanci wobec kupców);

-> podkopywanie się wzajemne; -> wrogość religijna (chrześcijanie nie lubią żydów);

-> osłabianie się w bezproduktywnej szamotaninie; -> oszukiwanie chlebodawców przez służbę.

Nadeszły czasy specjalizowania się ludzi w usługach wzajemnie użytecznych.

• Wg Prusa dwie krainy utopijne (idylle): a) Załawek; b) Paryż - szczególnie zarysowana (pogoda, życzliwość…).

• W Lalce socjalizm popierali Wokulski, Ochocki, studenci.

• Supiński - dobrobyt materialny jest początkiem i fundamentem prawdziwej wolności i godności ludzi i narodów.

• Lalka to obraz społeczności, która nie wybiła się na nowoczesność. Jest to kraj, w którym jest duszno od niewoli i od miazmatów produkowanych przez elitę społeczną i tradycję. [by Eve]

W ten sposób historia ukazuje się nam jako ciągłość, teraźniejszość zaś wypełnia się sensami (głębia), których by nie miała, gdyby nie oświecały jej zdarzenia minione.

3

---