406 Rozdział 13. Analiza danych jakościowych

twój wygląd" lub gdy poprzedzać go będzie „życzę ci miłego dnia".

Po trzecie, analiza konwersacyjna zmierza do zrozumienia struktury i znaczenia konwer­sacji poprzez niezwykle drobiazgową trans­krypcję rozmowy. Nie tylko dokładne brzmie­nie słów jest tak zapisywane, lecz także wszystkie „oh", „hmm", błędy gramatyczne i pauzy. Przerwy w rozmowie notuje się z do­kładnością co do dziesiętnej części sekundy.

Istnieje wiele praktycznych zastosowań analizy tego typu. Na przykład Ann Marie Kin-nel i Douglas Maynard (1996) analizowali roz­mowy między personelem kliniki wykonującej testy na obecność wirusa HIV i osobami po­szukującymi tam porady. Przedmiotem badań było to, jak przekazywano informacje o bez­piecznym seksie. Badacze odkryli między inny­mi, że członkowie personelu raczej skłaniali się do udzielania standardowych informacji niż do rozmowy uwzględniającej specyficzną sytu­ację każdej osoby poszukującej porady. Ponad­to wydawało się, że personel niechętnie udzie­lał bezpośrednich porad odnoszących się do bezpiecznego seksu, i ograniczał się wyłącznie do informacji.

Powyższe omówienie powinno dać ci pew­ne wyobrażenie o różnorodności jakościowych metod analitycznych możliwych do wykorzys­tania przez badaczy. Teraz przyjrzyjmy się wy­branym technikom przetwarzania i analizy da­nych powszechnie używanym w badaniach ja­kościowych.

Przetwarzanie danych jakościowych

Chciałbym rozpocząć ten podrozdział od prze­strogi. Czynność, którą będziemy teraz oma­wiać, należy zarówno do dziedziny sztuki, jak i do nauki. W wielkim uproszczeniu, nie istnie­ją w jej ramach wyraźnie określone i zdefinio­wane etapy działań gwarantujące osiągnięcie sukcesu.

Przypomina to bardziej uczenie się, jak ak­warelą namalować obraz lub jak skomponować symfonię. Nauczanie takich czynności jest

oczywiście możliwe i uniwersytety prowaćo; takie zajęcia. Nauczanie malarstwa i komp:-zycji ma swoiste dla nich konwencje i techno: jak również podpowiedzi, które mogą b\: użyteczne dla adeptów każdej z nich. Jedr.E< możliwy instruktaż dociera tylko po pewneg: miejsca. Efekt finalny wynika z indywidualne pracy artysty. To, co można powiedzieć o prze­twarzaniu danych jakościowych, jest bardz: podobne do tego schematu.

W tym podrozdziale przedstawione zo­staną niektóre idee związane z kodowanie^-danych jakościowych, zapisywaniem notate-oraz graficznym tworzeniem map pojęcio­wych. Choć jest to odległe od instrukc obsługi typu „jak-to-zrobić", prezentowane idee są dobrym punktem wyjścia do poszuki­wania porządku w danych jakościowych.

Kodowanie

Bez względu na to, czy prowadzisz obserwacje uczestniczącą, wywiady pogłębione, czy zbie­rasz narracyjne dane biograficzne, czy prowa­dzisz analizę treści lub jakieś inne badania ja­kościowe, staniesz przed stale rosnącą góra danych - najczęściej przyjmującą formę mate­riałów tekstowych. Co robić dalej?

Kluczowym procesem analitycznym pod­czas badań jakościowych w naukach społecz­nych jest kodowanie - klasyfikowanie lub kategoryzowanie pojedynczych fragmentów danych, połączone z jakimś systemem ich oc-szukiwania. Procedury te pozwolą ci odszuka; później interesujące cię fragmenty materiału.

Załóżmy, że relacjonujesz rozwój jakiego; ruchu społecznego. Przypominasz sobie, że sporządziłeś jakieś notatki, dotyczące szcze­gółów formowania się tego ruchu. Teraz potrze­bujesz tych informacji. Jeśli twoje notatki zo­stały skatalogowane według tematu, wydobycie tych, których potrzebujesz, powinno być pro­ste. Możesz utworzyć zestaw segregatorów opatrzonych różnymi nazwami, takimi jak „His­toria". W tym przypadku wydobycie danych oznacza wyciągnięcie segregatora zatytułowa­nego „Historia" i przetrząsanie notatek w nim zawartych do momentu, aż znajdziesz to, czego potrzebujesz.

Przetwarzanie danych jakościowych 407

jak zobaczysz w dalszej części tego roz-:-:u, obecnie istnieją niezwykle skompliko-~.e programy komputerowe, sprawiające, że :es porządkowania i wyszukiwania danych e się szybszy, bardziej czytelny i bardziej tyzyjny. Zamiast przeglądać cały plik „His-:", możesz bezpośrednio przejść do nota-dotyczących „wczesnej historii" lub „pó­źnią" danego ruchu.

Kodowanie ma inny, jeszcze ważniejszy cel. :o omówiono wcześniej, celem analizy da-r. jest odkrywanie w nich prawidłowości, :e będą wskazywać na teoretyczne wyjaś-|aic-.:e życia społecznego. Kodowanie i poszu-Wfr-- ;nie związków między pojęciami jest klu-|c::-.'.ym elementem tego procesu i wymaga |&Ł^_;ziej wyrafinowanego systemu niż zestaw Itfrojrowych segregatorów. W tym podroz-Icr.aie zakładamy, iż kodowanie swoich danych |i*r:ziesz przeprowadzał ręcznie. W końcowej :tsci tego rozdziału zostanie przedstawione stosowanie programów komputerowych do ri.:zy danych jakościowych.

?:"ostki kodowania

\ ce

■ te-Tc;

« .

«c~

er

pamiętasz z wcześniejszego omówienia zy treści, w analizie statystycznej ważne określenie standaryzowanych jednostek :zy, poprzedzające kodowanie. Gdybyś na kład porównywał amerykańskie i francus-powieści, możesz zaznaczyć i zakodować nią, akapity, rozdziały lub całą książkę. Jed-ważne będzie kodowanie tych samych jed-:ek w każdej z analizowanych powieści. '. unifikacja jest konieczna w analizie iloś-■ej, gdyż pozwala nam formułować stwier-■.ia w rodzaju: „23°o akapitów zawiera me-ty". Jest to możliwe tylko wtedy, jeśli bę-:my kodować te same jednostki - akapity -iżdej z analizowanych powieści, ednak kodowanie danych w analizie ja­dowej znaczy coś zupełnie innego. Pojęcie główną zasadą kodowania danych jakoś-•ych. W tym przypadku jednostka tekstu : rwiednia dla zakodowania będzie się eniać w ramach danego dokumentu. Tak : gdy przedmiotem badania będą organi-t. ich „wielkość" może wymagać tylko kil-

ku słów do zakodowania, „misja" zaś może za­brać kilka stron. Długi opis gorącej dyskusji podczas zebrania akcjonariuszy może zostać zakodowany na przykład jako „wewnętrzne różnice poglądów".

Musisz też zdawać sobie sprawę, że dana kategoria kodowa może być zastosowana do materiałów tekstowych o całkowicie odmien­nych długościach. Na przykład niektóre odnie­sienia do misji danej organizacji mogą być krótkie, inne zaś - długie. Standaryzacja jest główną zasadą w analizach ilościowych, ina­czej natomiast jest w przypadku analiz jakoś­ciowych.

Kodowanie jako czynność

Zanim dalej będziemy omawiać logikę kodo­wania, zatrzymajmy się na moment, by zoba­czyć, jak faktycznie wygląda sama czynność ko­dowania. John i Lyn Loflandowie (1995, s. 188) zaproponowali następujący opis ręcznego fisz-kowania:

„Zanim upowszechnił się dostęp do kom­puterów osobistych w drugiej połowie lat 80., kodowanie przybierało niejednokrotnie specy­ficzną formę fiszkowania. Badacz tworzył rozbu­dowany zestaw segregatorów z nazwami kodów na zakładkach, i fizycznie wkładał do nich albo poszczególne karty zawierające dane, albo no­tatki, dotyczące umiejscowienia danych w od­powiednich plikach skoroszytów. (...) Zanim kserowanie stało się dostępne i tanie, niektórzy badacze sporządzali swoje notatki na maszynie do pisania przez kalkę, dopisując kody na mar­ginesach poszczególnych kopii swoich notatek, a potem cięli je nożyczkami. Następnie wkładali pocięte świstki papieru do odpowiednich segre­gatorów".

Loflandowie zwracają uwagę, iż komputery osobiste zdecydowanie uprościły to zadanie. Jednak wyobrażenie sobie kawałków papieru, zawierających fragmenty tekstu, wkładanych do segregatorów reprezentujących poszcze­gólne kategorie kodowe, jest przydatne do zrozumienia procesu kodowania. W następ-

408 Rozdział 13. Analiza danych jakościowych

nym podrozdziale, gdy zaproponuję, byśmy za­kodowali fragmenty tekstu, wyobraź sobie, że na kartach papieru mamy fragmenty tekstu przepisane na maszynie, które będziemy umieszczać w segregatorach zawierających na­zwy odpowiednich kodów. Jeśli kiedykolwiek przypiszemy dwa kody do jakiegoś fragmentu tekstu, wyobraź sobie, że stworzymy dwie ko­pie danego fragmentu i włożymy je do dwóch różnych segregatorów reprezentujących dwa różne kody.

Tworzenie kodów

Czym więc powinny być kategorie kodowe? Glaser i Strauss (1967, s. lOlf) dopuszczają możliwość kodowania danych dla przetesto­wania hipotez, które wynikają z wcześniej przyjętej teorii. W takim przypadku teoria po­winna zasugerować kody, przybierające formę zmiennych.

Jednak w tym miejscu skoncentrujemy się na bardziej powszechnie stosowanym procesie kodowania otwartego. Strauss i Corbin (1990, s. 62) definiują je w następujący sposób:

„Kodowanie otwarte jest tą częścią analizy, która szczególnie dotyczy nazywania i katego­ryzowania zjawisk poprzez dokładne badanie danych. Bez tego pierwszego, podstawowego etapu analizy jej dalsza część wraz z prezentacją wyników nie mogłaby mieć miejsca. Podczas ko­dowania otwartego dane zostają podzielone na rozłączne części, dokładnie zbadane i porówna­ne pod względem ich podobieństw i różnic. Na­stępnie stawia się pytania, dotyczące zjawiska wyłaniającego się z danych. Podczas tego proce­su sprawdzane i eksplorowane są kolejne zało­żenia dotyczące tego zjawiska, co prowadzi do nowych odkryć".

Przejdźmy do konkretnego przykładu ilus­trującego możliwość wykorzystania tej proce­dury. Przypuśćmy, że interesujesz się religij­nym podłożem uprzedzeń wobec homoseksu­alistów. Przeprowadziłeś parę wywiadów z ludźmi, będącymi przeciwnikami homosek­sualizmu, którzy odwoływali się do religii jako podstawy swoich odczuć. Szczególnie często

odsyłali cię oni do następujących fraę-^ai z Księgi Kapłańskiej¹:

„18:22 Nie będziesz cieleśnie obcował ;

czyzną jak z kobietą. Jest to o:-31

wością. 20:13 Mężczyzna, który obcuje cir

z mężczyzną tak jak z kobietą. :

nia obrzydliwość; obaj poniosą 5-1*

krew ich spadnie na nich".

Chociaż punkt widzenia wyrażony v> cytatach zdaje się być jednoznaczny, rr.t: zdecydować się przeanalizować go dokłam Być może jakościowa analiza Księgi Ki^i skiej może przynieść pełniejsze rozum, tego, w którym miejscu nakaz sprzeciw; bec homoseksualizmu wpisuje się w sze-kontekst moralności judeochrześcijańskie

Zacznijmy naszą analizę od zbaći-n dwóch właśnie zacytowanych fragment: Możesz rozpocząć kodowanie każdego z -c od przypisania im kodu „homoseksualii-r"| W sposób oczywisty jest to kluczowe poji w twojej analizie. Zawsze gdy będziesz skup; się na zagadnieniu homoseksualizmu pode analizy Księgi Kapłańskiej, będziesz rozws te dwa fragmenty.

Ponieważ homoseksualizm jest w t>-przypadku kluczowym pojęciem, przyjrzyjmy! się dokładniej, co on oznacza, biorąc pod uv.>-gę dane będące przedmiotem studiów, uważmy na początek, jak homoseksualizm jea określany: mężczyzna cieleśnie obcująrv z mężczyzną „jak z kobietą". Możemy sob.-s wprawdzie wyobrazić prawnika stającego u bram nieba i mówiącego: „z mojego punktj widzenia, jeśli cieleśnie nie obcowaliśmy, jednak można spokojnie zakładać, że ten frag­ment dotyczy uprawiania seksu, choć nie jest do końca jasne, jakie specyficzne czynność mogą być tu zaliczone, a jakie nie.

Jednak zauważmy, że zakaz, jak się wydaje, dotyczy tylko męskiego homoseksualizmu; ko­biecy homoseksualizm nie jest wymieniony. Tak

¹ Wszystkie cytaty na podstawie Biblii, zawarte w tym rozdziale, pochodzą z przekładu dokonanego przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne. Warszawa 1975 (przyp. tłum.).

Przetwarzanie danych jakościowych 409

>. ięc w naszej analizie każdy z tych fragmentów Tioże być również zakodowany jako „męski ho­moseksualizm". Ilustruje to dwa kolejne aspek-?■• kodowania: (1) każda jednostka może być ko­dowana więcej niż jeden raz, (2) można zasto­sować kody hierarchiczne (jeden zawierający się w drugim). Obecnie do każdego fragmentu ~iamy przypisane dwa kody.

W tym miejscu można wprowadzić kod eszcze bardziej ogólny: „Zakazane zachowa-"ie". Jest to ważne z dwóch powodów. Po rierwsze, z analitycznego punktu widzenia ho­moseksualizm nie jest zły sam z siebie. Naszym :elem było zbadanie sposobu, w jaki homo­seksualizm staje się czymś złym według tekstu "eligijnego, będącego przedmiotem analizy. Po ::ugie, nasze studia nad Księgą Kapłańską "nogą odkryć inne zakazane zachowania.

W cytowanych fragmentach pojawiają się :o najmniej dwa inne, istotne pojęcia: „obrzyd-rwości" oraz „poniesienia śmierci". Zauważmy, :e są wyraźnie związane z „zakazanym zacho­waniem", lecz oznaczają coś zupełnie innego, ^rkowanie samochodu bez wrzucenia monet :o parkometru jest zakazane, lecz tylko niektó-~zy nazwaliby to obrzydliwością, a jeszcze mniej osób domagałoby się kary śmierci za ta­cie wykroczenie. Przypiszmy te dwa nowe kody :o naszych dwóch pierwszych fragmentów.

W tym miejscu chciałbym zostawić owe iwa kluczowe fragmenty i przeanalizować po­zostałą część Księgi Kapłańskiej. Dlatego zba-:amy i zakodujemy każdy z pozostałych roz-rziałów i wersów. W naszej dalszej analizie bę-:ziemy korzystać z kodów już stworzonych :raz będziemy dodawać nowe tam, gdzie bę-:zie to potrzebne. Gdy będziemy dodawać "owe kody, ważne będzie przeglądanie dotych-:zas zakodowanych fragmentów, aby spraw­dzić, czy nowe kody nie dotyczą tych stworzo­nych wcześniej.

Oto fragmenty, co do których zadecydowa-..śmy, że będziemy kodować je jako „obrzydli­wość". (Zaznaczyłem w nich, co jest obrzydli­we).

":18 A jeżeli z mięsa ofiary pojednania zje się coś trzeciego dnia, to ten, który ją składał, nie znajdzie upodobania. Nie

będzie ona mu zaliczona. Jest to rzecz nieczysta², a ten, kto z niej będzie jadł, ściągnie na siebie winę. 7:21 A kto dotknie się czegokolwiek nie­czystego: nieczystości pochodzącej od człowieka lub nieczystego zwierzęcia, lub w ogóle jakiejś nieczystej obrzydli­wości, a zje coś z mięsa ofiary pojedna­nia, która należy do Pana, będzie wy­tracony spośród swego ludu.

11:10 Wszystko zaś, co nie ma płetw i łusek w morzach i w rzekach, wszystko, co się roi w wodzie, wszystkie istoty żywe, które są w wodzie, będą dla was obrzydliwością.

11:11 I pozostaną dla was obrzydliwością: mięsa ich jeść nie będziecie i będzie­cie się brzydzić ich padliną.

11:12 Wszystko w wodzie, co nie ma płetw i łusek, będzie dla was obrzydliwością.

11:13 Z ptactwa zaś tymi brzydzić się będzie­cie i nie będziecie ich spożywali, bo są obrzydliwością: orzeł, sęp górski, orlik.

11:14 Wszelkie gatunki kani i sokołów.

11:15 Wszelkie gatunki kruków.

11:16 Struś, sowa, mewa i wszelkie gatunki jastrzębi.

11:17 Puszczyk, kormoran i puchacz.

11:18 Sójka, pelikan, ścierwojad.

11:19 Bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i nietoperz.

11:20 Wszelkie uskrzydlone czworonożne owady będą dla was obrzydliwością.

11:41 Wszelkie małe zwierzęta, które bie­gają po ziemi, są obrzydliwością, nie wolno ich jeść.

11:42 Nie będziecie też jedli niczego, co czoł­ga się na brzuchu, i niczego, co chodzi na czterech i więcej nogach spośród wszystkich małych zwierząt, które bie­gają po ziemi, gdyż są obrzydliwością.

11:43 Nie kalajcie siebie samych przez spo­żywanie któregokolwiek płaza, który

² W angielskim tekście Biblii zarówno „nieczys­tość", jak i „obrzydliwość" określane są wspólnym ter­minem „abomination", dlatego w zestawieniu zna­lazły się fragmenty, które w języku polskim byłyby ra­czej kodowane jako „nieczystość" (przyp. red. nauk.).

410 Rozdział 13. Analiza danych jakościowych

pełza i nie zanieczyszczajcie się nim, bo przez nie staniecie się nieczystymi.

18:22 Nie będziesz cieleśnie obcował z męż­czyzną jak z kobietą. Jest to obrzydli­wością.

19:6 Będzie ona spożywana w dniu waszej ofiary i nazajutrz, a co pozostanie do trzeciego dnia, będzie spalone w ogniu.

19:7 Jeżeli by spożywano ją trzeciego dnia, będzie nieczysta, nie zyska upodobania.

19:8 Ten, kto ją spożyje, stanie się winny, gdyż zbezcześcił świętość Pana i wytra­cony będzie ze swego ludu.

20:13 Mężczyzna, który obcuje cieleśnie z mężczyzną tak jak z kobietą, popeł­nia obrzydliwość; obaj poniosą śmierć; krew ich spadnie na nich.

20:25 Będziecie więc rozróżniali między zwie­rzętami czystymi i nieczystymi i między ptactwem nieczystym a czystym. Nie ka­lajcie samych siebie przez zwierzęta i ptactwo i przez wszystko, co pełza po ziemi, a co oddzieliłem, aby było dla was nieczyste".

Tak więc męski homoseksualizm nie jest je­dyną obrzydliwością, określoną w Księdze Kapłańskiej. Gdy będziesz porównywać te frag­menty, poszukując podobieństw i różnic, stanie się widoczne, że większość obrzydliwości ma charakter reguł żywieniowych - zwłaszcza wte­dy, gdy potencjalne jedzenie jest uważane za „nieczyste". Inne obrzydliwości wypływają z niewłaściwego obchodzenia się z ofiarami ry­tualnymi. „Reguły żywieniowe" i „Ofiary rytual­ne" reprezentują zatem dodatkowe koncepcje i kody, które mogą być użyte w naszej analizie.

Wspominałem wcześniej, że kara śmierci, jako kolejne pojęcie, może być także zastoso­wana w naszej analizie. Kiedy pójdziemy tym śladem, odkryjemy, iż wiele innych zachowań poza męskim homoseksualizmem prowadzi do kary śmierci. Wśród nich są takie zachowania, jak:

„20:2 Oddanie kogoś ze swojego potomstwa Molochowi (ofiara z człowieka).

20:9 Złorzeczenie swojemu ojcu i swojej matce.

20:10 Cudzołóstwo z żoną bliźniego swego.

20:11 Obcowanie cielesne z żoną sv. e:: 20:12 Obcowanie cielesne ze swojs r -20:14 Pojęcie za żonę kobiety oraz e va 20:15 Obcowanie cielesne mężczyzn} :e:

rzędem (zwierzę także zostanie

cone). 20:16 Obcowanie cielesne kobiety ze

rzęciem. 20:27 Wywoływanie duchów lub wrcze-24:16 Bluźnierstwo imieniem Pana. 24:17 Zabicie człowieka".

Jak można zauważyć, kara śmierci jer : roko stosowana w Księdze Kapłańskiej -.-, sunku do wszystkiego, począwszy od prze stwa, a kończąc na morderstwie, z rnęsk:-moseksualizmem gdzieś pośrodku.

Szersza analiza zakazanych zachowar uwzględniająca obrzydliwości i śmierci, be: także prowadzić do stworzenia obszerne^: Między innymi będzie na niej oszczers zemsta, zawiść, klątwa sprawiająca głuc oraz rzucanie zawadzających głazów na dze ślepców. W rozdziale 19, wers 19, Ks, Kapłańska cytuje Boga nakazującego: „Bęc: cie przestrzegać ustaw moich. Nie będz.e-s twego bydła parzył z odrębnym gatunkjen Twego pola nie będziesz obsiewał dwoją-gatunkiem ziarna i nie wdziewaj na siebie su ty zrobionej z dwóch gatunków przędzy", wiele dalej dodaje: „Nie będziecie jedli niczei:>| z krwią; nie będziecie wróżyć ani czarów jl I Nie będziecie strzygli włosów dookoła wasze głowy, ani nie podcinaj końca swej brody". ~-— tuaże także zostały zakazane, aczkolwiek Ks e-ga Kapłańska nie wspomina nic o pierdnę:.. Odniesienia do tych wszystkich praktyk powir-ny zostać zakodowane jako „zakazane zach:-wania" i być może powinny zostać opatrzone dodatkowymi kodami (pamiętaj o „regułac-żywieniowych").

Mam nadzieję, że ten krótki rzut oka r.i możliwą analizę da ci pewne wyobrażenie o procesie tworzenia kodów oraz ich stosowa­nia. Powinieneś także zacząć dostrzegać, w jak sposób takie kodowanie umożliwi ci lepsze zrozumienie przesłania, leżącego u podstaw analizowanego tekstu i pozwoli na wybieranie takich danych, jakich będziesz potrzebował.

---