Tadeusz Witczak „Literatura średniowiecza”

WPROWADZENIE W EPOKĘ

Średniowiecze - (łac. Medium aevum - średni wiek); IV - XVI - wieki średniowieczne;

476 - zdobycie Rzymu przez Odoakra;

1453 - zdobycie stolicy - Konstantynopola - przez Turków;

Epoka niejednolita - np. „renesans karoliński” - Karol Wielki (768 - 814); „renesans romański” XII w.;

Średniowiecze w Polsce od X w. do XVI w.

966 - chrzest Polski;

Społeczeństwo w Polsce hierarchiczne: poddani - wasalowie - seniorzy - suweren;

Wykształcił się stan rycerski, a za tym idzie ideał rycerza;

Ideał rycerza: świetność rodu, z którego pochodził, tężyzna fizyczna, dobra sława, godność osobista, honor, sztuka władania orężem, obrona wiary chrześcijańskiej, lojalność wobec suwerena. KODEKS RYCERSKI.

Najwyższe instytucje średniowiecza to papiestwo i cesarstwo;

Cesarstwo: tradycja imperium rzymskiego (mimo to, że centrum cesarstwa współczesnego leżało w Saksonii), prymat cesarza nad władcami europejskimi;

Papiestwo: wyłączność wiary chrześcijańskiej (uniwersalizm) - zwierzchność głowy Kościoła nie tylko w sprawach ducha, ale i w rzeczach całego świata (XII - XIII w.);

Stosunki między papiestwem a cesarstwem burzliwe np. Grzegorz VII; niewola awiniońska (XIV w.);

Wielka schizma wschodnia w 1054 - rozpad chrześcijaństwa na wschodzie (Konstantynopol) i zachodzie (Rzym)

Krucjaty XI i XII w.

Schizma zachodnia - 1517 - kryzys papiestwa (luteranizm, kalwinizm)

Teocentryzm - wszelkie idee skupiały się wokół Boga (filozofia jest służebnicą teologii - philozophia ancilla theologiae)

Filozofia uprawiana w szkołach z łac. scholach - dlatego scholastyka;

Cały byt ma dwojaką naturę: materialną i duchową; przyrodzoną i nadprzyrodzoną;

Działalność ascetyczna i pogarda dla dóbr doczesnych;

Kult świętych i ich relikwii - pielgrzymki, strach przed śmiercią (wojny, epidemie, koniec świata itp.)

Eschatologia dotyczy spraw ostatecznych (wizje itp.)

Styl romański w XI i XII w.

Styl gotycki XIII w. (Francja) - wielkie katedry, strzeliste budowle;

Uniwersalizmowi sprzyjała jedność językowa - łacina; potem utworzyły się języki zwane romańskimi (XII w.)

Utrwaliło się pismo gotyckie - skrótowość zapisu wyrazów, ostro załamane kontury;

Polskie piśmiennictwo średniowieczne:

- w Polsce powstałe i dotyczące jej spraw;

- piśmiennictwo to ogół tego, co napisane

- kroniki polskie łączyły swobodnie prozę i wiersz;

- mnemotechnika - sztuka zapamiętywania (ponieważ nie umiano czytać);

ROZDZIAŁ I „TWÓRCZOŚĆ USTNA”

Początki dziejów piśmiennictwa w Polsce II poł. X w. - przyjęcie chrztu 966 Mieszko I - co wprowadziło Polskę w obręb chrześcijańskiej ideologii polityki i kultury Europy zachodniej;

Ziemie polskie w większości rolnicze; ludność żyła w porządku naturalnym, budowanie duchowości mieszkańców;

- jasność - początek dnia i ciemność - noc; rytm pór roku - to wszystko wyznaczało czas pracy ludzi; treść świąt religijnych (obrzędy) - uregulowane życie;

- wierzono w utajone moce magiczne, pogańskie wierzenia dawnych plemion - kult: wróżenie, ofiary, dziękczynienie;

- ośrodki kultu: Gniezno u Polan, Sobótka u Ślężan, Łysiec u Lędzian;

- tradycje: obowiązek gościnności, szacunek wobec więzi rodowo-rodzinnej i sąsiedzkiej, porządek patriarchalny;

- na przełomie X i XI w. całe państwo zaczęto zwać kraje Polan („oraczy pól”) - POLSKĄ;

- ustna literatura ludowa - FOLKLOR, podania o ważnych wydarzeniach przekazywane z pokolenia na pokolenie; epika o czynach przodków; w plemionach byli starcy (mieli 25 lat), którzy snuli opowieści;

- opowieści przybierały znamiona baśni bądź klechdy;

- kronikarz wychwytywali dawne opowieści (np. legenda o Kraku, smok Wawelski);

- Gall Anonim - Popiel, Piast + imiona przodków Mieszka I;

- Wincenty Kadłubek: rywalizacja Wielkopolski z Małopolską o prymat historyczno - polityczny;

- „Kronika wielkopolska” - opowieść o powstaniu Gniezna z woli Lecha;

- w XIV w. przytoczono klechdę o braciach Lechu, Czechu i Rusie - praojcowie trzech plemion słowiańskich;

Przekazywanie sobie opowiadań z ust do ust;

Jan Długosz pisze o „pochwalnych pieśniach” jakimi witano powrót Kazimierza Odnowiciela - świadczy o tym, że z niektórych wydarzeń dziejowych rodziły się pieśni wykorzystywane np. na widowiskach publicznych. Wykonywane były przez piewców nazwanych - RIMARII (rymarze tj. układacze rymów) - z akompaniamentem muzycznym (nazwa pochodzi z dokumentu z 1336 roku);

- pieśni obrzędowe: weselne, żałobne, wiosenne, sobótkowe, żniwne, kolędowe, noworoczne;

- pieśni biesiadne z oklaskami - zanik pieśni spowodowany był związkiem z kultami pogańskimi;

- pieśni balladowe, była to poezja meliczna o wyrównanym, zwięzłym rozmiarze wersów i wrotek, wyrazistej rytmice, pierwotnie przypuszczalnie bezrymowa;

- przysłowia rodzime - uogólnienia potocznych doświadczeń życiowych współżycia człowieka z ludźmi i z przyrodą, najstarsze zapisy pochodzą z XV w. (porzekadła);

ROZDZIAŁ II „WCZESNE PIŚMIENNICTWO ŁACIŃSKIE”

966 - chrzest Mieszka I (chrzest Polski);

Napływ duchownych do kraju, najpierw Czeskich; 968 - pierwsze biskupstwo w Poznaniu - opieka biskup Jordan;

1000 - metropolia w Gnieźnie (podległe jej biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu)

Mnożyły się skupiska zakonne np. benedyktyni (Łęczyca, Tyniec, Włocławek).W XII w. cystersi (Jędrzejów, Łękno, Lubiąż, Ląd); były zamożne dzięki nadaniom książęcym; mało zdziałały dla kultury ludzi ponieważ w większości byli obcojęzyczni.

W XII w. przybyły tzw. zakony żebracze - mówili po polsku - sprzyjało obróbce artystycznej języka narodowego;

Kościół w Polsce umocnił się i stał się ostoją dla idei zjednoczenia państwa w dobie rozbicia dzielnicowego.

Od działalności duchownych zaczęła się historia piśmiennictwa w kraju. Do biskupstw zwożono księgi nie tylko liturgiczne z Francji, Włoch, Niemiec. W 1101 - 1110 - spisano księgi z katedry krakowskiej, były tam również teksty poetów antycznych np. Terencjusza, Owidiusza i innych.

Zabytki: w języku łacińskim: z Tyńca „Sacramentarium” (Ewangeliarz, Złoty Kodeks)

- gnieźnieńskie „Capitulare Ewangeliorum de anni criculo” (Terści Ewangelii na rok kościelny) VIII/IX w.

Większość rękopisów przepadła z powodu kradzieży, pożarów.

Po pewnym czasie powstawały skryptoria - pracownie kopistów, tłumaczy - szczególnie powszechne były wśród benedyktynów;

Przy katedrach organizowano szkoły gdzie uczono z tych ksiąg, były dla młodzieży przygotowującej się do stanu duchownego.

W XII w. pojawiają się Polacy o jakimś stopniu naukowym zdobytym we Francji, Włoszech.

Duchowni zajmowali się samodzielną działalnością pismienniczą.

Capella (najpierw w Wielkopolsce potem w Krakowie na Wawelu) - kancelaria książęca (królewska), złożona z kapelanów, którzy wykonywali wszelkie polecenia książęce potrzebujące użycia pióra;

Zespoły tematyczne: hagiografia, epigrafia (literatura napisów umieszczonych na budowach i przedmiotach), liryka religijna, kaznodziejopisarstwo.

Doskonałe osiągnięcia: „Bogurodzica” - poezja

„Kazania świętokrzyskie” - proza.

Formowanie się kronikarstwa (gr. chronos -czas) inaczej zwane gesta (łac. czyny, dokonania).

Annalistyka (łac. annus - rok) - rocznikarstwo - historiografia; unieśmiertelnienie spraw Polski; noty prowadzone krótkimi zdaniami orzekającymi, niezależnymi od siebie.

W Polsce pierwszym rocznikiem był w otoczeniu biskupa Jordana z 970 roku (965 - Dobrouca venit ad Mesconem - Dobrawa przybywa do Mieszka; 966 - Mysco dux baptisatur - Książę Mieszko zostaje ochrzczony); uzupełniany do około 1000 roku padł ofiarą rabunku Czechów.

„Rocznik kapitulnego krakowskiego (dawnego)” Lambert

„Rocznik świętokrzyski dawny” układany w Krakowie.

Roczniki to suche informacje. Dopiero w XIII w. nabiorą charakteru narracyjnego zaczerpniętego z kronikarstwa.

Podtrzymywanie roczników zaniknie w XVI w.

W XII w. państwo polskie doznało głębokich wstrząsów (m.in. zamieszki wewnętrzne a Władysława Hermana, zmagania o tron Bolesława III Zbigniewa, najazdy cesarza Henryka IV - 1109);

Wtedy przybył do Polski nieznany kronikarz Gall Anonim - spisał dzieje Polski do 1113 roku).

Praca na polecenie Bolesława, cel: historiograficzny - dane o państwie; publicystyczny - uwydatnienie walorów władcy, aby przysłonić grzech brata; polityczny - danie wiary, że Polska będzie monarchią.

Opisał kult wolności Polaków, narodowe zalety oraz uzasadnił prawo do walki o suwerenność.

Reguła trójdzielności: triada imienników - Chrobrego, Szczodrego, Krzywoustego; 3 księgi z listem dedykacyjnym oraz wierszowanym epilogiem (streszczeniem księgi, treść urozmaicona jedną pieśnią)

Sposób kreowania Bolesława typowy dla ówczesnego dziejopisarstwa - gesta (gatunek historiograficzny o tematyce świeckiej, zwłaszcza rycerskiej);

Różnica między gesta a kroniką: gesta skupienie treści wokół jednej jednostki, swoboda budowy (nie uwzględniały chronologii dat), artyzm narracji;

- kronikarz użył modnej sztuki dyktowania ars dictandi;

- posłużył się prozą, która miała rytm połączony z rymami przejawiającymi się na końcu zdań;

- efektowne było użycie onomatopei w opisach batalistycznych;

- nowatorskim pomysłem było umieszczenie wierszy w prozie;

Wiersze: ośmiozgłoskowce trocheiczne, piętnastozgłoskowce trocheiczne;

Z Anonima korzystali inni kronikarze; proza rytmiczna i rymowana będzie pojawiała się w utworach polskich.

Najstarsze rękopisy i dzieła przepadły; kopie pochodzą z XIV w.

Kolejnym dziełem jest kronika Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, dzieło podjął na zlecenie Kazimierza Sprawiedliwego około 1190 roku.

Kronikarz - patriota (głosił ideę zjednoczenia państwa, świadomość narodową), podnosił rangę Małopolski równoważąc wielkopolskie tradycje państwotwórcze.

Kronka podzielona na 4 części (od roku 1202):

1 księga - cykle podań małopolskich i wielkopolskich sprzed nastania historycznej dynastii;

2 księga - informacje zaczerpnięte z kroniki Galla do około 1110 roku;

3 księga - wydarzenia z lat 1110 - 1173 po schyłek życia Bolesława Kędzierzawego (według tradycji ustnej);

4 księga - opis rządów Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego;

Kompozycja dwudzielna: 3 księgi to poprzedzony prologiem dialog (rzadkie w tej epoce), narrator opowiada, komentator osądza; księga 4 poprzedzona prologiem i narracja ciągła;

Urozmaicenie wstawkami wierszowanymi, bajkami, legendami;

Epicedium po zgonie Kazimierza Sprawiedliwego, biegłe użycie języka łacińskiego, zdania rozbudowane - popis erudycyjny, zrobiono 30 kopii - to świadczy o poczytności;

„Kronika wielkopolska” - z inspiracji Przemysła II lub jego otoczenia w XIII w. - śmierć władcy w 1296 przerwała pisanie kroniki, autor kontynuował dzieło Kadłubka (autorem prawdopodobnie był duchowny z Poznania);

„Kronika polska” vel „Kronika polsko - śląska” - XIII/XIV w.;

„Kronika węgiersko - polska” napisana przez Marcina zwanego Polakiem;

Hagiografia - odmiana biografistyki parenetycznej - kreowała postaci, które posiadały cechy godne naśladowania: całkowite oddanie się Bogu i Kościołowi, ofiara z życia dla zbawienia duszy; gatunek ten dokumentował dzieje;

Pasje - opisy męki, legendy szerzyły cześć świętych;

„Legenda aurea” Jakuba de Voragine;

Motyw wiernego męczennika sługi Bożego;

Kościół X w. uporządkowal procedurę orzekania o świętości zmarłych wiernych;

Dwa typy relacji hagiograficznej: żywot właściwy oraz mirakla czyli opisy cudów kanonizowanego;

Pierwszy polski święty to Wojciech Adalbert (kanonizacja 999) - jego żywot spisał Jan Kanaparius („Żywot i męka świętego Wojciecha męczennika”);

Kolejne dzieło hagiograficzne to „Żywot pięciu braci” - autor Bruno z Kwerfurtu;

Następnym tematem był żywot świętego Stanisława (zginął z powodu Bolesława Śmiałego)- „Vita sancti Stanislai episcopi Cracoviensis” - Wincentego z Kielczy (dominikanina); motyw ten będzie obecny w polskiej sztuce i literaturze;

Salomea równa Leszka Białego (żona króla Halicza Kolomana) oraz Kunegunda vel Kinga (zachowała czystość małżeńską) - węgierka, żona Bolesława Wstydliwego; autor wylicza cnoty i cnoty św. Kingi - nawet cuda (wskrzeszenie zmarłego);

„Miracula sanctae Kyngae” - 21 relacji o cudach błogosławionej Kingi;

Św. Jadwiga śląska - żona Henryka Brodatego - zorganizowała przytułki dla trędowatych niewiast, straciła 6 dzieci, czystość małżeńska, działalność charytatywna na modłę franciszkańską;

Gertruda - córka Mieszka II i Rychezy - wyuczona łaciny w klasztorze benedyktynek; pisała o swoich przeżyciach m.in. o śmierci męża (Izjasława) i dwóch synów; układała modlitwy po łacinie XI w.; „Codex Gertrudiamus” - psałterz z X w. - brak dowodu, że jest autorstwa Gertrudy Mieszkówny; 93 teksty - „Ego Gertruda”;

„Gaude Mater Polonia” („Raduj się Matko Polsko”) - na cześć św. Stanisława ze Szczepanowa; w 11 strofach 4- wersowych;

„Exultent hodie iugiter” („Niechaj śpiewają dziś pospołu”) - o św. Jadwidze śląskiej;

Epigrafika - opatrywanie napisami przedmiotów i budowli (w Polsce pojawił się z chrześcijaństwem); służyło to celom uroczystym i urzędowym; ryto je na oznakach dostojeństw, monetach, pieczęciach, tympanonach i grobowcach; mało znamion artyzmu; na dziełach sztuki forma wierszowana;

Odmiana heksametru „leonińskiego”;

„Carmen Mauri” - „Pieśń Maura” - zaginęła, (możliwe, że tytuł to: „Mauri Carmen de Petro comite Polonie”); opiewanie palatyna Piotra Włostowica, dramat jego upadku, był podstępnie oślepiony, ofiara nienawiści niewieściej, pomszczony przez Rogera, kilkaset heksametrów; Maur napisał ja wkrótce po wydarzeniach; rysy gatunkowe gesta;

Liturgia miała w sobie zaczątki dramatu i sztuki teatralnej; ukazywane epizody z Biblii szczególnie w okresie Wielkiego Tygodnia i Bożego Narodzenia - wszystko przeplatane ceremoniami, obrzędami liturgicznymi; obowiązywał język łaciński, śpiewano antyfony, hymny, responsoria, psalmy; rozwinięta symbolika i gestykulacja ponieważ ludność nie rozumiała słów;

Wykształciło się kilka dramatów liturgicznych:

- „Visitatio…” lub „Officium sepulchri” - czyli „Nawiedzenie Grobu” (zwyczaj spotężniał od wypraw krzyżowych); kończy się hymnem „Te deum laudamus”;

- „Processio pro Dominika Palmarum” - procesja na Niedzielę Palmową;

„Księga założenia zakonu świętej Marii w Henrykowie” - literatura klasztorna, cle historiograficzno - prawny, aby po latach nie było wątpliwości, że właścicielami klasztoru są cystersi;

Uczeni Polacy:

- Witelon Ślązak (1230 - 1314) - duchowny, nauczyciel, prawnik, matematyk, fizyk, filozof; „O optyce” wydanie w XIV w. w Norymberdze;

- „Antipocras” - Mikołaj z Polski (dominikanin) - medycyna;

Autorzy są przykładem samodzielności intelektualnej i rozwijającej się kultury na terenie Polski.

ROZDZIAŁ III „WCZESNE PIŚMIENNICTWO POLSKIE”

Łacina - uniwersalny język Kościoła; w Polsce z dodatkami języka narodowego np. nazwy etniczne, wyrazy nie znajdujące odpowiedników w łacinie.

Pismo Mieszka I do papieża w 990 - 992 - nazwane „Dagome iudex”;

Kilka tekstów, w których łacina przeplatana była z polszczyzną, od XIII w. zalążki pisowni polskiej;

70% nazewnictwa kościelnego wywodzi się z pośrednictwa Czechów;

Przekłady: „Pater noster” (stąd „pacierz”); „Ave Maria”; „Credo”;

Kaznodziejopisarstwo: już w II poł. X w. w języku słowiańskim; kaznodzieja: „głosiciel kazań”;

Od XII w. porządek tematyczny kazań: cykl kazań niedzielnych od Adwentu do 25 niedzieli po Zielonych Świątkach oraz na uroczystości świętych od Andrzeja do Katarzyny (25XI);

Ars praedicandi (sztuka retoryczna) - logiczna struktura z elementami retoryki + rytm i rymy;

Sposób mówienia zależał od odbiorców: na wyższym poziomie alegoryczność, myślenie abstrakcyjne: na niższym - opowiadania, przykłady z życia;

Popularne zakony żebracze: franciszkanie (w Polsce od 1236) i dominikanie (w Polsce os 1222);

„Kazania świętokrzyskie” - II poł. XIII w. - do dzisiaj przetrwało nie w całości 5 kazań: na dzień: św. Michała (29IX), Mikołaja (6XII), Bożego Narodzenia (25XII), Trzech Króli (6I), Matki Bożej Gromnicznej (2II), na dzień św. Katarzyny (25XI) - zachowało się prawie całe kazanie; nazwa pochodzi od klasztoru benedyktynów w Łyścu gdzie był ten tekst; utwór dwujęzyczny - łacińskie wstawki (np. cytaty z Biblii); wyszukany styl, dopieranie synonimów, rozbudowanie epitetyki, świadoma aliteracja i powtórzenia; wysoki poziom intelektualny oraz zdolności literacki autora;

Alegoreza - metoda odkrywania utajonych, istotnych treści pod zewnętrznym znakiem;

W Starym Sączu w klasztorze klarysek wykonywano obrządek dla wzrostu polszczyzny - mówi o tym żywotopis Kingi, że księżna poświęcała Bogu 10 psalmów w mowie ludu. - „Psałterz Kingi”

„Psałterz Dawida” - myśli, doświadczenia, przeżycia względem Boga - tłumaczenie psalmów na prośbę Kingi na język polski. 100 lat później powstał psałterz floriański.

Sławne zdania w języku polskim (zapisały się w średniowiecznej literaturze):

- 9 kwietnia 1241 - bitwa pod Legnicą - Henryk Pobożny: „Gorze [nieszczęście] się nam stało.”

- „Księga henrykowska” autorem opat Piotr - w 1200 roku osadnik powiedział do żony: „Day ut ia pobrusa, a ti poziwai” (Daj, niech ja pobruszę, a ty poczywaj);

„Bogurodzica” - pierwszy hymn narodowy; „carmen patrium” - pieśń ojczysta (Jan Długosz); śpiewano ją „more majorum” (obyczajem przodków) w ważnych chwilach; nagromadzenie archaizmów świadczy o jej starodawności; deesis - trimorphion - odpowiednik ikonograficzny pochodzący z tradycji bizantyńskiej); fresk w Tumie pod Łęczycą z 1161roku;

Zawołanie Kyrie eleison obok Alleluja - bardzo popularne w tamtych czasach. W Czechach brzmiało: „Hospodine pomiluj ny”;

Utwór kunsztowny świadczący o wielkim talencie autora, który jest najlepszym poetą polskim przed Kochanowskim; ze słowami doskonale współbrzmi melodia - nie odnaleziono jej pierwowzoru dlatego uważa się za utwór oryginalny ;

Dzieje poezji polskiej otwiera wielkie arcydzieło.

ROZDZIAŁ IV „UNIWERSYTET I DRUK - OŚWIATA I KSIĄŻKA”

Koronacja Władysława Łokietka w 1320 roku przywróciła Polsce koronę i suwerenność; następnie rządy Jadwigi i Jagiełły oraz unia personalna Polski i Litwy, walki z zakonem krzyżackim - Grunwald 1410 przyczyniły się do uzyskania przez Polskę statusy mocarstwa;

Kulturalny wzrost Krakowa - gromadził wielkie intelekty oraz twórców.

W XIV i XV w. pojawiły się spory dogmatyczne uczelni z zakonami, schizma w Kościele, niewola awiniońska papieży to doprowadziło do tego, że coraz częściej organizowano sobory. Tam ustalano dogmaty na dotyczące wiary. Na soborach dużą rolę odgrywała delegacja polska z powodu założenia przez Kazimierza Wielkiego uczeni (była odnowiona przez Jadwigę i Władysława Jagiełłę);

W XII w. powstawały uniwersytety: w Paryżu - teologia i Bolonii - prawo;

W XIV w. powstało w Europie około 14 uczelni;

Wyjazdy za granicę dla Polaków były kosztowne i niebezpieczne dlatego niewielu mogło wyjeżdżać i studiować w Europie. Dzięki Akademii w Krakowie nauka stałą się bardziej dostępna.

12 maja 1364 otworzono uniwersytet w Krakowie (bez teologii) - siedem sztuk wyzwolonych: trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka oraz quadrivium: arytmetyka, astronomia, geometria i muzyka;

Po kilkudziesięciu latach akademia podupadła działanie wznowiono dzięki Jadwidze i Jagielle w 1397 roku tym razem z katedrą teologii.

Trzy czwarte magistrów to plebejusze (chłopi i mieszczanie) - świadczy to o tym, że nie tylko stany wyższe mogły się kształcić; w większości wykładowcami byli duchowni również znajdowali miejsce w kancelarii królewskiej - wymagana była biegłość w prawie, dyplomacji i obsługi dokumentalistycnej. Sławny Zbigniew Oleśnicki - biskup krakowski, kardynał, mecenas, polityk, sekretarz króla. To z kancelarii króla informacje czerpał Jan Długosz pisząc kronikę.

Wzrost intelektualny wśród zakonników. Przede wszystkim u dominikanów i odłamie franciszkanów - bernardynów (zdobyli wielką sympatię szlachty i plebsu, byli znakomitymi kaznodziejami).

Przełomowym momentem było przybycie druku. Do XIV w. zamawiano pergamin dopiero później powstawały młyny papiernicze w Polsce.

W Polsce funkcjonowały skryptoria w zakonach - nie nadążały z przepisywaniem ksiąg. Przybyło skrybów, introligatorów, luminoforów.

Gutenberg wynalazł druk przed 1440 rokiem. Powielono w 2 lata 200 egzemplarzy Biblii.

Do XVI w. głównym językiem był łacina potem wprowadzono w drukarniach języki narodowe. Piśmiennictwo pozostało dwojakie łacińskie oraz polskie; mnogość przekładów polskich i przeróbek łacińskiej twórczości religijnej i rodzinnej. Ważnym faktem jest to, że w końcu piśmiennictwo straciło bezimienność.

ROZDZIAŁ V „DZIEJOPISARSTWO - OD DZIERZWY DO DŁUGOSZA”

Główną dziedziną literatury XIV i XV w. była historiografia. Rocznikarstwem zajmowały się kapituły i klasztory. Do roczników dodawano informacje i uzupełniano notatki dlatego nabrały charakteru kroniki.

W XIV w. skopiowano kronikę Galla Anonima (najstarsza zachowana kopia) oraz dwa razy kronikę Kadłubka.

Janko z Czarnkowa podjął się syntezy historycznej, której realizatorem był Jan Długosz.

„Cronica Polonorum” dzieło podjęte przez XIV w. franciszkanina z Krakowa określanego mianem Dzierzwy (lub Mierzwy) - spisał historię od powstania Polski do jego czasów. Informacje czerpał z Kadłubka, Wincentego z Kielczy oraz przekształcił roczniki w całość epicką; oryginał zaginął - istnieje kopia z XV w.

W XIV w. próbowano dokonać syntezy całkowitej ze wszystkich źródeł historycznych (np. Kroniki Galla Anonima; Kadłubka; „Kroniki Wielkopolskiej”; roczników) - stworzył ją Janko z Czarnkowa - szlachcic, duchowny, przeciwny Andegawenom, skazany na banicję za naruszenie grobu króla, po kilku latach osiadł w Gnieźnie gdzie zajął się dziejopisarstwem.

„Kronika wielka” - oryginał zaginął; na początku jest opis panowania Kazimierza Wielkiego, kończy się rokiem 1384 („Cronica magna”) - Janko z Czarnkowa; kronika posiada rysy pamiętniczek; przeważają epizody wielkopolskie; stronnicze ukazywanie faktów i subiektywna ocena - panowanie Elżbiety i Ludwika Węgierskiego przedstawione w czarnych barwach; doskonały faktograf odsłaniający przed czytelnikiem ciąg przyczynowo - skutkowy; styl niewyszukany, bez ozdobnych tropów, łacina zwyczajna z polonizmami - można wnioskować, że kronika jest w stanie roboczym - autor zmarł przedwcześnie; dzieło wydrukowane dopiero w XVIII w.;

„Chronica principium Poloniae” - powstała między rokiem 1382 - 1386, („Kronika Książąt Polski”); losy Śląska do 1370, pierwsza część do kresu panowania Krzywoustego, druga od Kazimierza Wielkiego do Jadwigi Andegaweńskiej; losy książąt mają charakter exemplów dobra i zła; Autorem Piotr z Byczyny;

Dzieło Jana Długosza - ukoronowaniem dziejopisarstwa polskiego. Autor pochodził z roku rycerskiego z herbu Wieniawa, 3 lata studiował na Akademii Krakowskiej. Został zatrudniony jako sekretarz Zbigniewa Oleśnickiego. Był arcybiskupem - nominatem lwowskim. Nauczał synów Królewskich. Dedykował dzieło Oleśnickiemu; do dziejów Polski dołączał informacje o państwach, z którymi kraj miał do czynienia.

Pierwszym etapem pracy było znalezienie informacji (np. z archiwów diecezjalnych) - dokumenty, roczniki, protokoły, przekazy ustne, własne oświadczenia;

Organizacja dzieła w charakterze annalitycznym - czyli według dat rocznych - dlatego prymarny tytuł brzmi: „Annales Poloniae” - „Roczniki Polski”.

W trakcie pisania kroniki Długosz pisał inne dzieła np. „Księga wyposażenia diecezji krakowskiej” i „Banderia prutenorum” - wizerunek i opisy techniczne chorągwi krzyżackich.

Długosz podzielił „Roczniki…” na 12 ksiąg: 1 - 10 treść od czasów bajecznych do 1409 roku; 11 - grunwaldzka - od 1410 - 1430; 12 - pięćdziesiąt lat współczesności;

Pole widzenia autora - bardzo szerokie - nie tylko suche informacje, ale także opisu ślubów, pogrzebów, uroczystości, najazdów, bitew, obyczajów, klęsk żywiołowych, epidemii, ciekawostki, opisu ważnych potraci (portretowanie) np. Zawiszy Czarnego.

„Historia Polski” - zaczyna się od opisu ziem, na których mieszkały narody, których dzieje chciał przedstawić. Opisał bóstwa pogańskie, w które wierzyli Lechici; walory artystyczne: portretowanie postaci, opisy scen batalistycznych, wprowadzenie dialogów, polskich zdań; Długosz oddał dzieło nieukończone; nie oddano do druku ze względu na dobre imię wpływowych rodów i kleru oraz bezpieczeństwo państwa. Całość opublikowano dopiero pod koniec XIX w.

ROZDZIAŁ VI „TRAKTATY, MOWY I ŻYWOTY”

Stanisław ze Skarbimierza - studiował na Uniwersytecie Praskim, magister nauk wyzwolonych oraz doktor dekretów; duchowny, spowiednik Jadwigi; przyczynił się do odnowy Studium Generale; pierwszy rektor Akademii; sława oratora między latami 1390 - 1431. Ułożył 500 kazań i mów o tematyce teologicznej, kościelnej, liturgicznej, moralnej, okolicznościowej, np. kazanie nad trumną św. Jadwigi, na otwarcie Uniwersytetu; do zwykłego ludu mówił w języku polskim; kazania miały wysokie walory stylistyczne: rozbudowane zdania z anaforami, figuralność alegorii, metafory, szeregi epitetów, aliteracje, figury etymologiczne; wzorem języka i stylu dla autora była „Wulgata”.

Popularny temat to „wojny sprawiedliwe” („De bellis iustis”) - uwarunkowania wojny godziwej (zależy od przyczyn celu i środków wykonawczych, aprobaty Kościoła, obrony ojczyzny) oraz obecność pogan w walce między ludami chrześcijańskimi (godziwy cel na to pozwala);

Paweł Włodkowic - studiował w Pradze i Padwie, doktorat z dekretów, był rektorem Akademii 1414 - 1415; dyplomata i polityk; pisał traktaty przeciwko Krzyżakom; traktat na sobór w Konstancji (1414 - 1418); pochylał się nad zasadnością stosowania siły w imię wiary, nad kompetencjami papieża i cesarza;

Rozprawy m.in. „O władzy papieża i cesarza względem pogan”. Memoriały na użytek cesarza Zygmunta Luksemburczyka „Oczy” oraz do papieża Marcina V „Aby ujrzeć”; dzieła te miały strukturę traktatów, po tezie głównej następował wywód złożony z alternatywnych pytań i replik, potem zamknięcie wnioskami, czasami poprzedzone streszczeniami; struktury schematyczne, przejrzyste; argumenty czerpał z Biblii, źródeł kanonistycznych oraz dzieł teologów.

Jan Ostroróg - doktor uniwersytetu w Bolonii, pochodził z rycerskiego rodu, kasztelan, dyplomata; „Memoriał o uporządkowaniu Rzeczy Pospolitej na sejm walny Królestwa” (przypuszczalna data powstania między 1455 - 1477) - problemy: stosunek państwa do Kościoła i sprawy natury świeckiej; skierowany do kasztelanów i wojewodów;

Orientacja ideologiczna człowieka, który uznał wyższość państwa na Kościołem, całkowita suwerenność władcy (władza monarsza posiadała sankcje boską); kompetencje Kościoła powinny ulec ograniczeniu, naprawa moralna kleru, bezkrytyczność do tego co polskie;

Inne tematy: naprawa jurysdykcji - uporządkowanie sądownictwa; umocnienie organizacji militarnej (np. objęcie plebsu obowiązkiem obrony kraju); żądanie, aby poczesne miejsce zyskała polszczyzna; styl nieartystyczny);

Jan z Ludziska - mistrz artium (1422); doktor medycyny (Padwa); orator - praktyk; przemowy np. sławiące zalety umiejętności krasomówczych; mowa pochwalna na cześć filozofii; panegiryzm - pochwała rodu i ojczyzny elekta Kazimierza Jagiellończyka; program reformy państwa - zniesienie niewoli chłopów; jego oratorstwo nie było oryginalne - fragmenty przemówień włoskich np. Boccaccia, Giovanniego.

Peregryn z Opola - dominikanin ze śląska; na przełomie XIII i XIV w. ułożył zbiór kazań (121) m.in. na temat polskich świętych (Wojciecha, Stanisława, Jadwigi, Kingi);

Jakub z Paradyża - cysters; propagator reformy Kościoła; traktat eklezjologiczny „Determinatio” („Określenie”);

Hagiografia - żywoty niejednokrotnie spisywane były w kronikach oraz wygłaszane jako kazania w dzień danemu świętemu poświęcony.

Modlitewnik Władysława Warneńczyka - 77 kart, pisanych kursywą, modlitwy łacińskie, spisane, aby czytającego wprowadzić w oczyszczenie wprowadzające w trans uświęcony, pozwalający na odczytanie myśli ludzkich z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości - było to możliwe dzięki magicznemu kryształowi, poprzez który myśli odkrywane były przez czterech archaniołów; cele magiczne, formułki głębokiej starodawności; „Modlitewnik…” nie zachowany w całości;

ROZDZIAŁ VII „POEZJA ŁACIŃSKA XIV - XV WIEKU”

Dwa systemy wersyfikacyjne: 1.izosylabizm prozodyjny, zaprawny rymami; 2. wiersz metryczny (najczęściej heksametr i dystych elegijny); teorię wiersza zaczęto wykładać na Uniwersytecie w Krakowie (na wydziale sztuk wyzwolonych);

Marek Opatowiec napisał „Metrificale” („Podręcznik wiedzy o wierszu”) zbudowane z 79 dystychów elegijnych;

Kultura poetycka w Polsce na coraz wyższym poziomie - znajomość wersu iloczasowego i rozmaitych struktur stroficznych;

W XIV i XV w. nie stworzono żadnego wielkiego dzieła; przechowały się tylko drobne utwory; wiersze nie zawierały przeżyć osobistych autora, opisu przyjaźni czy miłości. Popularna była tematyka okolicznościowa, opisy przeżyć zbiorowości jako podmiotu albo świadka wydarzeń publicznych.

Rym i rytm były wykorzystywane w dydaktyce: łatwiej zapamiętywało się formy wierszowane;

Lirykę religijna układali duchowni; na początku bezimienni potem podpisując się akrostychami; gatunki: hymny, oficja rymowane, pieśni, sekwencje;

Sekwencja napisana przez Piotra Polaka (przed poł. XIV w.) „Przez krainy świata wiernych Chrystusa” - w języku łacińskim;

Jan Łodzia z Kępy - 1345 biskup poznański „Na chwałę przewodnikowi ku świętości” - o św. Wojciechu;

Poezja świecka w XIV w. to rzadkość: m.in. „O pewnym wójcie krakowskim Albercie” - po buncie przeciw Władysławowi Łokietkowi 1311/1312; tragiczny los przywódcy buntu - Alberta; 21 strof, dwudzielność utworu: 1 - 14 strofy - oskarżenia Fortuny; 15 - 21 strofy - pouczenie o błędzie politycznym i moralnym; zmarły Albert mówi żywym o swojej porażce - oratio a tumult - fikcja monologu wygłoszonego zza grobu - pierwszy raz w Polsce zastosowano taki pomysł; utwór przeznaczony do śpiewu (bo rymowane 7 i 8 zgłoskowce)

1 poł. XIV w. Frowin napisał „Antigameratus” czyli podpowiedzi, rady moralne, obyczajowe, praktyczne dla wszystkich stanów, aby odstręczyć postępowanie od złego ;

Stanisław Ciołek - ukończył uniwersytet praski, pochodził z Mazowsza, od 1400 pracował w kancelarii królewskiej; 1423 - został podkanclerzem; pisał listy „alegoryczne”: „De rosa” („O róży”) i „De maio” („O maju”);

„List osądzający małżeństwo króla Władysława z Granowską” - wzbudził skandal polityczny i obyczajowy; Alegoria: hasający po puszczy lew - król szukający żony, Maciora po licznych miotach - leciwa wojewodzina, Wieprz - zły doradca monarchy; autor popadł na jakiś czas w niełaskę, potem zajął się twórczością panegiryczną; liryka 1424 - 1428 - „Niechaj wdzięk świętego blasku”; na narodziny Kazimierza „Okiem dziejopisa”; „O grodzie krakowski” („Laks Cracoviae”) - 10 zwrotek; w jego twórczości przewijają się początki humanizmu;

Adam Świnka z Zielonej na Mazowszu - studiował na Akademii Krakowskiej, pracował w kancelarii królewskiej (1427); dwa najwybitniejsze dzieła zaginęły, ostały się: liczące 72 wersy epitafium Zawiszy Czarnego; epicedium o zmarłej Jadwidze Jagiełłównie; w poezje wtapiał zapożyczenia z poetów rzymskich np. Wergiliusza, Horacego, Owidiusza.

Liryka religijna: „Ave, virgo regia”; o Barbarze męczennicy: „Ave, virgo fons virtutum”; o patronach kraju św. Wojciechu: „Salve, sidus Polonorum” („Witaj ozdobo Polaków”) i Stanisławie „Zanoszą pienie niebios”.

Władysław z Gielniowa - bernardyn, patron Warszawy, pierwszy poeta dwujęzyczny: pisał po łacinie i po polsku; tematyka religijna, np. „Wymiary kar pokutnych wierszem” - dystych leoniński - na użytek spowiedników;

Tematyka świecka, miłosna, obyczajowa np. „Epistola ad dominicellam” („Lisy do panny”) z roku 1427, 1433 lub 1437; wiersz „Santo, d especiosa…” („Pozdrawiam cię urodziwa”) - autor anonimowy;

Ówczesne „iuvenalia” były tygodniem rządów żaków i obranego przez nich „króla”; wiersze sformułowane na ren czas - np. nieudolne: „Metra sancto Gallo” („Wiersze o św. Gawle”) - 15 X wigilia dnia św. Gawła; wyborowi króla towarzyszyła pieśń: „Brave regnum igitur” („Ogłasza się krótkotrwałe królestwo”); utwory na temat wad i zalet naszej nacji „Satira comica” itp.;

1444 - rok klęski pod Warną - lud nie wierzył w to, że dowódca zginął - tragedia narodowa; utwory tamtego czasu: „Ja Władysław byłem kiedyś chlubą Polaków”) - opowiada o tym, że król jest w czyśćcu bo złamał pokój z Turkami, ale obiecuje wrócić gdy naciągnie niebezpieczeństwo;

Mikołaj Kotwic (1490 - 1492) - duchowny z wielkopolski, doktor praw; utwór o konflikcie Zbigniewa Oleśnickiego z Kośmidrem Gruszczyńskim; satyra, cechy pamfletu, żartobliwy panegiryk kontrastowość gwałtownego Kośmidra i łagodnego prymasa;

Mikołaj Oloch pisał satyry, pisał przeciwko hierarchizacji społeczeństwa, przywilejom ze względu na stan, płeć, zamożność, zapożyczał od starożytnych i średniowiecznych autorów;

ROZDZIAŁ VIII „DRAMAT I TEATR”

Dramat rozwijał się najdowolniej. Popularny stawał się w „Procesji Niedzieli Palmowej” oraz „Nawiedzeniu Grobu” - tematyka religijna;

„Coena Domini” („Wieczerza Pańska”) - Wielki Czwartek, szczególnie scena umycia nóg ;

„Depositio Crucis” („Złożenie krzyża”) - symboliczny fakt złożenia krzyża w grobie - Wielki Piątek

„Elewatio Crucis” („Podniesienie krzyża”) - Zmartwychwstanie; sobota;

Teksty zaczerpnięte z Ewangelii, dodatkowe didaskalia, wszystko po łacinie; w poł. XIV w. zanotowano pierwsze pieśni polskie na Zmartwychwstanie;

Boże Narodzenie: wierni brali udział w adorowaniu Dzieciątka w „jasłach” czyli żłobie - stąd nazwa jasełka; figurki Matki Bożej, Józefa i Jezusa z XIV w.

Oprócz dramatów liturgicznych wymienionych wyżej istniały moralitety i misteria:

Misterium - (grec. mysterion - „tajemnica”; łac. misterium „urząd”) - inscenizacje biblijne, hagiograficzne, apokryficzne; scena o konstrukcji symultanicznej - odkrywająca przed widzami wszystkie miejsca akcji wskazywane osobnymi mansjonami (łac. mansio - „dom”) - sztuki społeczności miejskich; tematyka religijna - wszystko inne dzieło rąk świeckich; w Polsce misterium nie zostawiło śladu;

Moralitet - dramat, łac. moralitas „obyczajowość”, odnosiło się do poezji etycznej, dydaktyczne wykładnie idei jak dobrze postępować, aby być zbawionym; Aurelius Prudentius Clemens „Psychopatia” (400 - 403) - łaciński poemat; walka o dusze bohatera, personifikacja dobra i zła; z bohaterem utożsamić się mógł każdy; „Skargi umierającego”; początki moralitetu w XII - wiecznej Anglii;

Aktorzy byli niekiedy potępiani za ich wulgarne zachowania, dlatego nazywano ich: „histronowie”, „jakulatorzy”, „rybałci”, „igrcany”, „błaznowie”, „rimari”;

Amatorskie przedstawienia żaków - przed św. Gawłem, śpiewy, rymowane kazania, zabawy;

ROZDZIAŁ IX „PROZA POLSKA XIV - XV WIEKU”

Język polski został poddany wpływom języka czeskiego (za panowania Karola IV, stworzono liczne teksty religijne, które były tłumaczone na język polski) i niemieckiego (osiedlenia na prawie niemieckim);

Dopiero w XIV - XV w. dojrzewała świadomość języka ojczystego - patronował Kościół;

Jan Stanka - katalog dwóch tysięcy nazw fauny i flory (słownik - łacińsko polski) - 1472;

1440 - Jakub Parkoszowic z Żurawicy w Sandomierskiem - pierwszy traktat o ortografii polskiej w języku łacińskim - analogiczny traktat Jana Husa (Czechy - wcześniej); polszczyzna powinna stać się równoprawnym wyrazicielem sztuki i historii polskiej;

W kazaniach przeznaczonych dla gminu po łacinie pojawiają się glosy polskie dla lepszego zrozumienia tekstu;

W XV w. istniały już pojedyncze samoistne kazania polskie;

Przenikanie języka polskiego do akt prawnych (zwyczajowe prawo polskie za czasów Kazimierza Wielkiego) - spisane po łacinie w Xv w. przetłumaczona na macierzysty;

W sądach grockich - przysięgi po polsku (stąd roty): „Tak mi pomoży Bóg i Święty Krzyż” - w każdym wypadku spisywanie zeznań na słuch razem z dialektami;

Jadwiga Andegawenka - przyczyniła się do powstania prac w języku polskim i czytała wiele ksiąg przełożonych z łaciny na język polski;

„Psałterz floriański” - przełożono go dla królowej na język polski; nazwa pochodzi od opactwa St. Florian - gdzie go odnaleziono; pierwotnie nosił nazwę „Żołtarz Dawidów” - powstał w skryptoriach klasztornych pod nadzorem biskupa krakowskiego Piotra Wysza z Radolina; manuskrypt dzisiaj liczy 296 kart pergaminowych; teksty w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim; łaciński zaczerpnięty z Wulgaty; Niemiecki z obszarów Śląska; Polski - tłumaczony przez trzy osoby;

Dzieło rozpoczęte w XIV w. ukończono na początku XV w.

Tłumaczenie Pisma Świętego: na użytek osobisty królowej Zofii wdowy po Jagielle; praca zbiorowa kilku tłumaczy; przerwano na tłumaczeniu Księgi Hioba - część dalsza to psałterz floriański (Księga Psalmów); „Biblia królowej Zofii” nie przetrwała do czasów współczesnych - drugi wolumen zaginął podczas II wojny światowej;

„Psałterz puławski” (od Puław gdzie w XVIII w. był przechowywany); 312 kart z drukiem gotyckim, używany jako modlitewnik; powstał w XV w.; rozróżnianie nosówek ą i ę; zapotrzebowanie na księgi psalmów;

W XV w. w obieg wszedł Nowy Testament - czytany przez szlachtę oraz plebs, niedozwolone przez Kościół;

Apokryfy - pochodzi ze starożytności (gr. apokryphos - ukryty), biograficzno - historyczne skupione wokół Chrystusa i innych postaci Ewangelicznych np. Matki Bożej; dopowiadanie Ewangelii, gatunek o kształcie epickim, zasilały kaznodziejstwo i hagiografię;

Doloryzm - kierunek pobożności pogrążonej w kulcie cierpienia Zbawiciela i Jego Matki; pasja Chrystusa; przykłady:

- „Rozmyślania przemyskie” - (bo przechowywane w Przemyślu) - 426 kart, powstał ok. 1500 roku: pierwsza część jest o Maryi i Józefie oraz dzieciństwie Jezusa; potem działalność Jezusa - oparte na 4 Ewangeliach - urwane na scenie przed Piłatem; podkreślenie cierpienia Maryi - współodkupicielki; pierwszy polski „romans duchowy”;

- „Historia umęczenia Pana naszego Jesu Krysta” - Kasper Hochfeder przed 1508 w Krakowie;

- „Żywot Pana Jesu Krysta” - spolszczony przez Baltazara Opeca;

- „Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej” (rodzaj kazania na Wielki Piątek) i Ewangelia Nikodema” (1544 Wawrzyniec z łaska, kopie ze starych rękopisów);

- „Rozmyślania dominikańskie” - 122 karty; koloryzm i idyllizm + miniatury ilustrujące treść sławną; Chrystus i Maryja cierpiący; opisy kaźni Chrystusa, aby wywołać u grzeszników katharsis; XV - XVI w.;

„Historyja Trzech Króli” - Wawrzyniec z Łaska przełożył dzieło karmelity Jana z Hildesheim - w XI w. w Kolonii - legenda o relikwiach - wielki ruch pątniczy;

„Kazania Gnieźnieńskie” - 1400 - zbiór kazań przetłumaczonych na język polski; na Boże Narodzenie, Zmartwychwstanie, Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, św. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, Marii Magdaleny, Wawrzyńca, Bartłomieja; obfitość szczegółów apokryficznych; autorem prawdopodobnie Łukasz z Wielkiego Koźmina;

„Kazanie na dzień Wszech Świętych” poprzedzone ośmioma błogosławieństwami z Ewangelii św. Mateusza;

Modlitewniki:

- Prywatne modlitewniki polskojęzyczne - dla niewiast z wyższych sfer;

- Godzinki na wzór brewiarza - kopia Wacław Ubogi;

- „Modlitewnik Nawojki” - własność wojewodziny poznańskiej Natalii vel Nawojki Bnińskiej - przełom XV i XVI w., autor spolszczył wkład obcy;

Najwięcej modlitw jest do Maryi jako pośredniczki między Bogiem a ludźmi; częsta anaforyka, wzbudzanie emocji, rymy;

Proza polska powstała między innymi dlatego by ci, którzy nie rozumieli łaciny mogli zrozumieć kazania;

Listy polskie:

- Bernard z Clairvaux (cysters z XII w.) - napisał do rycerza Jana z Mediolanu: „Epistoła świętego Bernarda niektóremu rycerzowi o rządzeniu czeladnym pisania” - dotyczyło sprawowania rządu nad domownikami, sługami;

ROZDZIAŁ X „POEZJA POLSKA XIV - XV WIEKU”

Twórcami poezji byli głównie duchowni - tworzyli dla wiary i Kościoła, tematyka odpowiadała potrzebom roku Kościelnego (liturgicznego), streszczała Ewangelię, dogmaty wiary;

Tematyka świecka pojawiła się w tematach poważnych, a czasami wręcz frywolnych;

Rym - pochodził od ars dictandi, poezji łacińskiej i czeskiej, jedno zdanie o dwóch członach zakończonych antykadencją i kadencją; 6 - 14 zgłoskowce, (najpopularniejszy 8 - zgłoskowiec);

Poezja meliczna - łącząca słowo z melodią;

Wiersze polskie między XIV a XVI w. przeszły od asylabizmu poprzez sylabizm, względny sylabizm do sylabizmu ścisłego (izosylabizmu);

W XV w. autorzy podpisywali się, zdarzały się także apostrofy do Boga o natchnienie; zbiory poezji religijnej - Jan z Przeworska (1435);

„Rotuła kolędowa” - poł. XV w. - Andrzej ze Słupi;

Wacław Ubogi z Brodni - spisał modlitwy, psalmy, pieśni;

„Legenda o św. Jerzym” - została spalona w 1944 roku;

„Bogurodzica” - nieprześcignione dzieło;

1360 - 1370 - pieśń rezurekcyjna „Wstał z martwych Król nasz, Syn Boży” - występował jako ciąg dalszy „Bogurodzicy” - dopełniane kolejnymi zwrotkami;

„Krystus z martwych wstał je” - stara pieśń wielkanocna;

„O wszego świata wszytek lud”, jednak najżywotniejsza była pieśń Maryjna: „Maryja czyste dziewice”, „Posłał przez anioły”, „Radości wam powiedam” - 1poł. XV w.

„Pieśń Sandomierzanina” - pieśń 1.: „Mękę Bożą spominajmy”; pieśń 2.: „Mamy wszyscy k temu się dziś brać” - odniesienia treści religijnych do wydarzeń świeckich;

Władysław z Gielniowa - bernardyn; do nabożeństw włączał pieśni w języku narodowym, układał też własne; najpłodniejszy poeta religijny polskiego średniowiecza;

„O Jezu Nazareński, o Królu żydowski” - 13 - zgłoskowiec; „Już się anieli weselą”, „Jasne Krystowo Oblicze”; Żołtarz Jezusow, czyli 15 rozmyślań o Bożym umęczeniu” - 1488 - naśladujących godzinki; „Kto chce Pannie Maryjej służyć”, „Świębodność Boga żywego”, „Anna, niewiesta niepłodna”, „Jezu, zbawicielu ludzi”;

Epickie pieśni hagiograficzne - charakterystyczne rysy legendowości i cudowności; np. pieśń o Stanisławie „Chwała tobie gospodzinie…” 1460;

Zaraz obok „Bogurodzicy” klejnot Polskiej średniowiecznej poezji: „Posłuchajcie bracia miła”; 38 - wersowe tzw. „Żale Matki Boskiej pod Krzyżem” inaczej „Lament (Planktu) Świętokrzyski” ze zbiorku „Pieśni łysogórskich”. Opisanie bólu Matki Bożej na Golgocie, monolog skierowany do Archanioła Gabryela i innych matek ziemskich; idee koloryzmu;

Meliczna liryka w XV w. o trojakiej postaci wierszopisarskiej:

- stychiczny utwór narracyjny;

- dialog;

- kompozycja stroficzno - dialogowa;

„Legenda o św. Aleksym” 1454; 8 - zgłoskowiec, pozbawiona zakończenia; istnieje wersja „małżeńska” o małżonce Aleksego - dziewicy porzuconej przez niego zaraz po ślubie - miała udział w świętości;

Psychoza śmierci - echa piśmiennicze również w Polsce;

- śmierć to zły owoc upadku pierwszego człowieka ciążący na całym narodzie ludzkim;

- byt doczesny jest epizodem, życiem zasługuje się na wieczność;

Tańce śmierci: makabryczny pląs pospołu żywych i umarłych, jedynym pewnikiem losu jest śmierć, która nikogo nie ominie, niezależnie od stanu społecznego;

„memento mori”, „mors omnia adaequat”(śmierć równo wszystko i wszystkich);

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” - 500 wersów 8 - zgłoskowca; anonimowe dzieło; zgon człowieka nabiera komizmu, brak zakończenia;

„Skarga umierającego” - 2 poł. XV w. - podobieństwo do czeskiej pieśni, przedzgonne biadania człowieka bo zmarnował życie, rozpacz wobec otwartego piekła, próba ratunku w miłosierdziu Bożym; zbliżenie do moralitetu;

Pierwszy tekst o tematyce świeckiej „Gospodnie, da mi to wiedzieć” - z apostrofą do Boga o natchnienie; 1400; autor podał swoje imię; „O stole chlebowym” - mówi o biesiadowaniu i kobietach przy stole jako ukoronowaniu; 144 wersy 8 - zgłoskowce; autor: Slota;

„Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” - cechy pamfletu polityczno - społecznego; zatarg między stanem możno - władczo - szlacheckim a mieszczańskim - zamordowanie 16 VII 1461 Andrzeja z Tęczyna przez tłum rzemieślników i pospólstwa krakowskiego; 6 osób skazanych na karę śmierci; wiersz potępiający mieszczan; 26 wersów od 8 do 17 zgłoskowca;

Spór społeczny - rycerze wiedli tryb życia ziemiański, wykorzystywali chłopów do pracy („Wiersz o kmieciej Chytrości”= „Satyra na leniwych chłopów”);

„Piosenka bezecna” - erotyk;

ROZDZIAŁ XI „POD ZNAKIEM HUSYTYZMU”

Husytyzm i humanizm - to dwa prądy, przetrwał humanizm;

Husytyzm - wyłonił się w Czechach, ruch narodowy, społeczny i religijny, potępienie materialnej potęgi Kościoła oraz niemoralności;

Poprzednikiem husytyzmu - wiklefizm (doktryna Jana Wiclefa) - mistrz na uniwersytecie w Oxfordzie, pozbawienie duchowieństwa wszystkich dóbr, przekształcenie hierarchii kościelnej w zrzeszenie wiernych, którego głową był sam Chrystus; swoboda w pojmowaniu Ewangelii;

Husytyzm - wpływ na jego powstanie miały tarcia stanowe i narodowościowe w Czechach - zwłaszcza w Kościele; Jan Hus - zapoczątkował ruch;

Jan Hus - głosił rozbieżność między nauką Kościoła a rzeczywistym życiem jego przedstawicieli; prąd cechował rygoryzm etyczny; rozpętał liczne konflikty w Czechach, które poruszyło całe chrześcijaństwo zachodnie; spalony na stosie w Konstancji;

Husytyzm do Polski przepłynął przez Śląsk, mało ludzi się nim zainteresowało, akcja antyhusydzka wzięła górę w Polsce;

Tłumaczenie Ewangelii na język pospólstwa (nieprawowierne księgi); przetrwał wiersz polski o kontekście ideologii wiklefizmu: autorem - kanonik Andrzej Gałka z Dobczyna (potajemnie przewoził z Cech dzieła reformatora angielskiego) - został zdemaskowany dlatego musiał uciekać na Śląsk - napisał list w obronie swoich przekonań „Pieśń o Wiklefie”(1449); 14 strof 5 wersowych 6 - zgłoskowców; rymy aa + bbb;

W XV w. ksiądz z Mazowsza stworzył tekst kazań o krytyce duchownych za ich niemoralność; apel aby nie popierali opłat (dziesięcin); krytyka przesadnego kultu świętych i ich relikwii);

Ganienie zabobonów, wierzeń i obyczajów pogańskich;

„Postylla husyty polskiego”;

ROZDZIAŁ XII „POCZĄTKI HUMANIZMU”

XIV w. - Włochy - początek humanizmu, koncepcje odrodzenia imperium rzymskiego; impulsy kulturotwórcze; Włochy zaczęły się rozwijać; nowi twórcy, artyzm;

Renesans - wprowadził Europę w nowożytność;

Humanizm - (homo -człowiek) - pochylenie się nad tym co człowiecze, antropocentryzm;

Odniesieniem i wzorem dla humanistów stała się uczona, literacka, estetyczna spuścizna starożytności rzymskiej i greckiej;

średniowiecze nie zerwało z twórczością starożytną; twórców rzymskich i greckich czytano niemal bez przerwy; nauka Arystotelesa, poezja Wergilego;

Od XIII w. rozbrzmiewało wołanie „Ad fondes” - do źródeł;

Od XIV w. zwrócenie się w stronę antyku;

Być humanistą znaczyło naśladować twórców antycznych, znać ich czyli mieć odpowiednie wykształcenie;

Francesco Petrarka (1303 - 1375) - otaczała go sława intelektualisty; zadatek nieśmiertelności przyszłych pokoleń; Bardzo były ważne uzdolnienia artystyczne;

Platon, Arystoteles, Horacy;

Platon - pojmowanie istoty poezji, pogląd na środki jej wysłowienia np. idea natchnienia; (wieszcze pobudzenie);

Arystoteles w „Retoryce” przewodnikiem po regułach wymowy; w „Poetyce” po uporządkowanej genealogii;

Horacy - „List do puzonów” pod tytułem „Ars poetica”;

W Polsce kiełkowanie idei z powodu:

- pobytu Polaków za ranicą;

- przywozu tekstów autorów starożytnych;

- korespondencji z humanistami;

- wizyty humanistów w naszym kraju;

Mikołaj Lasocki - humanista, dyplomata, mówca, mecenas sztuki;

Ci, którzy studiowali za granicą i byli humanistami to nieliczne jednostki; Piotr Wolfram, Jan z Ludziska, Piotr Gaszowiec, Jan Ostroróg;

1449 - prohumanistyczna reforma nauk wyzwolonych - zarządzona przez Jana Dąbrówkę - rektora uczelni (kanon lektur zawierał Wergilego, Owidiusza, Horacego, Stacjusza, komediopisarzy, Cycerona i Kwintyliana);

Cytowano Francesca Petrarkę i Giovanniego Boccaccia, Lorenza Vallę;

W wierszach pojawiła się topika mitologiczna;

---