Wyjaśnienie pojęcia „autorytet”
Podstawowe pojęcie stosowane przeze mnie w niniejszej pracy związane jest z autorytetem. Zagadnieniem autorytetu zajmują się takie nauki jak pedagogika, psychologia, socjologia i filozofia. W naukach społecznych funkcjonują różne koncepcje wyjaśniania autorytetu, ponieważ istnieje wieloznaczność w rozumieniu jego istoty.
Jednomyślnie podkreśla się, że jest to problem ważny. W pedagogice wskazuje się na znaczenie autorytetu nauczycieli, rodziców; w socjologii - autorytetu przywódców, zwierzchników; w psychologii - autorytetu osób znaczących (I. Jazukiewicz, 1999, s.60).
I mimo że zainteresowanie tym zagadnieniem jest tak duże w polskiej literaturze pedagogicznej niewiele jest znaczących opracowań na ten temat. A w okresie pogłębiającego się kryzysu autorytetów w całym współczesnym świecie, a także w naszym kraju byłyby one bardzo potrzebne.
Do rozważań naukowych pojęcie autorytetu trafiło z języka potocznego. Warto nadmienić, że termin ten pojawił się już w republikańskim Rzymie i pochodzi od łacińskiego słowa auctoritas (powaga moralna), a odnosi się do:
- „ogólnego uznania czyjejś powagi, wpływu, znaczenia;
- człowieka, instytucji, doktryny czy pisma cieszących się szczególną
pozycją w jakiejś dziedzinie lub opinii pewnych ludzi”
(Słownik Wyrazów Obcych, 1980, s.60).
W znaczeniu etymologicznym termin „autorytet” (łac. auctoritas - prawo własności, prawa ojca wobec dzieci, powaga prawna, moc prawa, dostojeństwo i władza, poważanie, szacunek) wyraża „ogólne uznanie, czyjąś powagę, wpływ, znaczenie”.
Poważanie takie może zdobyć i mieć poszczególny człowiek, a w sensie szerszym - grupa ludzi bądź instytucja. Oznacza to, że dany podmiot uznany społecznie za autorytet ma walory osobowe - umysłowe i moralne - w stopniu wybitnym. Dzięki temu stanowi wzór dla innych, staje się wiarygodny, pewny, miarodajny, zasługuje na pełne zaufanie. Wypracował w sobie wyjątkowe wartości, które zdecydowanie wynoszą go ponad przeciętność. Autorytetu jednak nie można zdobyć raz na zawsze. Osiągnięty etap dojrzałości - doskonałości osobowej i zawodowej ( w postaci kompetencji, umiejętności) - zobowiązuje do stałej i wytężonej pracy nad sobą w celu podnoszenia własnego morale ( M. Rusiecki, 2008, s.82).
Z czasem pojecie „autorytetu” ulegało społeczno - historycznym zmianom, zachowując jednak swoje rdzenne, starożytne znaczenie obejmujące wpływ, wzór, zaufanie, godność i szacunek posiadanych przez kogoś walorów osobowych (B. Marcińczyk, 1990,s.51).
Podejmując badania dotyczące autorytetu należało przyjąć jego jednoznaczne określenie. Opowiadając się za społecznym charakterem autorytetu, należy uznać, że autorytet nie jest zjawiskiem samoistnym, istniejącym samo w sobie i dla siebie, lecz jest to złożone zjawisko społeczne, które wynika ze specyficznych stosunków interpersonalnych i stanowi istotny element niektórych dziedzin życia społecznego, występuje np. w procesie wychowania, w pracy (E. Badura, 1981, s.53).
Złożoność autorytetu polega na tym, że można w nim wyróżnić dwie strony:
„stronę reprezentującą pewne wartości (formy myślenia, zachowania, wartościowania, ustosunkowania). W zależności od treści tych wartości można mówić o różnych rodzajach autorytetu, np. autorytet polityczny, społeczny, naukowy, wychowawczy, artystyczny itd.;
stronę wyrażającą uznanie i podporządkowanie stronie reprezentującej określone wartości” (tamże, s.54).
Istotę autorytetu ze stanowiska socjologicznego stara się ująć definicja sformułowana przez E. Durkheima w dziele pt. „Education morale”. Oto jej brzmienie:
„jest to cecha, w którą jest uposażona istota realna lub idealna w stosunku do określonych osobników, dzięki której uważana jest przez tych ostatnich za obdarzoną w moc wyższą od tej, jaka przypisują samym sobie”(Encyklopedia Pedagogiczna, 1997, s.35).
Jedną z pierwszych definicji autorytetu w polskiej literaturze pedagogiczno - psychologicznej stworzył H. Rowid, który autorytetem nazywa „pewną swoistą właściwość, tkwiącą immanentnie w osobie, względnie instytucji, dzięki której to właściwości podporządkowują się jej inne osoby, instytucje i grupy społeczne, w sposób mniej lub bardziej dobrowolny” (I. Wagner, 2005, s.36).
Nieco inaczej definiuje autorytet T. Gordon, postrzegając dwa jego znaczenia:
1) „wiedza, doświadczenie, kompetencje (ktoś jest autorytetem w swojej specjalności,
powołano specjalistę z autorytetem, wypowiedź opierająca się na autorytecie);
władza, prawo kontrolowania, prawo wskazywania, moc karania przy naruszaniu
reguł postępowania (szef dysponuje autorytetem wobec podwładnych, on postępuje autorytatywnie” (T. Gordon, 1996, s.176).
Z kolei K. Sośnicki przez autorytet rozumie „taki stosunek miedzy dwoma osobami, w którym jedna z nich uznaje wole drugiej, do tej woli się dostosowuje i ulega jej” (K. Sośnicki, 1958, s.10).
W znaczeniu pedagogicznym autorytet oznacza „ swoiste przymioty i kompetencje wychowawców zwiększające ich możliwości oddziaływania na wychowanków, przekazywania im wiedzy, postaw, wartości i formowania określonych umiejętności.
( Pedagogika PWN Leksykon, 2000, s.24).
Zdzisław Cackowski zauważa, iż szczególne znaczenie ma powiązanie autorytetu indywidualnego ze społecznym. Każdy człowiek może bowiem dysponować trzema rodzajami autorytetu:
- „w ł a s n y m, wynikającym w pełni z indywidualności, kompetencji, charakteru oraz osobowości będącego autorytetem;
- i n n y c h l u d z i (swojej rodziny, osób, do których imienia się odwołuje);
- i n s t y t u c j o n a l n y m, który może być, z kolei, związany z:
a) tytułem ( inżynier, profesor, generał),
b) zawodem (nauczyciel, ekonomista, rolnik),
c) funkcją lub urzędem (dyrektor, kierownik, prezes),
d) członkowstwem w określonej grupie społecznej (stowarzyszeniu, klubie, partii)” (A. Żywczok, 2006, s.34)
Autorytet jest pojęciem wieloznacznym. Może oznaczać osobę zasługującą na takie miano. Dla innych autorytet kojarzy się nie tyle z osobą, ile określonymi jej cechami, dzięki którym wysoko się ja ceni. Dla jeszcze innych autorytet jest relacją pomiędzy co najmniej dwiema osobami, tzn. osobą - „nosicielem” autorytetu i osobą, która nie ukrywa wobec niej swojego uznania i podziwu. W rozumieniu autorytetu jako relacji międzyosobniczej zakłada się, że o autorytecie nie można mówić poza układem wspomnianej relacji. To znaczy, że autorytet nie jest nigdy wartością samą w sobie, jak bywa to w przypadku takich pojęć jak inteligencja, pamięć, wyobraźnia, wiedza, siła woli itp. Autorytet stanowi z reguły wartość zależną od innych osób, a przynajmniej - jednej z nich. Chodzi mianowicie o osoby uznające innego człowieka za godnego podporządkowania mu się. Bez takiego uznania i gotowości ulegania istnienie autorytetu nie jest możliwe (M. Łobocki, 1994, s.5).
Autorytet rozumiany jako relacja międzyosobnicza jest zazwyczaj rezultatem „jedno lub dwustronnej interakcji między dwiema osobami, dwiema grupami lub osobą a grupą, w przebiegu której jedna ze stron nabywa tendencję do modelowania swojego sposobu myślenia lub ustosunkowania, lub zachowania zgodnie z wzorami myślenia, ustosunkowania, zachowania reprezentowanymi przez druga stronę” (M. Żebrowska, B. Łuczyńska, 1968, s.18).
Mówiąc o autorytecie jako o wyniku jednostronnej interakcji ma się na myśli fakt, iż osoba uznająca prestiż drugiej osoby nie w każdej sytuacji jej ulega, a osoba darzona autorytetem nie zawsze reaguje na sposób myślenia, odczuwania i zachowania osób pozostających pod jej wpływem. Tak więc autorytet jest zawsze relacja miedzy co najmniej dwiema osobami, z których jedna budzi uznanie drugiej.
Ponadto warto raz jeszcze podkreślić, iż nie sposób być autorytetem bez zyskania uznania i zaufania u innych ani też być autorytetem dla samego siebie. Nie można też uznawać kogoś za autorytet w określonej dziedzinie i być również dla niego autorytetem pod tym samym względem. Można wprawdzie cieszyć się autorytetem, ale z innych powodów niż te, dla których uznaje się kogoś za autorytet (M. Łobocki, 1994, s.6).
Przegląd typologii i rodzajów autorytetów
Analizując pojęcie autorytetu, dochodzimy do wniosku, ze poszczególne grupy społeczne uposażały w „wyższą moc” różne osoby i ich wytwory, w różny sposób w poszczególnych epokach historycznych i sytuacjach (Encyklopedia Pedagogiczna, 1997, s.36). Powstawanie autorytetu jest wynikiem społeczno - historycznych zmian w wartościach, tzn. historycznie uwarunkowanym zapotrzebowaniem na określone wartości i zanikiem dotychczasowych . Wartości leżące u podstaw autorytetu pozwalają na wyodrębnienie jego różnych typów i rodzajów.
W przeszłości żydzi i chrześcijanie, a później także mahometanie szukali w swoich świętych księgach odpowiedzi na wszystkie problemy życiowe, wierząc, że odpowiednia interpretacja pisma da zawsze zadowalającą odpowiedź. Podobnym autorytetem cieszyli się wielcy mędrcy antyku, jak na przykład Arystoteles, którzy potrafili swoimi genialnymi umysłami objąć całokształt ówczesnej wiedzy i moralności. Ten rodzaj autorytetu nazywamy integralnym.
W miarę rozwoju nauki i jej podziału na coraz węższe specjalności i dziedziny autorytety integralne zaczęły stopniowo zanikać. Jeszcze w renesansie autorytetem integralnym mógł się cieszyć Leonardo da Vinci, ale od VII wieku aż do naszych czasów pojawiają się już tylko autorytety cząstkowe. Wielcy matematycy, fizycy, chemicy, biologowie i przedstawiciele innych nauk stają się autorytetami tylko w granicach dyscyplin, które reprezentują, a często nawet w bardzo wąskich ich działach (I. Wagner, 2005, s. 58).
W klasyfikacji autorytetów prezentowanej przez M. Łobockiego odnajdujemy dychotomiczny podział autorytetów, autor na ogół wymienia je parami.
Mówiąc o autorytecie wyzwalającym, nawiązujemy do jego inspirującego i konstruktywnego wpływu na postępowanie osób, u których cieszy się on uznaniem. Autorytet taki ma szczególne znaczenie w pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. Okazuje się bowiem, iż wychowawca darzony takim autorytetem, mobilizuje swoich wychowanków do inicjatyw i podejmowania samodzielnych działań, pogłębia poczucie odpowiedzialności za własny rozwój.
Autorytet ujarzmiający natomiast wpływa nie z osobistych zalet czy zasług jego nosiciela lecz z wygórowanej ambicji i żądzy władzy.
W przypadku wychowawcy czy nauczyciela o takim autorytecie mamy do czynienia z osobą pragnącą bezwzględnie podporządkować sobie wychowanków poprzez stosowany wobec nich przymus zewnętrzny. Cel taki uzyskuje się w wyniku wydawania arbitralnych zakazów i nakazów, nieustannej i nużącej perswazji, w której nie ma miejsca na dyskusję i jakikolwiek kompromis.
Dla autorytetu wewnętrznego charakterystyczny jest fakt dobrowolnej uległości innych osób i gotowości do podporządkowania się ze względu na odczuwany podziw i uznanie. Autorytet taki zwykle przypisuje się osobie, której siła wpływu na innych tkwi nie tyle w jej sposobach postępowania czy stosowanych przez nią technikach oddziaływań, ile w jej cechach charakteru i wartościach jaki uznaje i konsekwentnie realizuje w życiu codziennym.
O autorytecie zewnętrznym natomiast mówi się, gdy takie podporządkowanie nie jest dobrowolne. Osoba o takim autorytecie ma moc wywierania wpływu na innych nie tyle dzięki swym osobistym przymiotom, ile zajmowaniu ważnego stanowiska w hierarchii władzy lub pełnieniu funkcji upoważniającej do formalnego podporządkowania sobie innych. Pod tym względem autorytet zewnętrzny jest tożsamy z autorytetem instytucjonalnym, urzędowym lub formalnym (M. Łobocki, 1994, s.7).
Wyjątkowo ważny z pedagogicznego punktu widzenia jest również autorytet moralny, zwany tez osobistym. Pozostaje on w ścisłym związku z łacińskim słowem auctoritas, oznaczającym godność, poważanie , prestiż. Właściwości te łączą się nie tyle z wiedzą, umiejętnością twórczego myślenia czy kompetencjami zawodowymi, ile z przejawianiem pewnych cech charakteru oraz działaniem na rzecz innych ludzi, zwłaszcza potrzebujących pomocy. Osoba o takim autorytecie staje się dla innych wzorem postępowania moralnego i na tym polega jej niebywała siła wywierania konstruktywnego wpływu na sposób myślenia i postępowania innych ludzi. Dlatego właśnie wychowawcy i nauczyciele cieszący się autorytetem osobistym istotnie oddziałują na rozwój społeczny i moralny swoich podopiecznych (I. Wagner, 2005,s.65).
Dla pedagoga dydaktyka ogromnie znaczący, jest autorytet intelektualny (epistemiczny). „Charakteryzuje wykładowcę w pełni wiarygodnego, o wielkich horyzontach wiedzy, przekazującego ja innym w sposób kompetentny i oryginalny, trafny i rzetelny. Poruszając się ze swadą w szerokiej przestrzeni trudnej problematyki, budzi on u swoich słuchaczy pełne zaufanie, a nawet podziw” (M. Rusiecki, 2008, s.86).
Autorytet deontyczny, nazywany również autorytetem przełożonego, jest rezultatem pełnienia przez jego posiadacza ważnej funkcji służbowej. Autorytet ten opiera się więc głównie na wypełnianiu obowiązków czy sprawowaniu specjalnej misji z racji piastowanego stanowiska. Osoby mu podlegające są na ogół przekonane, ze posłuszeństwo wobec dawanych im poleceń jest warunkiem sine qua non urzeczywistnienia także ich własnych pragnień. Przyjmują je z aprobata i łatwo się do nich dostosowują. Otrzymane polecenia nabierają więc charakteru uwewnętrznionych norm, reguł czy zasad postępowania, czyli akceptowanych wewnętrznych powinności. Mamy wtedy do czynienia z autorytetem deontycznym, uznawanym ze względu na poczucie solidarności z jego posiadaczem (M. Łobocki, 1994, s.7).
Bardzo dziś preferowany, dopasowany do myślenia demokratycznego, jest autorytet prawdziwy, oparty na partnerskim dialogu, pełnym, wzajemnym otwarciu, życzliwym i dobrowolnym współdziałaniu. Jego obopólnie chcianą przestrzeń spotkania stanowią wartości oraz powinności, wspólne ich rozumienie oraz wyrosłe z nich porozumienie coraz bardziej jednoczące zainteresowanych wcieleniem tychże wartości we własne życie (M. Rusiecki, 2008, s.89).
Prawdziwy autorytet odznacza się z reguły dwustronną relacją: osoby cieszącej się nim i osoby pozostającej pod jej urokiem i wpływem. Podstawą ich współdziałania są dialog, obopólne porozumienie, a nade wszystko dobrowolny udział obu stron. Osoby te łączą silne więzi, nacechowane życzliwością i wyrozumiałością, a także ideowo - powinnościowe w postaci wspólnych wartości i norm. Szczególne zobowiązania spoczywają na osobie cieszącej się takim autorytetem. Jest ona zobligowana do pełnienia służebnej funkcji wobec tych, którym zawdzięcza swój autorytet, a więc odnoszących się do niej z uznaniem i autentycznym poważaniem (I. Wagner, 2005,s.64).
Zarysowane lub zaledwie zasygnalizowane tu rodzaje autorytetu nie występują nigdy w postaci czystej. Najczęściej nachodzą na siebie i wzajemnie się uzupełniają. Na przykład nauczyciel uznany przez uczniów za autorytet deontyczny, cieszy się u nich nierzadko również autorytetem epistemicznym i vice versa. Ale nie oznacza to bynajmniej, że osoba o uznanym autorytecie deontycznym zasługuje bezwiednie na miano autorytetu epistemicznego. W procesie wychowania oczekuje się ujawnienia zwłaszcza autorytetów tej miary, co autorytet moralny, wyzwalający i prawdziwy, a także autorytet epistemiczny i deontyczny, zorientowany zwłaszcza na solidaryzowanie się z jego nosicielem (M. Łobocki, 2002, s.116).
Rola autorytetu w wychowaniu
W literaturze pedagogicznej pomijano fakt, że autorytet i wychowanie to zjawiska równoważne. Przyjęto jego społeczno - naukowe rozumienie, że są to fakty społeczne. Trzeba jednak wyróżnić tu dwa ujęcia: autorytet jako właściwość osoby oraz jako relacja społeczna. Pierwszy pogląd znamy z codzienności. Przyznajemy autorytet tym osobom, które kompetentnie działają, np. nauczycielowi za jego wiedzę. Drugi pogląd jest charakterystyczny dla dyskusji naukowej. Na tym polu łatwiej jest wyjaśnić związek autorytetu z wychowaniem. Autorytet rozumiany jest tu jako pełnienie pewnej roli. Jest to szczególny związek, którego pierwszy człon stanowi działanie osoby znaczącej, a drugi człon to jej naśladowanie. Obydwa człony uzupełniają się nawzajem (F.W. Kron, 1996, s.14).
Rola autorytetu w wychowaniu jest bardzo ważna, ponieważ każdy człowiek potrzebuje punktu odniesienia, kogoś lub czegoś co mógłby uznać za rodzaj wsparcia. Niemal
każdy człowiek chciałby mieć kogoś, komu mógłby zaufać i na kim mógłby polegać, kto mógłby być wzorem postępowania. Toteż wychowanie pozbawione autorytetu byłoby wyraźnie zubożałe i raczej niemożliwe.
Warto zatem przypomnieć samą istotę wychowania, aby trafnie umiejscowić w niej autorytet wychowawcy oraz uchwycić jego niezastąpioną rolę.
Wychowanie to „świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno - motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia” (W. Okoń, 1998, s.444).
Wychowanie bez autorytetu jest niemożliwe. Pogłębione, a zarazem obiektywne, wychowawczo najbardziej pożądane rozumienie autorytetu daje się wyrazić poprzez dwustronny proces oddziaływania osobowego. Osoba ciesząca się autorytetem, przejawiając szereg cech (przymiotów) dojrzałej osobowości oraz kompetencji i umiejętności związanych z wykonywaną profesją, wchodzi w pozytywną relację z osobą uznającą jej autorytet, darzącą ją zaufaniem, pełnym zawierzeniem, a nawet podziwem. W wyniku takiej relacji następuje spontaniczne, niewymuszone, obustronne akceptowane pojawianie się oraz pogłębianie wartości, na które ta druga osoba już wcześniej była otwarta, do których dąży.
Znajduje teraz ich potwierdzenie w życiu wychowawcy. W procesie wychowania taka jest najważniejsza i ze wszech miar pożądana rola autorytetu. Staje się on żywym wzorem potwierdzającym sens dążenia do ideału. Motywuje takie wysiłki i skutecznie wspiera wytrwanie w dobrym do końca (M. Rusiecki, 2008, s.94).
Zdaniem Łobockiego „wszelkie wychowanie bez odwoływania się do autorytetu było i jest nadal niemożliwe. Stąd też gdziekolwiek i kiedykolwiek mamy do czynienia z wychowaniem trudno byłoby nie szukać w nim pożądanego sprzymierzeńca i to zarówno w sprawach moralności czy religii, jak również nauki i techniki. Powoływanie się w wychowaniu na autorytet różnych osób lub instytucji jest nieodzowne zwłaszcza z tego powodu, że dostarcza dzieciom i młodzieży godnych naśladowania wzorów osobowych. Dzięki temu nie skazuje się nikogo na odkrywanie prawd dawno odkrytych i nie pozostawia własnemu losowi, tj. bez wsparcia ze strony osób znaczących, mogących być dla innych dobrym wzorem osobowym. Wzoru takiego dostarczają dziewczętom i chłopcom w szczególności osoby o uznanym powszechnie autorytecie. Pozwalają uwierzyć im, że życie ludzkie nabiera szczególnego uroku i właściwego sensu w wyniku dochowania wierności wartościom uniwersalnym i ponadczasowym” (M. Łobocki,2002, s.118).
Autorytet rodziców jest ważnym warunkiem rozwoju osobowości i wychowania dziecka - koniecznym w każdym etapie jego rozwoju. Bez autorytetu rodziców trudno sobie wyobrazić skuteczność procesu wychowawczego w rodzinie. Prawidłowo pojęty autorytet rodzicielski oparty jest na szacunku i zaufaniu okazywanym dziecku, uznawaniu odrębności osobowej i wolności swego dziecka. Tak pojęty autorytet rodzicielski jest niezbędny w procesie rozwoju i wychowania dziecka. Oczywiście jest on uzależniony od cech osobistych ojca i matki, od ich konsekwencji etycznej i wychowawczej, od wzajemnych stosunków łączących rodziców z dziećmi, od uznania i poszanowania praw i obowiązków przysługujących rodzicom i dzieciom (T. Rostowska, 1996, s.21).
Według Łobockiego na prawdziwy autorytet trzeba zasłużyć. Jest to zadanie niezmiernie ważne zwłaszcza dla ludzi, którym bardzo zależy na tym, aby praca ich z jednej strony sprzyjała aktywności, samodzielności i odpowiedzialności dzieci i młodzieży, a z drugiej - umożliwiała im korzystanie z wiedzy i doświadczeń nauczycieli i wychowawców przekazujących dziedzictwo kulturowe przodków i osób będących dla nich prawdziwym autorytetem (M. Łobocki, 1994, s.9).
Na zakończenie chciałabym przedstawić za Z. Mysłakowskim osiem podstaw autorytetu wychowawcy ( cech jego wzoru osobowego):
„umiejętność nawiązania kontaktu z młodzieżą,
czynna sympatia (nauczyciel jako przyjaciel i doradca),
poszanowanie godności ludzkiej ucznia (…) jego uczuć osobistych (…),
kredyt zaufania, jakim powinniśmy obdarować młodzież (…),
sprawiedliwość (…),
zgodność pomiędzy słowem a postępowaniem,
niezawodność - nie mówienie „na wiatr”,
wymagalność i surowość” (…).
Myliłby się ten, kto łączy autorytet wychowawcy z pobłażaniem i spoufalaniem się, te cechy obniżają raczej autorytet wychowawcy w percepcji ucznia i wywołują jego lekceważenie. Wymagalność i surowość nie są bynajmniej w sprzeczności z postawą przyjaciela i doradcy. Surowość w granicach taktu i sprawiedliwość to nieodłączne cechy kierownictwa (M. Błędowska, 1996, s.5).