Autorytet nauczyciela
Pytając uczniów o to, kto jest dla nich autorytetem, otrzymamy bardzo różne, czasami krańcowo odmienne odpowiedzi. Są osoby, które wymienią ulubionych bohaterów literackich czy postacie powszechnie uznawane za autorytety jak np. Jan Paweł II. Są też tacy, którzy kojarzą pojęcie autorytetu z osobami znaczącymi we własnym życiu, takimi jak matka, ojciec, babcia, dziadek. Są też tacy, którzy wzruszą ramionami twierdząc, że nie mają autorytetów. Odmienność odpowiedzi wynika z tego, że pojęcie autorytetu jest bardzo różnie rozumiane. Różnorodny jest system wartości ludzi, a co za tym idzie, inne cechy i zachowania są przez nich cenione i uznawane za godne do naśladowania. Odpowiedzi udzielane na pytanie: "Kto jest dla ciebie autorytetem?" należy interpretować bardzo ostrożnie. Brak odpowiedzi, odpowiedzi wymijające, negujące istnienie jakiegokolwiek autorytetu mogą świadczyć o tym, że uczniowie na swej drodze życia nie spotkali ani jednej postaci skupiającej w sobie wszystkie cenione przez nich cechy.
W środowisku młodzieżowym nastąpiła pewna dewaluacja pojęcia "autorytet". Bywało, że używano go w sposób nieuzasadniony, zdarzało się narzucanie wzorców "do podziwiania", nastąpiło też przewartościowanie historii w związku ze zmianami ustrojowymi. Równocześnie w związku z powszechną dostępnością informacji medialnej nasiliło się zjawisko naśladowania pewnych zachowań. Zachowania wynikające z emocjonalnej bliskości z idolem są podatne na zmianę, nie stabilizują harmonijnego rozwoju osobowości, nie są nasycone wartościami, które stanowią główną cechę autorytetu.
Młodzież gimnazjalna w ankietach, które przeprowadzałam dotyczących wzorców osobowych, wymieniała najbliższe osoby, a więc rodziców ze wskazaniem na matkę, potem kolegę, koleżankę. Nauczyciel zajmował dalsze miejsce, bądź w ogóle nie był wymieniany. Dlaczego przestaje on być autorytetem - zadajmy to pytanie. Nauczycielowi coraz trudniej budować autorytet w oczach uczniów. Możemy rozpatrywać tę sytuację w rożnych aspektach, poczynając od kondycji finansowej nauczyciela poprzez stosunki polityczne, opinię rodziców często kreowaną swoimi szkolnymi doświadczeniami, atmosferę w radzie pedagogicznej czy wreszcie zachowania dyrektora, budującego swój autorytet w oparciu o władzę. Uczniowie są wnikliwymi obserwatorami i potrafią od razu rozpoznać niespójności dotyczące spraw wychowawczych i organizacyjnych w szkole.
O autentycznym autorytecie nauczyciela możemy mówić, gdy prezentowane przez nauczyciela społecznie akceptowane cele i wartości uczeń dobrowolnie przyjmuje za własne, a także gdy uruchamia się w dziecku nie wymuszona przez nacisk zewnętrzny dążność do podejmowania aktywności zmierzającej do realizacji tych celów i wartości, a podporządkowanie nauczycielowi nie wynika z jego władzy, lecz z uznania, zaufania i podziwu.
Jednym ze skutecznych sposobów wywierania wpływu nauczyciela na uczniów jest świadome budowanie własnego autorytetu z wykorzystaniem mocnych stron i posiadanych atutów. Zadanie to jest jednak coraz trudniejsze. Wizerunek nauczyciela w mediach, a także status finansowy mogą być czynnikami obniżającymi jego autorytet. Partie polityczne w zależności od koncepcji realizacji różnych celów politycznych, raz chwalą i doceniają ten zawód, innym razem krytykują i deprecjonują pracę nauczycieli. Rodzice, jako osoby znaczące dla dzieci, w znacznej mierze kreują wizerunek nauczyciela w ich oczach. Istotną barierą budowania autorytetu przez nauczyciela jest fakt, że stał się on jednym z wielu "dostarczycieli" wiedzy. Film czy telewizja są w stanie przedstawić świat barwniej niż szkoła.
Jednak w przeciwieństwie do mediów nauczyciel dysponuje pewnymi unikalnymi narzędziami, takimi jak chociażby możliwością pracy zespołowej czy nawiązywaniem kontaktów międzyludzkich w toku przekazywania wiedzy. Nauczyciel staje się towarzyszem ucznia w procesie zdobywania wiedzy i nabywania umiejętności, kontroluje ten proces, wspiera ucznia, reaguje na trudności, poprawia błędy, ukierunkowuje pracę ucznia w sposób celowy i zamierzony, a także buduje związki emocjonalne z uczniem.
Świadomość swoich mocnych stron w sposób istotny może wpłynąć na zbudowanie przez nauczyciela własnego autorytetu w oczach dzieci w różnym wieku. Kryteria , którymi kierują się dzieci, uznając nauczyciela za autorytet lub nie, zmieniają się z wiekiem. Dzieci w młodszym wieku szkolnym wysoko cenią sobie nauczyciela, który potrafi okazywać im ciepło, nawiązywać bliskie więzi, jest serdeczny, życzliwy, komunikatywny.
Dzieci w średnim wieku szkolnym cenią sobie respektowanie przez nauczyciela ich dojrzałości, przyjacielskie traktowanie, a także dostrzegają pewien dystans nauczycieli wobec uczniów, wynikający z pełnionej funkcji. Natomiast dorastająca młodzież szczególnie ceni sobie w nauczycielu jego wiedzę merytoryczną, umiejętności dydaktyczne, przystępne metody przekazywania wiedzy, etykę ogólną, uznanie samodzielności i niezależności młodzieży. W tej fazie rozwojowej bardzo łatwo o utratę autorytetu przez nauczyciela, który nie potrafi przystępnie przekazać wiedzy, lekcje są nudne i nie wzbudzają zainteresowania uczniów, oceny są postrzegane jako niesprawiedliwe, ma trudności w utrzymaniu dyscypliny w czasie lekcji.
Znając własne preferencje, nauczyciel może dokonać wyboru grupy, z którą chce pracować i w której może liczyć na akceptację i uznanie. Jednak nie zawsze istnieje możliwość dostosowania grupy uczniów do własnych preferencji, dlatego też wiedząc jakie cechy nauczyciela są istotne dla młodzieży w różnym wieku szkolnym, nauczyciel może pracować nad ich rozwijaniem. Mocne strony każdego nauczyciela mogą stać się bazą do budowania autorytetu dla dzieci w różnym wieku i określonych sytuacjach.
Nauczyciel powinien wiedzieć, że budowanie autorytetu polega na tworzeniu w świadomości dziecka pozytywnych sądów i przekonań na temat swojej osoby poprzez wykazywanie się wiedzą w różnych dziedzinach, mądrością życiową, umiejętnością rozwiązywania trudnych zadań i sytuacji, odpowiedzialnością i dotrzymywaniem danego słowa. Budowanie autorytetu to także kształtowanie u dziecka wobec osoby nauczyciela emocji o pozytywnym zabarwieniu, takich jak podziw, zainteresowanie, szacunek, itp.
Szczególnie trudno jest zachować autorytet w sytuacjach trudnych, np. gdy uczeń odmówi wykonania polecenia, albo niegrzecznie się odezwie. W takich sytuacjach warto zadać sobie kilka pytań pozwalających lepiej ocenić sytuację. O co tak naprawdę chodzi? Czy to, co uczeń robi jest rzeczywiście skierowane przeciwko nauczycielowi, czy jest adresowane do grupy rówieśniczej, do kolegów, w oczach których kreuje się na bohatera. Czy uczeń tak samo jak nauczyciel rozumie sytuację, polecenie? Może należy udzielić dodatkowych wyjaśnień, przyjaźnie przedstawić własne oczekiwania i je uzasadnić, a być może to sprawi, że zachowanie dziecka zmieni się.
Możemy zastosować pewną procedurę utrzymywania autorytetu w sytuacjach trudnych w szkole. "Przede wszystkim należy nazwać problem i rozważyć, czy to dobry moment, żeby się tą sprawą zająć i czy będzie to okazja do nauczenia się przez dzieci czegoś ważnego. Następnie należy opisać sytuację, nie oceniając jej. Potem wyrazić swoje stanowisko, mówiąc o tym, co dla Ciebie osobiście ta sytuacja znaczy, jak się w niej czujesz. Kolejnym krokiem będzie sprawdzenie, czy dobrze zrozumiałeś, o co dziecku chodzi. Patrz na sprawę z perspektywy dziecka, zwróć uwagę na jego potrzeby, pytaj wprost lub formułuj hipotezy i proś dziecko o weryfikację. W końcu zaproponuj wspólne poszukiwanie satysfakcjonującego was rozwiązania problemu. Pamiętaj, aby nie używać przemocy werbalnej, nie korzystać z władzy, jaką posiadasz, gdyż to utrudnia komunikację i nie stwarza sytuacji porozumienia. Istotnym jest dopuszczenie możliwości odmowy ze strony dziecka, ale to Ty wyznaczaj granice ustępstw i zaproponuj inny moment, w którym możecie razem powrócić do sprawy".(1)
1) E.Maksymowska, Z.Sobolewska, M. Werwicka - "Wychowywać ucząc", wyd. CODN-Warszawa
Literatura:
1) Poradnik nauczyciela - "Profesjonalne umiejętności nauczyciela" , "Umiejętności osobiste" Raabe, Warszawa 2000
Ka