AUTORYTET NAUCZYCIELA

Nauczyciel odgrywa istotną rolę w procesie dydaktyczno-wychowawczym uczniów. Ugruntowało się bowiem przekonanie, że żadne idee pedagogiczne, cele, treści, metody, zasady nie działają automatycznie na uczniów ale są ożywione i realizowane przez nauczyciela.

Nie można jednak ograniczać rozumowania w tym zakresie do uogólnionego pojęcia nauczyciela. Analizując osobę nauczyciela wiele elementów, jak wiedza pedagogiczno-psychologiczna, wiedza specjalistyczna, umiejętności, uzdolnienia pedagogiczne, wpływ wychowawczy na uczniów.

Spośród wielu elementów wyróżnianych w osobowości nauczyciela na szczególną uwagę zasługuje wpływ wychowawczy na uczniów zwany w literaturze pedentologicznej autorytetem.

Pojęcie „autorytetu” jest powszechnie znane i używane. Literatura naukowa nie dostarcza jednoznacznego i definitywnego określenia. Najczęściej mówi się o jego znaczeniu a nie o istocie. Słowo autorytet pochodzi z języka łacińskiego (auctoritas) i oznacza: wpływ, znaczenie, uznanie, poważanie, szacunek jakim cieszą się osoby, instytucje.

Rawid, uważa że autorytet to:

...” pewna swoista właściwość tkwiąca w osobie względnie w instytucji, dzięki której to właściwości podporządkowują się jej inne osoby, instytucje, grupy społeczne, w sposób bardziej lub mniej dobrowolny”.

Według K. Sośnickiego przez autorytet należy rozumieć:

...” taki stosunek między dwoma osobami, w którym jedna z nich uznaje wole drugiej, do tej woli się dostosowuje i ulega jej”.

Według M. Żebrowskiej:

„Autorytet to wynik jedno lub dwustronnej interakcji między dwoma osobami, dwiema grupami lub osobą a grupą w przebiegu której (interakcja) jedna ze stron nabywa tendencję do modelowania swojego sposobu myślenia lub ustosunkowania, lub zachowania zgodnie

z wzorami myślenia, ustosunkowania, zachowania reprezentowanymi przez drugą osobę stronę”.

A według naszego wykładowcy J.K. Pęcherzewskiego

...” mieć autorytet wychowawczy - to być kimś znaczącym (być modelem) dla ucznia lub grupy uczniów dzięki mocy swoich zalet, które właśnie oni uznają za wartościowe

i pożyteczne”.

Marian Śnieżyński w artykule „Autorytet nauczyciela w świetle badań empirycznych” definiuje autorytet jako dobrowolne podporządkowanie się i uznanie w nauczycielu jego wyższości na mocy szacunku i powagi, jaką otaczamy tę osobę i na mocy wewnętrznego przekonania o nieodzowności owego podporządkowania.

W autorytecie należy wyróżnić stronę wartości i stronę podporządkowania (Bandura str. 53).

Strona wartości tkwi w osobie, która wpływa a innych. Jej treścią jest określone myślenie, wartościowanie, zachowanie, imponowanie czymś oryginalnym.

Natomiast strona podporządkowania tkwi w innych osobach i jej treścią jest tendencja do upowszechniania i internalizacji strony wartości osoby wpływającej.

Z tych powodów autorytet ma charakter społeczny.

Strona wartości tkwi w osobie, o której mówimy, że ma autorytet natomiast strona podporządkowania tkwi w osobach, które ulegają wpływom wychowawczym.

WYZNACZNIKAMI AUTORYTETU NAUCZYCIELA SĄ:

1. Sposób sprawowania władzy w realizacji celów dydaktyczno-wychowawczych.\

2. Zdolność i umiejętność zaspokajania indywidualnych potrzeb ucznia.

3. Sposób przestrzegania przez ucznia istotnych dla niego cech osobowości nauczyciela.

4. Poziom samooceny ucznia - im mniejsza (im niższa) samoocena - tym większa podatność na wpływy tym silniejsze poszukiwanie autorytetów (nie zawsze wśród nauczycieli i nie zawsze pożądanych wychowawczo.

5. Prestiż pozycji społecznej nauczyciela.

Wyróżniamy różne podejścia do zagadnienia autorytetu nauczyciela. Ze względu na zasięg wpływów rozumie się autorytet nauczyciela w szerszym lub węższym znaczeniu.

W węższym znaczeniu widzi się nauczyciela przede wszystkim na tle klasy uczniowskiej, a następnie szkoły jako pewnej całości.

Natomiast w szerszym znaczeniu widzi się nauczyciela na tle środowiska lokalnego , które obejmuje rejon szkoły, dzielnicę miasta, miasto, wieś. Mam tu na myśli poważanie

i znaczenie jakim się nauczyciel cieszy wśród uczniów i ludności danego środowiska.

W tym znaczeniu stosuje się często pojęcie „autorytet środowiskowy” w odróżnieniu od szkolnego.

Ze względu na percepcję nauczyciela przez uczniów wyróżnia się u nauczyciela autorytet:

- intelektualny (naukowy)

- moralny (moralno-wychowawczy.

Podstawą tego zróżnicowania są właściwości osobowościowe warunkujące jakość wpływu wychowawczego nauczyciela na uczniów.

Autorytet intelektualny nauczyciela można rozpatrywać z różnych punktów widzenia, a więc z punktu widzenia uczniów, rodziców, środowiska.

Uczniowie i ich rodzice na ogół akceptują nauczyciela jeśli posiada on rozległa wiedzę

z dziedziny nauczanego przedmiotu, tym bardziej, jeśli wiedzę tę potrafi w sposób skuteczny przekazać innym, a więc jeśli posiada także wiedzę umiejętności metodyczne. Uczniowie akceptują także wysokie wymagania tego nauczyciela. Uzyskiwane wyniki nauczania są często kryterium wystarczającym do uzyskania autorytetu nauczyciela lub szkoły.

Autorytet moralny nauczyciela można i trzeba rozpatrywać w kontekście norm etycznych obowiązujących w omawianym zawodzie. Respektowanie bowiem norm etycznych jest warunkiem podstawowym powodzenia pracy wychowawczej.

Normy etyczne w zawodzie nauczycielskim trzeba rozpatrywać w trzech płaszczyznach:

- na tle powinności wobec dzieci i młodzieży

- współżycia i współdziałania między nauczycielami

- oraz współdziałania ze środowiskiem.

Za naczelną jednak normę etyczną uważa się odpowiedzialność nauczyciela za powierzone jego trosce dzieci i młodzież.

Biorąc pod uwagę wyzwalanie się stanów psychicznych u uczniów pod wpływem działań wychowawczych nauczyciela wyróżniamy:

- autorytet wyzwalający

- autorytet ujarzmiający (Bandura 1981 str. 45)

Autorytet wyzwalający nauczyciela polega na stosunkowo łatwym wyzwalaniu

u uczniów energii twórczej, mobilizacji do działania, wytrwałości w dążeniu do celu, zainteresowań, chęci osiągnięcia i zachowania zapału do czegoś.

Autorytet ujarzmiający nauczyciela wyzwala u uczniów uczucie przymusu, buntu, łatwą rezygnację z realizacji zamierzonych celów, niechęć do działania, strach i obawę przed nauczycielem. Autorytetowi ujarzmiającemu towarzyszy zazwyczaj dominacja ar i poleceń, niekiedy agresja i brak poszanowania godności wychowanka, które w konsekwencji wymuszają jego podporządkowanie się. Reakcja wychowanków na agresywne i nietaktowne ich traktowanie jest zazwyczaj także agresywna i niekulturalna. W wielu szkołach można wskazać, że ci sami uczniowie wobec niektórych nauczycieli zachowują się bez zarzutu, natomiast wobec innych zachowują się zgoła odmiennie.

Ze względu na podporządkowanie się uczniów osobie nauczyciela wyróżnia się autorytet:

- wewnętrzny

- zewnętrzny.

W przypadku autorytetu wewnętrznego nauczyciela uczniowie dobrowolnie mu się podporządkowują i wysoko cenią jego właściwości osobowościowe. W zachowaniu uczniów zauważa się uznanie, podziw, życzliwość, chęć współdziałania z nauczycielem. W kontaktach wewnętrznych sam nauczyciel ma już dla uczniów wartość nagradzającą.

Autorytet zewnętrzny nauczyciela powoduje wymuszone podporządkowanie się

i wynika z obawy, strachu, obowiązku, polecenia. Kontakty zewnętrzne występują wtedy, gdy stosunki łączące ucznia z nauczycielem zostaną potraktowane jako uciążliwa konieczność pozwalająca młodemu człowiekowi uniknąć kar albo zdobyć ewentualne nagrody. Natomiast nauczyciel, jego wiedza i doświadczenie, jego właściwości osobowościowe nie mają dla ucznia żadnego znaczenia.

Wypadałoby obecnie rozważyć, jakie cechy umysłu i charakteru powinien posiadać nauczyciel pragnący zdobyć i utrzymać swój autorytet.

W wyniku badań przeprowadzonych przez M. Lejmana (1983) „Osobowość nauczyciela a wyniki pracy dydaktycznej” wyeksponowano dwa zestawy cech osobowościowych nauczyciela:

- zestaw I - cechy pozytywne nauczyciela: sprawiedliwy, życzliwy, wyrozumiały, cierpliwy, opanowany, cieszący się zaufaniem, chętnie nagradza, zachęca do nauki, pomaga, docenia.

- zestaw II - cechy negatywne nauczyciela: niesprawiedliwy, despotyczny, uprzedzony, konfliktowy, niecierpliwy chętnie wymierza kary, nie cieszy się zaufaniem, poniża, zastrasza, nie docenia.

Między zestawem I cech osobowościowych a autorytetem istniej zależność wprost proporcjonalna: im więcej nauczyciel posiada tych cech w stopniu wysokim, tym jego autorytet wśród uczniów jest wyższy.

Natomiast między wymienionym zestawem II cech osobowościowych a autorytetem nauczyciela istnieje zależność odwrotnie proporcjonalna: im mniej tych cech posiada nauczyciel, tym jego autorytet wśród uczniów jest wyższy.

Wszystkie walory osobowości wymienione w każdym indeksie tzw. porządnych cech osobowości nauczyciela są znaczące ale ... dla autorytetu wychowawczego niewystarczające.

Według Z. Zaborowskiego („Psychospołeczne problemy pracy nauczyciela” 1986 r.) nauczyciele sprawiedliwi i zintegrowani wewnętrznie zachowują się w stosunku do uczniów w sposób autentyczny, komunikują im i ujawniają im własne opinie, doznania i niepokoje, dążą do wytworzenia wzajemnego zaufania ...

Szczególnie destruktywna jest obłuda, zakłamanie, dwulicowość, niezgodność pomiędzy tym co się chwali, zaleca a postępowaniem nauczyciela.

Autorytet nauczyciela zależy również w dużym stopniu od jego postawy wobec uczniów.

Przez uogólnione postawy rozumiemy dwa alternatywne ustosunkowania nauczycieli wobec uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym nazwane przez W. Hoya („Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania” - Janowski) podejściami „nadawczo-opiekuńczymi”

i „humanistycznymi”.

Postawa nadawczo-opiekuńcza polega na sztywnym i kontrolowanym sposobie uwarunkowań wobec uczniów. Nauczyciel przywiązuję wagę przede wszystkim do utrzymania porządku wśród uczniów, moralnych pouczeń i presji wychowawczej. Szkoła traktowana jest jako instytucja autokratyczna. Osobiste przeżycia uczniów nie są istotne,

a naganne ich zachowanie należy traktować jako afront wobec nauczyciela. Podstawę tej postawy stanowi pogląd, że uczniowie mają naturalną skłonność do niezdyscyplinowania

i nieodpowiedzialności .

Postawa humanistyczna polega na określaniu i rozumieniu szkoły jako wspólnoty wychowawczej, polegającej na samodyscyplinie uczniów i tworzy demokratyczną atmosferę wychowawczą. Szczególną uwagę zwraca się na indywidualny rozwój każdego ucznia. Nauczyciel inspiruje. Podstawę tej postawy stanowi pogląd, że każdy człowiek zgodnie za swoją naturą dąży do odpowiedzialności za siebie i pranie autonomii. Dlatego każdej jednostce od początku jej rozwoju należy zapewnić swobodę działania, możliwości wychodzenia z inicjatywą i stwarzać jej optymalne warunki do samodzielności.

Z przedstawionych dwóch alternatywnych postaw tylko postawa humanistyczna powoduje kształtowanie się pożądanego autorytetu nauczyciela w środowisku szkolnym.

Autorytet nauczyciela zależy w dużym stopniu od kierowania wychowawczego uczniami.

Dla przypomnienia:

Przez style kierowania wychowawczego rozumie się sposoby postępowania wychowawczego nauczyciela wobec uczniów zebrane w dwie przeciwstawne grupy i nazywane stylem autokratycznym i systemem demokratycznym.

Autokratyczne kierowanie wychowawcze polega na braku zaufania, ciągłym dyscyplinowaniu uczniów, częstym stosowaniu kar, upatrywaniu winy uczniów za niepowodzenia dydaktyczne i wychowawcze, przesadnej drobiazgowości w nauczaniu

i wychowaniu. Kierowanie autokratyczne ocenia się jako negatywne i przypisuje mu się niskie lub zaniżone wyniki dydaktyczne i wychowawcze u uczniów. Jest to główna przyczyna konfliktów między uczniami a nauczycielami i między samymi uczniami w klasie. W takiej sytuacji uczniowie nie mają zaufania do nauczyciela, unikają go, mają zachwiane poczucie bezpieczeństwa i taki stan rzeczy sprzyja dezintegracji grupy.

Demokratyczne kierowanie wychowawcze polega na zrównoważeniu emocjonalnym nauczyciela, stosunku liberalnym i tolerancyjnym wobec uczniów, partnerskim traktowaniu całej klasy i indywidualnych uczniów, tendencji do nagradzania, cierpliwości

i wyrozumiałości, wyzwalaniu inicjatywy uczniów.

W demokratycznym kierowaniu wychowawczym dopatrujemy się pozytywnych

i pożądanych układów interpersonalnych nauczyciela i uczniów. Nauczyciel o utrwalonym stylu demokratycznym w kierowaniu wychowawczym uczniami uzyskuje stosunkowo najlepsze efekty dydaktyczno-wychowawcze. W kierowaniu demokratycznym występują wzajemnie pozytywne postawy nauczyciela i uczniów, jak zaufanie, swoboda

w komunikowaniu się, wspólne i uzgodnione podejmowanie decyzji, poczucie bezpieczeństwa, pozytywna więź emocjonalna, wewnętrzna odpowiedzialność zapał

i inicjatywa do dalszych działań, tendencja do integracji grupy. Nauczyciel

o demokratycznym stylu wychowania stosunkowo najlepiej zaspokaja potrzeby uczniów,

a szczególnie potrzebę bezpieczeństwa, uznania i dodatniej samooceny.

W kierowaniu demokratycznym u uczniów wyzwalają się pozytywne postawy wobec nauczyciela i w tej sytuacji łatwiej występują procesy identyfikacji ucznia z osobą nauczyciela.

W drodze naśladownictwa nauczyciel staje się wzorem i przykładem dla uczniów modelujących ich pozytywne postawy i zachowania w konkretnych sytuacjach życiowych.

Z przedstawionych dwóch alternatywnych stylów kierowania wychowawczego tylko kierowanie demokratyczne powoduje kształtowanie się pożądanego autorytetu nauczyciela.

Ważne dla autorytetu nauczyciela jest również to jakie efekty dydaktyczno-wychowawcze osiągają uczniowie w procesie wychowawczym.

Na podstawie wyników wielu badań można dojść do wniosku, że nauczyciel powodujący wysokie efekty dydaktyczno-wychowawcze u uczniów uzyskuje z tego powodu wysoki autorytet w środowisku szkolnym.

Podsumowując:

- autorytet nauczyciela to bardzo ważne zagadnienie istotne w procesie dydaktyczno-wychowawczym bardzo skomplikowane i trudne do wychwycenia,

- rozpatrując zagadnienie autorytetu powinniśmy mieć na myśli konkretną osobę

i konkretne środowisko szkolne. Bardzo ważnym elementem tego środowiska są uczniowie,

- autorytet nie może być nadany z góry „z urzędu”. Nadają go „z dołu” ludzie, ku którym były kierowane realne działania społeczne osoby obdarzonej autorytetem.

Autorytetu nie można narzucić, ani wywalczyć - zdobywa się go tylko w procesie życzliwego współdziałania.

Średnie i starsze pokolenie pamięta czasy, gdy nauczyciela szanowało się za to tylko, że był nauczycielem.

On wiedział wszystko, był najmądrzejszy więc należało go bezwzględnie słuchać. Jeszcze dziś niektórzy z nas uważają, może nawet podświadomie, że autorytet, szacunek, uznanie to jest coś, co nauczycielowi powinno być dane z góry, przypisane do spełnianej funkcji

- jestem pedagogiem więc należy mi się szacunek i już.

Ale tak naprawdę jest inaczej. Pedagog nie należy jak kiedyś do nielicznej grupy ludzi wykształconych nie ma też patentu na mądrość.

Teraz są takie czasy, że autorytetu nie dostaje się wraz z dyplomem -trzeba go zdobywać. Tworzy się on w codziennym kontakcie z uczniami, ich rodzicami, z lokalnym środowiskiem. To bardzo trudne zadanie zapewne dla niektórych nie do zrealizowania, nie każdemu też się chce.

---